Ραμαζάνι και κασιδιάρηδες

Αυτόν τον καιρό, οι μουσουλμάνοι σε όλο τον κόσμο έχουν ραμαζάνι, τον μήνα της νηστείας, που διαφέρει κάπως από τη δική μας Σαρακοστή αφού η δική τους νηστεία ισχύει μόνο την ημέρα, από την ανατολή ως τη δύση του ήλιου δηλαδή, αλλά είναι απόλυτη: δεν τρώνε και δεν πίνουν τίποτε. Εξαιρούνται ασθενείς, οδοιπόροι, έγκυες και θηλάζουσες, καθώς και όσοι θα μπορούσε να κινδυνέψει η υγεία τους από τη νηστεία. Το τέλος του ραμαζανιού, του μήνα της νηστείας, είναι το Εΐντ-ουλ-Φιτρ, μεγάλη γιορτή, η πρώτη από τις δίδυμες μουσουλμανικές γιορτές της χρονιάς. Η δεύτερη, εβδομήντα μέρες αργότερα, είναι το Εΐντ-αλ-αντά, περίπου το ανάλογο του δικού μας Πάσχα. Οι γιορτές αυτές στα τούρκικα λέγονται bayram, που έχει περάσει και στα ελληνικά, μπαϊράμι. Την Κυριακή, στις 19 του μήνα, τελειώνει το ραμαζάνι και οι μουσουλμάνοι γιορτάζουν -στα τούρκικα θα λέγαμε σεκέρ μπαϊράμ, που λέγεται έτσι επειδή μοιράζουν γλυκά.

Επειδή το μουσουλμανικό ημερολόγιο είναι σεληνιακό, δηλαδή έχει 12 μήνες των 29-30 ημερών, και επειδή δεν υπάρχει εμβόλιμος μήνας να παίρνει τα μπόσικα, το σεληνιακό έτος κρατάει γύρω στις 11 ημέρες λιγότερο από το δικό μας με αποτέλεσμα κάθε χρόνο το τέλος του ραμαζανιού, όπως και όλες οι άλλες γιορτές, να πέφτει περίπου 11 μέρες νωρίτερα από την προηγούμενη χρονιά. Έτσι, φέτος το ραμαζάνι τελειώνει στις 19 Αυγούστου ενώ του χρόνου στις 9 Αυγούστου, και μέσα σε 33 χρόνια θα έχει κάνει τον κύκλο της χρονιάς. Δηλαδή, το ραμαζάνι πότε πέφτει καλοκαίρι, πότε άνοιξη, πότε χειμώνα ή φθινόπωρο. Και το εβραϊκό ημερολόγιο είναι σεληνιακό, όμως έχει εμβόλιμο μήνα.

Εμείς λέμε ραμαζάνι, αλλά στα αραβικά είναι ramadan -εμείς το πήραμε από τα τούρκικα, όπου είναι ramazan, όπως και στα περσικά. Ramadan είναι στα αραβικά ο ένατος μήνας του ημερολογίου, από ρίζα r-m-d π.χ. ramida (καμένος), δηλαδή «ο καυτός μήνας». Παλιότερα υπήρχαν εμβόλιμες ημέρες και στο μουσουλμανικό ημερολόγιο και ο μήνας αυτός έπεφτε πάντοτε καλοκαίρι.

