Μαθητές και δάσκαλοι, αφήγημα του Δημήτρη Σαραντάκου – 2

Πριν από 15 μέρες άρχισα να δημοσιεύω σε συνέχειες το χρονικό του πατέρα μου «Μαθητές και δάσκαλοι», που εκδόθηκε το 2008 και έχει θέμα το Γυμνάσιο Μυτιλήνης στα χρόνια 1938-1946, τους καθηγητές του και τους συμμαθητές του. Όπως και με τα άλλα βιβλία του πατέρα μου, θα δημοσιεύεται κάθε δεύτερη Τρίτη. Η πρώτη συνέχεια, με εισαγωγικό χαρακτήρα, είναι εδώ. Σήμερα δημοσιεύω τη δεύτερη συνέχεια.

Ι. Οι συμμαθητές

1. Το ιστορικό της τάξης μας

Το οκτατάξιο Γυμνάσιο

Όπως προαναφέρω, το οκτατάξιο γυμνάσιο δημιουργήθηκε το 1937. Πήγαινα τότε στην 3^η  Δημοτικού. Τον επόμενο χρόνο, τελειώνοντας την 4^η τάξη, έδωσα εξετάσεις για το Γυμνάσιο. Αυστηρές εξετάσεις, στις οποίες πολλοί κόπηκαν. Όσοι πετύχαμε, εξήντα τον αριθμό, αν θυμάμαι καλά, αποτελέσαμε τη δεύτερη σειρά του «Γυμνασίου Νέου Τύπου», όπως ονομάστηκε το οκτατάξιο γυμνάσιο. Για μερικά χρόνια εξακολούθησε να υπάρχει και το εξατάξιο «Γυμνάσιο Παλαιού Τύπου», ώσπου να αποφοιτήσουν οι μαθητές που το είχαν ήδη αρχίσει. Αυτοί που εισαχθήκανε τότε (το 1938) ήταν:

Αθανασάκης	Παντζάρης Πάτροκλος
Βαλήνας Μιχάλης	Παπαδέλλης Στέλιος
Βαμβούρης Απόστολος	Παπαμιχαήλ Γρηγόρης
Βενεδίκης Μιχάλης	Παπαπαναγιώτου Γιώργος
Βολογιάννης Μανόλης	Πατλάκας Μιχάλης
Γεωργιάδης Οδυσσέας	Πίτσιος Μιχάλης
Γιαννακόπουλος Νίκος-Χρήστος	Σακελλάρης Θανάσης
Γκορτζιώτης Μιχάλης	Σαραντάκος Δημήτρης
Γρηγορίου Γρηγόρης	Σβορώνος Παναγιώτης
Γρημάνης Μιχάλης	Σεφτελής Γιώργος
Γυπαράκης Κώστας	Τεφτσής Βάσος
Δόριζας Μιχάλης	Τζάννος Αντώνης
Κακαδέλλης Παναγιώτης	Τσακίρης Νίκος
Κατσικαδέλλης Στέφανος	Τσερνόγλου Αθανάσιος
Κόπανος-Ιατρίδης Γιώργος	Χατζηγεωργίου Χριστόφορος
Κουκούλης Γιώργος	Χατζηγιάννης Γιάννης
Μάγειρας Θόδωρος	Χατζηδήμος Γιάννης
Ματιάς Γιώργος	Χατζηκυριάκος Γιώργος
Μεταξάς Γιώργος	Χατζηλάμπρου
Νικητόπουλος Αριστείδης	Χονδρός Παναγιώτης

Μολονότι φοιτούσαμε σε Γυμνάσιο Αρρένων, στην πρώτη τάξη του οκταταξίου είχαμε και κορίτσια. Στη δικιά μας ήτανε είκοσι, δυστυχώς όμως δεν είμαι βέβαιος αν τα θυμάμαι σωστά. Τα αναφέρω πάντως με κάθε επιφύλαξη:

