Ο Θεόδωρος Λασκαρίδης αποκτά μορφή

Το σημερινό σημείωμα το γράφω με πολλή συγκίνηση έστω κι αν καταλαβαίνω ότι κατά πάσα πιθανότητα δεν τη συμμερίζονται και πολλοί, ίσως και κανείς άλλος. Με τον Θεόδωρο Λασκαρίδη ασχολούμαι εδώ και αρκετά χρόνια, και έχω γράψει πολλές φορές και στο ιστολόγιο, τόσο πριν όσο και μετά την κυκλοφορία του βιβλίου «Το φονικό μοιραίο βόλι» στο οποίο συγκέντρωσα όσα λογοτεχνικά κείμενα του Θ. Λασκαρίδη μπόρεσα να βρω. Επειδή όμως μπορεί το σημερινό σημείωμα να το διαβάζουν κάποιοι που δεν έχουν διαβάσει τα προηγούμενα άρθρα, θα κάνω μια (όχι και τόσο) σύντομη ανασκόπηση πριν περάσω στην αιτία που μου προκαλεί συγκίνηση.

Η ενασχόλησή μου άρχισε πριν από έξι περίπου χρόνια, όταν, διαβάζοντας μια μελέτη του Μ. Μ. Παπαϊωάννου για την αντιπολεμική λογοτεχνία και τον Κ. Βάρναλη, έπεσα πάνω στο εξής απόσπασμα: «Ο Θ. Λασκαρίδης, ο νεαρός αρχισυντάκτης του Ριζοσπάστη, που αυτοκτόνησε πάνω στα εικοσιέξι του χρόνια, με τα μικρά ωραία αντιπολεμικά του διηγήματα, τα δημοσιευμένα με το ψευδώνυμο Σλαβέικοφ«. Αυτό άρκεσε για να μου κεντρίσει την περιέργεια και επειδή στις μέρες μας είναι ευκολότερη η πρόσβαση σε παλιά χαρτιά, βρήκα στα φύλλα του Ριζοσπάστη του 1920 μερικά από τα διηγήματα του Λασκαρίδη. Τα διηγήματα άξιζαν και, βλέποντας την υπόσχεση που είχαν δώσει πάνω στον τάφο του Λασκαρίδη οι σύντροφοί του από τον Ριζοσπάστη να τα εκδώσουν σε βιβλίο, υπόσχεση που δεν μπόρεσαν να τηρήσουν, άρχισα να παρουσιάζω το έργο του στον ιστότοπό μου και μετά, αφού τα έδειξα στον Γιάννη Ευαγγέλου που του άρεσαν επίσης, αποφασίσαμε να βγάλουμε ένα βιβλίο με τα έργα του Λασκαρίδη από τις εκδόσεις «Διάπυρον», που τότε ξεκινούσε ο Γιάννης.

Δεν ήταν εύκολο. Στοιχεία για τον Θεόδωρο Λασκαρίδη δεν θα βρείτε σε καμιά εγκυκλοπαίδεια, βιογραφικό λεξικό ή ιστορία της λογοτεχνίας· μετρημένες στα δάχτυλα ήταν οι αναφορές στο πρόσωπό του. Για να μαζέψω ψηφίδα-ψηφίδα το βιογραφικό σημείωμα που θα διαβάσετε πιο κάτω, χρειάστηκε να φυλλομετρήσω χιλιάδες σελίδες εφημερίδων και περιοδικών της εποχής. Γιατί όμως; Ο Λασκαρίδης με κέντρισε επειδή είναι ο πρώτος Έλληνας που έγραψε για τον Μεγάλο Πόλεμο, είναι ο πρώτος που έγραψε συλλογή με αντιπολεμικά διηγήματα (ο Μυριβήλης προηγήθηκε, αλλά με μεμονωμένα διηγήματα), είναι ο πρώτος γνωστός αρχισυντάκτης του Ριζοσπάστη στη φάση της μετατροπής του σε κομμουνιστική εφημερίδα. Ακόμα, σε φιλολογικό επίπεδο, ο Λασκαρίδης είναι, απ’ όσο ξέρω, ο πρώτος Έλληνας που χρησιμοποίησε το τέχνασμα να παρουσιάσει τα έργα του δήθεν ως μετάφραση ξένων. (Το ίδιο επρόκειτο να κάνει μεταπολεμικά ο ποιητής Τάσος Παππάς με τα Τραγούδια του Παθανάρες).

