Το γιουκαλίλι του Σεφέρη

Τη λέξη «γιουκαλίλι» την άκουσα πρώτη φορά στα δεκάξι μου χρόνια, όταν βγήκε ο δίσκος Τετραλογία του Δημου Μούτση, που περιείχε μελοποιημένα ποιήματα τεσσάρων μεγάλων ποιητών μας: του Σεφέρη, του Καρυωτάκη, του Καβάφη και του Ρίτσου. Ανάμεσά τους και το Πες της το μ’ ένα γιουκαλίλι, ας το ακούσουμε εδώ από τον Μανώλη Μητσιά:

Τότε έμαθα ότι το γιουκαλίλι είναι κάποιο εξωτικό μουσικό όργανο και δεν ασχολήθηκα περισσότερο με το θέμα -εξάλλου η εξήγηση ήταν πειστική, το περίεργο όνομα ακουγόταν εντελώς εξωτικό.

Αργότερα, που πήρα τον τόμο των Απάντων του Σεφέρη από τον Ίκαρο, είδα ότι το ποίημα που είχε μελοποιήσει ο Μούτσης δεν λεγόταν «Πες της το μ’ ένα γιουκαλίλι» αλλά Fog, δηλαδή «Ομίχλη», όπως η φράση αυτή επανέρχεται διαρκώς στο ποίημα. Να το διαβάσουμε:

FOG
Say it with a ukulele

«Πες της το μ’ ένα γιουκαλίλι…»
γρινιάζει κάποιος φωνογράφος∙
πες μου τι να της πω, Χριστέ μου,
τώρα συνήθισα μονάχος.

Με φυσαρμόνικες που σφίγγουν
φτωχοί μη βρέξει και μη στάξει
όλο και κράζουν τους αγγέλους
κι είναι οι αγγέλοι τους μαράζι.

Κι οι αγγέλοι ανοίξαν τα φτερά τους
μα χάμω χνότισαν ομίχλες
δόξα σοι ο θεός, αλλιώς θα πιάναν
τις φτωχιές μας ψυχές σαν τσίχλες.

Κι είναι η ζωή ψυχρή ψαρίσια
–Έτσι ζει;  –Ναι! Τι θες να κάνω∙
τόσοι και τόσοι είναι οι πνιγμένοι
κάτω στης θάλασσας τον πάτο.

Τα δέντρα μοιάζουν με κοράλλια
που κάπου ξέχασαν το χρώμα
τα κάρα μοιάζουν με καράβια
που βούλιαξαν και μείναν μόνα…

«Πες της το μ’ ένα γιουκαλίλι…»
Λόγια για λόγια, κι άλλα λόγια;
Αγάπη, πού ‘ναι η εκκλησιά σου
βαρέθηκα πια τα μετόχια.

Α! να ‘ταν η ζωή μας ίσια
πώς θα την παίρναμε κατόπι
μ’ αλλιώς η μοίρα το βουλήθη
πρέπει να στρίψεις σε μια κόχη.

Και ποια είναι η κόχη; Ποιος την ξέρει;
Τα φώτα φέγγουνε τα φώτα
άχνα! δε μας μιλούν οι πάχνες
κι έχουμε την ψυχή στα δόντια.

Τάχα παρηγοριά θα βρούμε;
Η μέρα φόρεσε τη νύχτα
όλα είναι νύχτα, όλα είναι νύχτα
κάτι θα βρούμε ζήτα – ζήτα…

«Πες της το μ’ ένα γιουκαλίλι…»
Βλέπω τα κόκκινά της νύχια
μπρος στη φωτιά πώς θα γυαλίζουν
και τη θυμάμαι με το βήχα.

Λονδίνο, Χριστούγεννα 1924

Έχω βάλει με πλάγια τις στροφές που ο Μούτσης επέλεξε να μη μελοποιήσει: πράγματι, από τις 10 στροφές του ποιήματος έχουν μελοποιηθεί οι μισές: η 1η, η 6η, η 7η, η 9η και η 10η. Με τον τρόπο αυτό ενισχύεται η επωδός («Πες της το μ’ ένα γιουκαλίλι») αλλά βέβαια στο μυαλό μένουν οι μελοποιημένες στροφές και οι άλλες περνάνε στο περιθώριο, ένα πρόβλημα κοινό στην μελοποιημένη ποίηση.

Advertisement

Έρως πλατωνικός (επιφυλλίδα του Ναπ. Λαπαθιώτη)

Συμπληρώνονται αύριο 74 χρόνια από την αυτοκτονία του αγαπημένου μου ποιητή Ναπολέοντα Λαπαθιώτη στις 8 Ιανουαρίου 1944. Κάθε χρόνο, τέτοια (περίπου) μέρα ανεβάζω στο Διαδίκτυο ένα άρθρο για τον ποιητή, συνήθως με κάποιο δυσεύρετο ή αθησαύριστο κείμενό του. Καθώς λογοτεχνικό υλικό ανεβάζω συνήθως την Κυριακή, έκρινα σκόπιμο να βάλω σήμερα Κυριακή το λαπαθιωτικό άρθρο.