Advertisement

Ανήμποροι σαρκασμοί για την 4η Αυγούστου

Κυριακή σημερα, μέρα με λογοτεχνική ύλη. Μια και σήμερα είναι η επέτειος της ανακηρυξης της δικτατορίας του Ιωάννη Μεταξά το 1936, διάλεξα να βάλω σχετικό λογοτεχνικό υλικό -συγκεκριμένα, μια ομάδα σατιρικών ποιημάτων που τα έγραψε το 1938, λίγο πριν πεθάνει, ο καλός ποιητής Μάρκος Τσιριμώκος (1872-1939, γνωστός και με το ψευδώνυμο Στέφανος Ραμάς) χωρίς βέβαια να τα κυκλοφορήσει -έμεναν να διαβάζονται σε κύκλους φίλων και δημοσιεύτηκαν μετά την κατοχή, στο περιοδικό «Ελεύθερα Γράμματα» (τεύχος 7, 23.6.1945).

Αδελφός του πολιτικού Γιάννου Τσιριμώκου, που το όνομά του έχει συνδεθεί με τη γλωσσική και εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1917, ο Μ. Τσιριμώκος, αξιωματικός του ναυτικού, ήταν μαχόμενος δημοτικιστής από τα πρώτα χρόνια, με τη μερίδα των εθνικιστών και όχι των σοσιαλιστών. Τα χρόνια της κυριαρχίας των βενιζελικών ανέλαβε και νομάρχης. Από τα ποιήματά του υπάρχει τουλάχιστον ένα που το ξέρουν πολλοί χωρίς να ξέρουν πως είναι δικό του: Τ’όμορφο νησί, που το μελοποίησε ο Βασίλης Τενίδης και το τραγούδησε ο Γιώργος Ζωγράφος. Έψαξα λίγο να βρω φωτογραφία του, αλλά δεν βρήκα.

Πολλοί έχουν ασχοληθεί, και θ’ άξιζε κάποτε να αναφερθούμε στο ιστολόγιο, με την ανοχή που έδειξαν πολλοί λογοτέχνες στο καθεστώς της 4ης Αυγούστου, με την έννοια ότι συνεργάστηκαν με έντυπα του καθεστώτος ή συμμετείχαν σε επίσημες εκδηλώσεις. Φυσικά, υπήρχε καταστολή και, ειδικά στον χώρο της τέχνης, λογοκρισία, που θύματά της ήταν κυρίως οι κομμουνιστές (ο Βάρναλης, ας πούμε, δεν δημοσίευσε τίποτα με το όνομά του) ή οι περιθωριακοί όπως ο Λαπαθιώτης. Αλλά οι πολλοί άνθρωποι του πνεύματος έδειξαν ευμενή ουδετερότητα, κι αυτό είναι που έκανε τον Τσιριμώκο να γράψει τους σαρκασμούς του, με ψυχικό σπαραγμό όπως λέει.

Δυστυχώς, ο ποιητής δίνει μία μόνο υποσημείωση για πρόσωπα και πράγματα της εποχής, οπότε κάποια σημεία είναι δύσκολο να τα κατανοήσουμε ολότελα, αν και είναι εύκολο να υποθέσουμε τι αφορούν. Βάζω κι εγώ κάποια σχόλια. Μονοτονίζω αλλά κρατάω την ιδιότυπη ορθογραφία του Τσιριμώκου, που αποφεύγει τα διπλά σύμφωνα.

Υστερογραφικά σημειώνω πως, παρόλο που η σημερινή μέρα είναι αποφράδα για τη χώρα, αφού είναι η επέτειος μιας δικτατορίας, για μένα προσωπικά είναι σημαντική, αφού μια τέτοια μέρα γνωρίστηκαν οι γονείς μου.