Με βάση τα στοιχεία που συγκέντρωσα, ο Θεόδωρος Λασκαρίδης γεννήθηκε το 1895 ή το 1896 στη Βουλγαρία, στην Αγχίαλο (σήμερα Πομόριε), παραθαλάσσια πόλη με ακμαία ελληνική κοινότητα. Το 1906, με την καταστροφή της Αγχιάλου, η οικογένειά του τον στέλνει στην Πόλη να σπουδάσει. Τον Ιανουάριο του 1916, ενώ είναι φοιτητής στην Κωνσταντινούπολη, οι τουρκικές αρχές τον συλλαμβάνουν και τον στέλνουν στη Βουλγαρία, η οποία μόλις είχε μπει στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Θα πολεμήσει στο μακεδονικό μέτωπο, στον τομέα του Καϊμακτσαλάν. Συμμετέχει στις πολύνεκρες μάχες που ακολουθούν τη σερβική επίθεση του Σεπτεμβρίου-Νοεμβρίου 1916 και κάποια στιγμή αυτομολεί στους Σέρβους. Παραμένει φυλακισμένος στο περιχαρακωμένο στρατόπεδο της Θεσσαλονίκης και ύστερα στέλνεται, μαζί με άλλους ελληνικής καταγωγής αυτόμολους του βουλγαρικού στρατού, στο στρατόπεδο της Μπάνιτσας (σήμερα Βεύη). Τον Νοέμβριο του 1917 δραπετεύει από το στρατόπεδο και κατεβαίνει στην Αθήνα. Στις αρχές του 1918 πιάνει δουλειά στον Ριζοσπάστη.

Η φενάκη της «διατήρησης της αρχικής ορθογραφίας»

Με ένα ενδιαφέρον φιλολογικό ζήτημα θα ασχοληθώ σήμερα, αν και φοβάμαι ότι οι περισσότεροι θα το βρείτε εντελώς –ίσως και προκλητικά– ανεπίκαιρο στους χαλεπούς καιρούς που περνάμε –όμως το έχω υποσχεθεί να το συζητήσω, και άλλωστε με απασχολεί κι εμένα.

Το πρόβλημα είναι το εξής: έστω ότι επανεκδίδουμε σήμερα ένα κείμενο που είχε εκδοθεί πριν από αρκετές δεκαετίες. Τι κάνουμε; Διατηρούμε την ορθογραφία της αρχικής δημοσίευσης, τη μετατρέπουμε στη σημερινή ή ακολουθούμε μια μέση οδό; Βέβαια, όσοι από εμάς επανεκδίδουν σε μονοτονικό, έχουν ήδη κάνει μια βασική μετατροπή (που υποχρεώνει σε άλλες, δευτερεύουσες μετατροπές, διότι π.χ. το πολυτονικό νἄχει πρέπει να μετατραπεί, είτε σε να ’χει είτε σε κάτι άλλο)· ωστόσο, είναι λάθος να νομίζουμε ότι αν κάποιος διατηρήσει το πολυτονικό αυτομάτως διατηρεί και την ορθογραφία των αρχικών δημοσιεύσεων.

Πρόσφατα έκανα τη φιλολογική επιμέλεια δύο βιβλίων, το Φονικό μοιραίο βόλι με τα πεζά του Θ. Λασκαρίδη, και τη νουβέλα Κάπου περνούσε μια φωνή του Ν. Λαπαθιώτη. Και στις δυο περιπτώσεις επέλεξα να μη διατηρήσω την ορθογραφία των αρχικών δημοσιεύσεων, αλλά να την εκσυγχρονίσω: όχι μόνο μετέτρεψα σε μονοτονικό, αλλά εφάρμοσα παντού τη σημερινή σχολική ορθογραφία. Στην περίπτωση της νουβέλας του Λαπαθιώτη, οι αλλαγές ήταν ελάχιστες: η υποτακτική που ήταν σε –η έγινε σε –ει (να κάνη -> να κάνει), το κ’ έγινε κι, και (μοναδική λαπαθιωτική ιδιοτροπία) το τέτιος έγινε τέτοιος. Στην περίπτωση του Λασκαρίδη, οι αλλαγές ήταν πολλές· αν διατηρούσα την αρχική ορθογραφία θα έπρεπε όχι μόνο να χρησιμοποιήσω γραφές που ξενίζουν σήμερα (φείδι, είνε, κτλ.) αλλά και να κρατήσω διαφορετικές γραφές για την ίδια λέξη, διότι οι αρχικές δημοσιεύσεις δεν ομονοούσαν πάντοτε μεταξύ τους.