Το τριφύλλι του Μάη

Στο μεταφραστικό φόρουμ της Λεξιλογίας, ένας εγγλέζος φίλος που ξέρει καλά ελληνικά και μελετάει την ελληνική γλώσσα, και μάλιστα την αργκό, ρώτησε τι σημαίνει η έκφραση «Zήσε Μάη μου να φας τριφύλλι», και μάλιστα αναρωτήθηκε μήπως στην πραγματικότητα ο στίχος είναι «ζήσε μαϊμού να φας τριφύλλι» διότι δεν μπορούσε να καταλάβει πώς ο μήνας Μάιος, ο Μάης, έχει βιολογικές ανάγκες και τρώει. Η προσπάθεια εκλογίκευσης είναι εύλογη, αλλά βέβαια εμείς ξέρουμε πως η παροιμία (διότι περί παροιμίας πρόκειται) δεν έχει σχέση με τη μαϊμού· άλλωστε, όπως η κατσίκα δεν μασάει ταραμά, έτσι και η μαϊμού δεν τρώει τριφύλλι. (Πάντως, υπάρχει ένα σατιρικό εφηβικό βιβλίο που έχει ως τίτλο αυτό το λογοπαίγνιο: Ζήσε μαϊμού να φας τριφύλλι)

Τριφύλλι βέβαια, δεν τρώει ούτε ο Μάης, παρόλο που μάλλον θα έχετε ακούσει να λένε «Ζήσε Μάη μου, να φας τριφύλλι». Όμως δεν είναι αυτή η αρχική μορφή της παροιμίας.

Η αρχική μορφή της, που εξακολουθεί κι αυτή να λέγεται και σήμερα, είναι «Ζήσε μαύρε μου, να φας τριφύλλι» και υποτίθεται ότι τη λέει το χειμώνα ο αγρότης στον γάιδαρό του που πεινάει· λιγοστεύουν σωθεί οι ζωοτροφές, έξω όλα τα έχει σκεπάσει το χιόνι, μόνη παρηγοριά είναι η υπόσχεση ότι το Μάη τα χωράφια θα είναι γεμάτα με τριφύλλι -αν τη βγάλει ως τότε ο καψερός. Μάλιστα, σε μερικές παραλλαγές αυτό δηλώνεται σαφέστερα: «Ζήσε μαύρε γάιδαρε να φας το Μάη τριφύλλι», ενώ καταγράφονται επίσης και πλατειασμοί της παροιμίας: «Ζήσε μαύρε μου να φας το Μάη τριφύλλι και τον Αύγουστο σταφύλι». Το «μαύρε μου» να μην το πάρουμε κυριολεκτικά, ως ένδειξη χρώματος, μπορεί να σημαίνει «καημένος». διότι ήταν συνηθισμένο όνομα για υποζύγια, βεβαίως και για άλογο π.χ. στα ακριτικά τραγούδια (δίνει βιτσιά του μαύρου του και πάει σαράντα μίλια).

Ο Γολγοθάς και η Οδύσσεια

Μια και μπήκαμε στη Μεγάλη βδομάδα (κάποιοι θα έλεγαν ότι έχουμε μπει εδώ κι ένα χρόνο τουλάχιστον) ταιριάζει να βάλουμε κι ένα άρθρο με γλωσσικό-πασχαλινό θέμα. Κι επειδή τις μέρες γύρω από το Πάσχα θα είμαι στην Κέρκυρα και μάλλον δεν θα έχω σύνδεση, το άρθρο μπαίνει σήμερα. Βέβαια, τις περισσότερες πασχαλινές λέξεις τις έχουμε ήδη συζητήσει σε περσινό άρθρο (που επαναλαμβάνεται εδώ), ενώ σε άλλο άρθρο έχουμε αναφερθεί στα ημερολογιακά του Πάσχα. Μένει όμως τουλάχιστον μια πασχαλινή λέξη, η οποία κατά σύμπτωση φαίνεται αρκετά ταιριαστή με τη γενικότερη κατάσταση που περνάει η χώρα μας, και σ’ αυτήν θ’ αφιερώσω το άρθρο: ο Γολγοθάς.