 ΣΑΡΚΑΣΜΟΙ

 Σημείωμα του ποιητή   Οι στίχοι αυτοί γράφτηκαν από την ανάγκη να ξεθυμαίνω πού και πού. Γιατί τους έγραφα παρακολουθώντας με ψυχικό σπαραγμό από το Νοέμβρη του 1938 την πολιτική και κοινωνική κατάντια της Ελλάδας. Τέλος τους αντέγραψα προσεχτικά στο τετράδιο τούτο με την ελπίδα πως κάποτε θα δημοσιευθούν είτε από μένα τον ίδιο, είτε – αν εγώ δεν υπάρχω πια – από κάποιον φίλο μου. Όπου είναι απαραίτητες ιστορικές πληροφορίες, για να δημιουργηθεί η κατάλληλη ατμόσφαιρα για την κατανόηση του στιχουργήματος, τις δίνω σε υποσημείωμα.

  

                   ΛΕΥΘΕΡΙΑ

Ήμουνα με τον εαυτό μου αντάμα,
κι απ’ το παράθυρό μου τ’ ανοιχτό,
στα χίλια κ’ ενιακόσια τριάντα οχτώ,
είδα μεγάλο στην Αθήνα θάμα.

Με πράσινα πουκάμισα ντυμένοι
και παντελόνια κίτρινο χακί,
σαν παλικάρια πούφαγαν φακή,
στεκόντουσαν ορθοί και κορδωμένοι

νιοι και κοπέλες κάμποσες χιλιάδες,
κοιτάζοντας με βλέματ’ απαθή,
τη Λευθεριά, με ξύλινο σπαθί,
δεξά-ζερβά να κάνει τεμενάδες.

 

                 ΤΟ ΠΡΑΣΙΝΟ

Εμπρός! για νέα εξόρμηση παιδιά,
πάμε στα πράσιν’ άλογα καβάλα,
πράσινα να φυτέψουμε κλαδιά
και δέντρα πράσινα μικρά-μεγάλα.

Το πράσινο! το πράσινο! παιδιά
του νέου μας Κράτους σύμβολο να γίνει.
Και πράσο-πράσο η πράσινη καρδιά
στον κόσμο θα χαρίσει τη γαλήνη.

Πρέπει ο καθείς ελιά ή κι απιδιά,
χαμόδεντρο ή και πεύκο να φυτέψει,
αλλ’ όχι και συκιά, γιατί παιδιά
το φύλο της στο νου φέρνει τη σκέψη

του ξεπεσμού και της ντροπής,
του πειρασμού θυμίζει τα τερτίπια,
κι άλλο πούναι αμαρτία να τα πεις
γιατί γεννούν στα στήθια καρδιοχτύπια…

Εμπρός! στη νέα εξόρμηση, παιδιά,
πάμε στα πράσιν’ άλογα καβάλα
τα πράσα-πράσα- πράσινα κλαδιά
θάναι απ’ τα έργα μου τα πιο μεγάλα.

Σχόλιο δικό μου: Στη ρητορική και στις εκδηλώσεις της ΕΟΝ κατείχαν εξέχουσα θέση οι εκστρατείες για το πράσινο και τα δάση.

Από την Αβασίλευτο στη Μοναρχία και τη Δικτατορία της 4ης Αυγούστου (άρθρο του Άγγ. Ελεφάντη)

Για την επέτειο της δικτατορίας της 4ης Αυγούστου δημοσιεύω σήμερα ένα άρθρο του Άγγελου Ελεφάντη, που δημοσιεύτηκε αρχικά στο τεύχος 72 του περιοδικού Δεκαπενθήμερος Πολίτης, τον Αύγουστο του 1986, δηλ. στην επέτειο των 50 χρόνων από την κήρυξη της μεταξικής δικτατορίας. Δεν ξέρω αν έχει αναδημοσιευτεί στη συνέχεια σε κάποια συλλογή άρθρων του Ελεφάντη, ούτε συμφωνώ σε όλα τα σημεία με το άρθρο (π.χ. θαρρώ πως αδικεί ελαφρώς το ΚΚΕ) αλλά αφού έλεγξα ότι δεν υπάρχει στο Διαδίκτυο το μεταφέρω όπως δημοσιεύτηκε το 1986 στο περιοδικό. (Μονοτονίζω βέβαια -αναγκαστικά, αφού το άρθρο πέρασε από OCR).

