Ένα μεγάλο λεξικό

Τον Μάιο κυκλοφόρησε, από το Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών – Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη του ΑΠΘ, η ελληνική έκδοση του Ετυμολογικού Λεξικού της Αρχαίας Ελληνικής του Πιέρ Σαντρέν (Pierre Chantraine). Αυτό είναι το «μεγάλο λεξικό» του τίτλου μας, το βιβλίο που θα σας παρουσιάσω σήμερα.

Μεγάλο όχι μόνο στο δέμας, αν και από την άποψη αυτή προκαλεί επίσης δέος, αφού το λεξικό εκτείνεται σε 1664 σελίδες, σε σκληρόδετη έκδοση μεγάλου σχήματος, με ωραίο κόκκινο εξώφυλλο. Και η τιμή του βέβαια δεν είναι καθόλου ευκαταφρόνητη, αν και σχετικά είναι μάλλον χαμηλή -τα περίπου 60 ευρώ δεν είναι πολλά για ένα τέτοιο θωρηκτό, αλλά λίγοι μπορούν να τα διαθέσουν εύκολα. Και, για να τα λέμε όλα, είναι ένα βιβλίο που δεν μεταφέρεται εύκολα ούτε προσφέρεται για διάβασμα στην παραλία -και γι’ αυτό άργησα να γράψω τη σημερινή παρουσίαση.

Δεν είναι καινούργιο έργο το λεξικό του Σαντρέν: εκδόθηκε στη Γαλλία σε τεύχη από το 1968 έως το 1980 από τον Πιέρ Σαντρέν (ο οποίος πέθανε το 1974, έχοντας προλάβει να δει τα λήμματα έως το γράμμα Υ) και τους συνεργάτες του. Στη συνέχεια, οι συνεργάτες του ή οι μαθητές τους εξέδιδαν το περιοδικό Χρονικά Ελληνικής Ετυμολογίας, ενώ το 2009 κυκλοφόρησε η αναθεωρημένη γαλλική έκδοση του λεξικού, στην οποία βέβαια βασίζεται η πρόσφατη ελληνική έκδοση.

Ούτε είναι το μόνο ετυμολογικό λεξικό της αρχαίας ελληνικής που κυκλοφορεί. Υπάρχουν επίσης το Griechisches etymologisches Wörterbuch του Hjalmar Frisk, στα γερμανικά δηλαδή, που κυκλοφόρησε σε τεύχη από το 1954 έως το 1972 και εκδόθηκε σε 3 τόμους το 1973, όπως και το δίτομο αγγλικό Etymological Dictionary of Greek του R.S.P.Beekes, έκδοση του 2010.

Όπως σωστά επισημαίνεται στον πρόλογο της ελληνικής έκδοσης του λεξικού του Σαντρέν, «κανένα από τα τρία [αυτά λεξικά] δεν αντικαθιστά τα υπόλοιπα, επειδή καθένα προσεγγίζει, εν μέρει διαφορετικά αλλά πάντοτε σε επιστημονική βάση, το ζήτημα της ετυμολογίας της αρχαίας ελληνικής, φέροντας λιγότερο ή περισσότερο έντονα την προσωπική σφραγίδα του συντάκτη του.

Βλέπουμε δηλαδή ότι μέχρι σήμερα ο Έλληνας αναγνώστης έπρεπε να ξέρει γαλλικά ή γερμανικά ή αγγλικά αν ήθελε να ερευνησει σε κάποιο βάθος την ετυμολογία πάρα πολλών λέξεων, τόσο της αρχαίας ελληνικής όσο και νεότερων. Και μάλιστα να τα ξέρει καλά. Εγω έχω τη γαλλική έκδοση του λεξικού του Σαντρέν (άλλωστε συχνά πυκνά την αναφέρω και στο ιστολόγιο) και μπορώ να επιβεβαιώσω ότι δεν είναι εύκολο ανάγνωσμα -αν και νομίζω πως ξέρω καλά γαλλικά.

Το κενό καλύπτεται μόνο εν μέρει από το ετυμολογικό λεξικό του Μπαμπινιώτη, διότι το λεξικό του Μπαμπινιώτη, προφανώς, ερευνά μόνο τις λέξεις της αρχαίας που έχουν επιβίωση στα νέα ελληνικά, είναι εστιασμένο στα νέα ελληνικά και φυσικά δεν έχει βιβλιογραφικές παραπομπές, που είναι απόλυτα αναγκαίες για έναν σοβαρό μελετητή. Αυτό δεν το λέω σαν μειονέκτημα του καλού αυτού λεξικού, που το θεωρώ απαραίτητο εργαλείο: είναι τέτοια η φύση του, αφού απευθύνεται σε ευρύτερο κοινό. (Ωστόσο, πάνω από μία φορά, όταν παραθέτει εναλλακτικές θεωρίες για την προέλευση μιας λέξης, έχω εκνευριστεί που δεν υπάρχουν παραπομπές στη βιβλιογραφία ώστε να μπορέσω να δω πιο αναλυτικά τα επιχειρήματα της κάθε άποψης)