Γολγοθάς είναι ο λόφος της Ιερουσαλήμ όπου σταυρώθηκε, σύμφωνα με τους ευαγγελιστές, ο Ιησούς. Το όνομα παραδίδεται και στα τέσσερα Ευαγγέλια, π.χ. στον Ιωάννη (και συγνώμη για το πολυτονικό): Παρέλαβον οὖν τὸν Ἰησοῦν·  καὶ βαστάζων αὑτῷ τὸν σταυρὸν ἐξῆλθεν εἰς τὸν λεγόμενον Κρανίου Τόπον, ὃ λέγεται Ἑβραϊστὶ Γολγοθᾶ, ὅπου αὐτὸν ἐσταύρωσαν, καὶ μετ’ αὐτοῦ ἄλλους δύο ἐντεῦθεν καὶ ἐντεῦθεν, μέσον δὲ τὸν Ἰησοῦν. ἔγραψεν δὲ καὶ τίτλον ὁ Πιλᾶτος καὶ ἔθηκεν ἐπὶ τοῦ σταυροῦ· ἦν δὲ γεγραμμένον, Ἰησοῦς ὁ Ναζωραῖος ὁ βασιλεὺς τῶν Ἰουδαίων.

Έχει παράξει -και άλλοι αφορεσμένοι τύποι

Στην Καθημερινή της Πέμπτης 8/10 δημοσιεύεται επιστολή του γνωστού μεταφραστή Θεόφιλου Βαμβάκου για ένα γλωσσικό θέμα. Διαβάστε την:

Υπάρχει μεγάλη σύγχυση ως προς την ορθή χρήση ορισμένων τύπων των ρημάτων ανάγω, εξάγω, παράγω, απάγω κ.λπ. Π.χ. υπάρχουν άνθρωποι, ναι, ακόμη και «παροικούντες την Ιερουσαλήμ», που δεν μπορούν να διακρίνουν σε τι διαφέρει η έκφραση «να παράγει» από την έκφραση «να παραγάγει» ή που λένε ότι π.χ. «ο κακοποιός… απαγάγει το παιδί», αντί βέβαια του «…απάγει το παιδί».

Χρησιμοποιούν, δηλαδή, την έκφραση «να παράγει» όταν γραμματικά απαιτείται να πουν «να παραγάγει». Για τον στιγμιαίο μέλλοντα του παράγω αντί να πουν «θα παραγάγω» καταφεύγουν, για… σιγουριά…, στο άκομψο «θα παράξω», ενώ κανείς τους δεν θα τολμούσε (και σωστά!) να πει «θα… απάξω», «θα εξάξω» ή «θα ανάξω»! Το ίδιο γραμματικό λάθος δεν το κάνουν, για καλή μας τύχη, για άλλα ρήματα π.χ. χρησιμοποιούν σωστά, στην περίπτωση του ρήματος «δίνω» (όπως και στα περισσότερα άλλα ρήματα), τις εκφράσεις «να δίνει» και «να δώσει», αφού βεβαίως η πρώτη αφορά μια δραστηριότητα συνεχιζόμενη (χρόνος διαρκείας), ενώ η δεύτερη αφορά μια δραστηριότητα που λαμβάνει χώραν σε συγκεκριμένη χρονική στιγμή (στιγμιαίος χρόνος).

Ο κ. Βαμβάκος δεν είναι ο πρώτος που έχει στηλιτεύσει το ‘άκομψο’ «θα παράξω». Παλιότερα, ένας ανερχόμενος λογοτέχνης και μεταφραστής είχε φτάσει στο σημείο να αποφανθεί ότι η σωστή χρήση του ‘να παραγάγω’ αποδεικνύει την «καλή γνώση της ελληνικής γλώσσας» ή κάτι τέτοιο, ενώ, αν πιστέψουμε τον Περιγλώσσιο, η γνωστή καθηγήτρια κυρία Ξανθάκη είχε πει με μάτια βουρκωμένα ότι «όλοι πια λένε να παράξει αντί του ορθού να παράσχει» (sic –ε, γίνονται αυτά εν τη ρύμη και τη συγκινήσει του λόγου, προσθέτει χαιρέκακα ο Περιγλώσσιος).