Πήρα την ελευθερία να διακοσμήσω το άρθρο με ένα-δυο λεζάντες και γελοιογραφίες από τον Ριζοσπάστη του Ιουλίου-Αυγούστου 1936. Τα φύλλα αυτά δεν υπάρχουν στον ιστότοπο της Εθνικής Βιβλιοθήκης και είναι σχετικά δυσεύρετα.

Από την Αβασίλευτο στη Μοναρχία και τη Δικτατορία της 4ης Αυγούστου

Οι επέτειοι, παρά τον τελε­τουργικό τους χαρακτήρα, κα­μιά φορά βοηθούν να σκεφτό­μαστε ξεχασμένες ή παραμελημένες Ιστορίες. Τούτες τις μέρες συμπληρώνονται 50 χρό­νια από το πραξικόπημα της 4ης Αυγούστου. Πενήντα χρό­νια οδυνηρά, όπου ήρθε το πά­νω κάτω. Και όμως για λίγα σημεία αυτής της ιστορικής διαδρομής έχουμε συνεννοηθεί. Συνήθως αρκούμαστε σε περιγραφές και αναθέματα. Κι όμως μια κάποια έρευνα για την πρόσφατη ιστορία άρχισε να γίνεται τα τελευταία χρόνια που προσπαθεί να αποφύγει τον περιγραφισμό και τα ανα­θέματα. Το κείμενο που ακολουθεί δεν είναι παρά μια μι­κρή συμβολή. Στόχος του να επισημάνει τα βασικά σημεία μιας διαδικασίας που έφθειρε την Αβασίλευτο, οδήγησε στη Μοναρχία και από κει στη στρατιωτικο-μοναρχική δικτατο­ρία της 4ης Αυγούστου.

Η φθορά του βενιζελισμού

Η παλινόρθωση κερδίζει έδαφος στο βαθμό που η βενιζελική παράταξη χάνει το κύρος και τη δύναμή της, στο βαθμό που αποδυναμώνεται εκλογικά και ηττάται στρατιωτικά στο Κίνημα του ’35. Πού οφείλεται αυτή η ήττα της θριαμβεύτριας στις έκλογές του 1928 βενιζελικής παρά­ταξης; Κυρίως σε δύο λόγους:

Ο πρώτος συνίσταται στη μαζική με­τατόπιση προσφύγων προς το Λαϊκό Κόμμα, γιατί δεν έστεργαν στην πολιτική εξυπηρέτησης του βιομηχανικού κεφα­λαίου, γιατί ήταν αβίωτη η ζωή της παράγκας που ζούσαν και η παραμυθία του Σωτήρα, ή του Μαύρου Καβαλάρη, έπαψε να αντισταθμίζει την αθλιότητα της ζωής τους. Αυτή η αναστάτωση και η ρευστοποίηση της βενιζελικής παράτα­ξης θα δώσει την ευχέρεια σε πολλά δυ­ναμικά στοιχεία του βενιζελισμού να μεταπηδήσουν στο αντίπαλο στρατόπεδο, ενώ ταυτόχρονα θα επιτρέψει στην αριστερά του να συγκροτηθεί με περισσότε­ρη σαφήνεια. Είναι ακριβώς η εποχή που αναδύεται το Αγροτικό Κόμμα του Σοφιανόπουλου στο οποίο έχουν ενταχθεΐ οι σοσιαλίζοντες αγροτιστές Γαβριηλίδης, Τανούλας, Βογιατζής, η εποχή που αυτονομείται σχετικά ο Παπαναστασίου, που αποκτούν ιδιαίτερο βάρος μερικές προ­σωπικότητες ριζοσπαστικές όπως ο Καφαντάρης η ο Γ. Παπανδρέου. Κυρίως όμως ο κίνδυνος της επελαύνουσας παλινόρθωσης δημιουργεί δυναμικούς πυρή­νες δημοκρατικών μέσα στο Στρατό, που όμως μετά την ήττα τους στο κίνημα του ’35 και την τελική προσέγγιση Βενιζέλου- Βασιλιά, μένουν ακάλυπτοι από πολιτική άποψη, γεγονός του οποίου η σημασία θα φανεί αργότερα, με τη μαζική προσχώρη­ση δημοκρατικών Αξιωματικών στις γραμ­μές του ΕΛΑΣ.