Θα παρουσιάσω μια επιφυλλίδα που δημοσίευσε ο Ν. Λαπαθιώτης τον Αύγουστο του 1924 στην εφημερίδα Δημοκρατία, με την οποία συνεργαζόταν τακτικά εκείνη τη χρονιά. Η Δημοκρατία ήταν όργανο της Δημοκρατικής Ένωσης, του κόμματος του Αλ. Παπαναστασίου, που αποτελούσε μάλλον την πιο προοδευτική πτέρυγα της βενιζελικής παράταξης. Διευθυντής της ήταν ο Σπύρος Μελάς, που τότε ανήκε ακόμα στο προοδευτικό κέντρο με σοσιαλίζουσες τάσεις. Αργότερα, η Δημοκρατία θα κέρδιζε το εύσημο ότι ήταν η μοναδική μη κομμουνιστική εφημερίδα την οποία έκλεισε ο «βενιζελικός» δικτάτορας Θ. Πάγκαλος. Ειρωνεία της ιστορίας είναι ότι σήμερα τον ίδιο τίτλο τον έχει μια έξαλλη ακροδεξιά εφημερίδα.

Ο Λαπαθιώτης άρχισε να συνεργάζεται με τη Δημοκρατία τον Νοέμβριο του 1923 και ως τα τέλη Ιουλίου 1924 είχε δημοσιεύσει γύρω στις 35 συνεργασίες, κυρίως μεταφρασμένα πεζά ποιήματα ή φιλολογικές επιφυλλίδες, κάποιες από αυτές σε δύο συνέχειες.

Ωστόσο, η επιφυλλίδα που θα παρουσιάσω σήμερα, που δημοσιεύτηκε την Κυριακή 3 Αυγούστου 1924 διέφερε από τις άλλες, διότι ο Λαπαθιώτης σε αυτήν επιχειρεί μια συνηγορία υπέρ του ομοφυλοφιλικού έρωτα, σύμφωνα με το αρχαιοελληνικό πρότυπο.

Και ενώ στην επιφυλλίδα αυτή, που ίσως επίτηδες είναι γραμμένη σε αρκετά συντηρητική καθαρεύουσα, σε αντίθεση με προηγούμενα άρθρα του, ο Λαπαθιώτης δεν μπαίνει καν στην ουσία της επιχειρηματολογίας του, και μόνο η επιλογή του θέματος φαίνεται πως ξεπέρασε τα εσκαμμένα διότι το ρητά προαναγγελθέν δεύτερο άρθρο δεν δημοσιεύτηκε ποτέ! Και όχι μόνο αυτό, αλλά την επόμενη Κυριακή, που κανονικά θα δημοσιευόταν το δεύτερο άρθρο, η Δημοκρατία δημοσίευσε μια επιφυλλίδα του Λαπαθιώτη σχετική με την… ορθογραφία, που ήταν και το τελευταίο άρθρο που έμελλε να δημοσιεύσει ο Λαπαθιώτης στην εφημερίδα αυτή -ουσιαστικά η συνεργασία τους τερματίστηκε σιωπηρά.

Μπορεί να είναι σύμπτωση, αλλά κατά πάσα πιθανότητα το τολμηρό θέμα της επιφυλλίδας στάθηκε η αιτία για τη διακοπή της συνεργασίας.

Μην περιμένετε να διαβάσετε κάτι τρομερά τολμηρό. Ο Λαπαθιώτης σε αυτό το πρώτο άρθρο μένει ουσιαστικά στην εισαγωγή, ωστόσο τονίζει και επαναλαμβάνει πάνω από μία φορά ότι ο έρωτας μεταξύ ομοφύλων δεν είναι ανωμαλία ούτε διαφθορά. Βέβαια για το 1924 τέτοιες τοποθετήσεις ήταν τολμηρές. Ίσως γι’ αυτό, ο Λαπαθιώτης επικαλείται διάφορες αυθεντίες, ενώ δεν αποκλείεται ασυναίσθητα να χρησιμοποίησε την καθαρεύουσα ακριβώς για να προσδώσει επισημότητα και κύρος στο άρθρο του.

Άλλωστε την ομοφυλοφιλία του ο Λαπαθιώτης δεν την έκρυψε ποτέ, από τότε που εικοσάχρονος πήγαινε στη Βουλή να παρακολουθήσει τον πατέρα του από τα υπουργικά θεωρεία, συνοδευόμενος από τον νεαρό φίλο του.

Μονοτονίζω αλλά διατηρώ τα κύρια ονόματα όπως δημοσιεύονται στο άρθρο, για να διατηρήσω λίγην από την πατίνα της εποχής.

ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ

ΕΡΩΣ ΠΛΑΤΩΝΙΚΟΣ

ΔΥΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑΤΑ ΤΟΥ ΠΟΙΗΤΟΥ Ν. ΛΑΠΑΘΙΩΤΗ

Α’

Εις την Ρωσίαν και Γερμανίαν, κατά τηλεγραφήματα νεότατα, γίνεται τελευταίως δημοσία μεταξύ σοφών επιστημόνων και διαπρεπών παιδαγωγών, συζήτησις ευρεία και μεγάλη, περί του δυνατού και ωφελίμου της συστηματικης αναβιώσεως, εν τω πλαισίω των συγχρόνων συνθηκών, της παλαιάς ελληνικής Φιλίας, του Πλατωνικού εκείνου έρωτος, που συνέδεε τους νέους μεταξύ των, είτε τους μαθητάς προς τον διδάσκαλον, εις τάς παλαίστρας και εις τα γυμνάσια, εις την Ακαδημίαν και το Λύκειον, και ο οποίος θεωρείται έκπαλαι, από διασήμους φιλοσόφους, εκ των σημαντικών συντελεστών τής ελληνικής νοοτροπίας και του ελληνικού πολιτισμού.