Γιατί η θεία μου η Μαρίνα μπορεί και να πήγε στον Παράδεισο – VΙI (Δημ. Σαραντάκος)

Εδώ και λίγο καιρό δημοσιεύουμε σε συνέχειες τη συλλογή διηγημάτων του πατέρα μου, του Δημήτρη Σαραντάκου, «Γιατί η θεία μου μπορεί και να πήγε στον Παράδεισο«. Έχουμε ήδη περάσει στη δεύτερη από τις τρεις νουβέλες που απαρτίζουν το βιβλίο,  που είναι και η εκτενέστερη. Σήμερα έχουμε το έκτο κεφάλαιο της νουβέλας. Η προηγούμενη συνέχεια βρίσκεται εδώ. Η θεία Μαρίνα χωρίζει με τον Ανέστη για να παντρευτεί τον μεσήλικα εφοριακό Κωστάκη.

6

Έτσι η Μαρίνα χώρισε τον Ανέστη και σε τρεις μήνες έγινε σύζυγος του Κωστάκη.

Η Μαρίνα με τον Κωστάκη εγκαταστάθηκαν στο Νέο Ηράκλειο, στην άκρη της πόλης όπου νοίκιασαν ένα μεγάλο και ευρύχωρο σπίτι με αυλή. Για πρώτη φορά στη ζωή της ένοιωθε ασφαλής. Παράλληλα όμως κοντά στον Κωστάκη έπληττε θανασίμως. Ο νέος της σύζυγος ήταν μονόχνωτος, μίζερος, φιλάσθενος ή μάλλον κατά φαντασίαν ασθενής και υπερβολικά τσιγκούνης. Κατά τα άλλα ήταν ήσυχος, πράος και σοβαρός άνθρωπος. Αυτό το τελευταίο ήταν το κυριότερο γνώρισμά του. Δε γελούσε σχεδόν ποτέ και δε μπορούσε να ανεχτεί αστεία και πειράγματα. Στην πραγματικότητα ήταν απλώς σοβαροφανής. (Ο πατέρας μου όταν τον γνώρισε τον χαρακτήρισε: μηδενικόν υπό το προσωπείον της σοβαρότητος καλυπτόμενον).

Της Μαρίνας της έλειψε η ανοιχτή καρδιά του Ανέστη, οι φίλοι του, τα φτωχικά γλεντάκια μαζί τους, που τα ομόρφαινε το τραγούδι και το κέφι του. Ακόμα πιο πολύ της έλειπε η φλόγα και τα χάδια του Θρασύβουλου. Τώρα συνειδητοποιούσε  πολύ οδυνηρά πόσο τον είχε αγαπήσει. Τις νύχτες πολλές φορές έμενε άγρυπνη καθώς θυμόταν το Θρασύβουλο και το πρωί ξύπναγε λυσσασμένη από τη μνησικακία και  τη στέρηση που ένοιωθε. Ξαναθυμήθηκε τη μαγική της τέχνη και έριχνε κατά του επίορκου φριχτές κατάρες.

Μια τεταρταυγουστιανή απρέπεια

Σαν σήμερα πριν από 79 χρόνια, το 1936, ο Ιωάννης Μεταξάς κήρυξε τη δικτατορία της 4ης Αυγούστου, μιαν αποφράδα επέτειο στην οποία το ιστολόγιο έχει αφιερώσει παλιότερα ένα άρθρο με θέμα τους κρυφούς ή φανερούς σατιρικούς στίχους εναντίον του δικτατορικού καθεστώτος. Το σημερινό άρθρο εξετάζει μιαν άλλη πτυχή, την πατρότητα του «ύμνου» της 4ης Αυγούστου, ένα θέμα που κατά σύμπτωση το θίξαμε προχτές, στα σχόλια του Μηνολογίου. Δεν κομίζω κάτι νέο ή που να μην υπάρχει στο Διαδίκτυο, αλλά ίσως να μην έχετε υπόψη σας πώς έχει το θέμα.

Βέβαια, στις μέρες μας βρισκόμαστε μπροστά σε μια εργώδη προσπάθεια ξεπλύματος και αποκατάστασης της δικτατορίας του Μεταξά, όχι μόνο από τους υπόδικους νεοναζιστές και από αναθεωρητές ιστορικούς αλλά και συγκροτήματα τύπου όπως η Καθημερινή, η οποία τόλμησε να συμπεριλάβει τον τριπίθαμο δικτάτορα ανάμεσα στους μεγάλους Έλληνες όλων των εποχών, πλάι σε αναστήματα όπως ο Αριστοτέλης -είναι λογικό στην εποχή της κρίσης ο Μεταξάς να ασκεί γοητεία σε όσους θεωρούν εμπόδιο ή περιττή πολυτέλεια ή έστω «ασύμβατη με τις αγορές» την κοινοβουλευτική δημοκρατία, ο Μεταξάς, θυμίζω, που όποτε εκτέθηκε στη λαϊκή ψήφο βγήκε μαυρισμένος συγκεντρώνοντας μονοψήφια ποσοστά. Αλλά ας είναι.

«Γιατί χαίρεται ο κόσμος και χαμογελά πατέρα;» Το ερώτημα έχει γίνει παροιμιώδες και έχει συνδεθεί για πάντα με τη δικτατορία της 4ης Αυγούστου, αφού αποτελεί τον πρώτο στίχο του Ύμνου της 4ης Αυγούστου που μπορείτε να τον ακούσετε εδώ μελοποιημένον με πολλά κλαπατσίμπαλα από τον αρχιμουσικό των Ενόπλων Δυνάμεων Γεράσιμο Φρεν (όπως λέει η Βικιπαίδεια).

Η μελοποίηση έχει γίνει στην πρώτη από τις τρεις στροφές του ποιήματος. Ας δούμε ολόκληρο το ποίημα:

Μεταξά, έλα εδώ να σε ταΐσω

Σε χτεσινό σχόλιο είχαμε πει για την εκστρατεία που έκανε στην Κίνα ο Πρόεδρος Μάο για να εξολοθρεύσει τα σπουργίτια και άλλα τρία «βλαβερά» πλάσματα (ποντίκια, μύγες, κουνούπια) κι εγώ θυμήθηκα την παρόμοια εκστρατεία που είχε γίνει επί 4ης Αυγούστου στην Ελλάδα για να περιοριστούν οι κατσίκες. Και κοντά σ’ αυτό πρόσθεσε τη γνώμη του ο φίλος ΚΑΒ ότι με τις γεωργικές επιδοτήσεις οι κατσίκες στο νησί του πλήθυναν κι έχουν ρημάξει τα μελισσοκομικά φυτά -πιράνχας, λέει, τις αποκαλούν τις κατσίκες οι μελισσοκόμοι.

Οπότε, θυμήθηκα ένα βιβλίο που’χα διαβάσει, που αναφερόταν εκτενώς στη μεταξική αντιγιδική εκστρατεία, και σκέφτηκα σήμερα, που έχουμε καιρό για διάβασμα, να παραθέσω τα σχετικά αποσπάσματα. Πρόκειται για το δίτομο έργο του Γεωργούλα Μπέικου «Η λαϊκή εξουσία στην ελεύθερη Ελλάδα», που παρά τον τίτλο του είναι πολύ ζωντανό και πολύ γουστόζικο ανάγνωσμα. Ο Μπέικος, μορφωμένος αλλά από χωριό, διανθίζει την αφήγησή του με παροιμίες και λαϊκές εκφράσεις, που σκέφτομαι κάποια φορά να τις αποδελτιώσω. (Έχω παραθέσει ένα μικρό απόσπασμα από το έργο του, στο τέλος ενός παλιότερου άρθρου-κουίζ).

Μπορεί το μέτρο του Μεταξά για την εξολόθρευση της γίδας να ήταν σωτήριο για τη γεωργία -ο παππούς μου, θυμάμαι, σε μια συζήτηση που είχαμε κάνει σε ανύποπτο χρόνο, το είχε θεωρήσει σωστό, και βέβαια κάθε άλλο παρά οπαδός του Μεταξά ήταν. Ο Μπέικος όμως, εκτός από κομμουνιστής καταγόταν και από την Ευρυτανία, όπου προπολεμικά η αιγοβοσκή ήταν η μοναδική σχεδόν πηγή χρηματικού εισοδήματος, οπότε βλέπει τα πράγματα αλλιώς.

Ο Μπέικος δεν ήταν τυχαίος: είναι αυτός που επεξεργάστηκε τον κώδικα λαϊκής δικαιοσύνης, που εφαρμόστηκε στην ελεύθερη Ελλάδα το 1943-44. Την περίοδο της 4ης Αυγούστου ήταν συντάκτης μιας τοπικής εφημερίδας.

Ο άγνωστος ποιητής Άχθος Αρούρης: Ξανά στη Μυτιλήνη

Εδώ και κάμποσο καιρό έχω αρχίσει να δημοσιεύω, κάθε δεύτερη Τρίτη, αποσπάσματα από το βιβλίο του πατέρα μου, του Δημήτρη Σαραντάκου, “Ο άγνωστος ποιητής Άχθος Αρούρης” (εκδ. Ερατώ, 1995, εξαντλημένο), που είναι μια βιογραφία του παππού μου, του Νίκου Σαραντάκου (1903-1977), ο οποίος είχε το ψευδώνυμο Άχθος Αρούρης (που είναι ομηρική έκφραση και σημαίνει ‘βάρος της γης’). Η σημερινή συνέχεια είναι η εικοστή δεύτερη. Η προηγούμενη συνέχεια βρίσκεται εδώ. Βρισκόμαστε στο καλοκαίρι του 1936 και ο ποιητής, ο παππούς μου δηλαδή, επιστρέφει στη Μυτιλήνη ως υπάλληλος της ΑΤΕ, με μετάθεση από την Κρήτη.

Το επεισόδιο με τις ακροστιχίδες του Πολ Νορ το έχουμε συζητήσει κι άλλη φορά στο ιστολόγιο (π.χ. εδώ).

Στη Μυτιλήνη γύρισαν οικογενειακώς τον Ιούνιο του ’36. Ο ποιητής ξανάρχισε να γράφει ποιήματα για τον «Τρίβολο» και χρονογραφήματα για το «Δημοκράτη». Την πικρία του για τη διακοπή τής πολλά υποσχόμενης σταδιοδρομίας του στην Κρήτη, τη γλύκανε το ξαναντάμωμά του με τους παλιούς κι αγαπημένους του φίλους. Όντας φιλοσοφημένος άνθρωπος αντιμετώπισε το πράγμα στωικά.

«Τι σημασία έχει να ’σαι πρώτος ή τελευταίος, όταν βρίσκεσαι ήδη ανάμεσα στους τελευταίους».

Από πολιτικής πλευράς τα πράγματα χειροτέρευαν συνεχώς. Ο βασιλιάς επιστρέφοντας ετοίμαζε απροκάλυπτη δικτατορία, ορίζο­ντας πρωθυπουργό τον Μεταξά, αρχηγό ενός πολύ μικρού κόμματος, που πήρε εντούτοις ψήφο εμπιστοσύνης, γιατί τον στήριξαν τα δύο μεγάλα κόμματα, οι Λαϊκοί και οι Φιλελεύθεροι. Στις 4 Αυγούστου κηρύχθηκε όντως δικτατορία. Στη Μυτιλήνη έγιναν αρκετές συλλή­ψεις αριστερών. Τον ίδιο η Ασφάλεια δεν τον ενόχλησε. Έλειπε αρκετά χρόνια από το νησί και δεν ήταν μέλος του κόμματος, με το οποίο μετά το 1926 διατηρούσε χαλαρές μόνο επαφές.

Παρ’ όλα αυτά την επομένη της 4ης Αυγούστου ο διευθυντής της Τράπεζας τον κάλεσε και του ’πε:

«Άκου δω, κύριε Σαραντάκο, ξέρουμε πως είσαι κομμουνιστής και θα ’χουμε το μάτι μας επάνω σου. Πρόσεξε, γιατί δε θα περάσουμε καθόλου καλά».

Άγνωστο για ποιο λόγο όμως δεν ανακάτεψε την Ασφάλεια. Ίσως δεν είχε συγκεκριμένα στοιχεία σε βάρος του ποιητή, ίσως τον χρεια­ζόταν για την εργατικότητα και τις ικανότητές του. Ανάθεσε όμως σε έναν υπάλληλο της εμπιστοσύνης του να παρακολουθεί στενά τον Νίκο, ιδίως τα γραφτά του και τις επαφές του. Ο εν λόγω προσπάθη­σε να αναπτύξει φιλικές σχέσεις με τον ποιητή, καθώς μάλιστα παρίστανε τον φιλολογούντα. Η καθαρίστρια όμως του υποκαταστή­ματος, που συμπαθούσε τον Νίκο, τον πληροφόρησε ότι ο Βασίλης όταν σχολούσαν έψαχνε στα συρτάρια και στο γραφείο του «ακόμα και στο καλάθι των αχρήστων χώνει τη μούρη του».

Ο ποιητής αποφάσισε να το γλεντήσει το πράγμα. Όταν αντιλαμ­βανόταν το βλέμμα του Βασίλη να τον παρακολουθεί, έγραφε με ύφος περίφροντι και συνωμοτικό κάτι σε ένα χαρτί, το οποίο κατόπιν φρό­ντιζε να σκίσει σε μικρά κομματάκια. Όπως μάθαινε την άλλη μέρα από την κυρά Μυρσίνη, ο Βασίλης ξόδευε αρκετή ώρα για να συναρ­μολογήσει το σκισμένο έγγραφο, που περιείχε κατά κανόνα φράσεις όπως «ο Βασίλης είναι μάπας» και άλλες χειρότερες.

Πολύ σύντομα η εργατικότητα, οι ικανότητες και το ήθος του τον επέβαλαν όχι μόνο στους συναδέλφους του αλλά και στον ίδιο το διευθυντή, που αποφάσισε να τον αφήσει ήσυχο.

Σατιρικοί στίχοι για την 4η Αυγούστου

Το σημερινό άρθρο δημοσιεύτηκε χτες, 4η Αυγούστου, στην κυριακάτικη Αυγή, επετειακά, αντί για τη συνηθισμένη μου στήλη «Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία» και βασίζεται σε ένα παλιότερο επετειακό άρθρο του ιστολογίου. Οπότε το δημοσιεύω εδώ σήμερα, έστω κι αν η επέτειος πέρασε -πείτε ότι διαβάζετε την χτεσινή εφημερίδα, καλοκαίρι είναι στο κάτω κάτω. Σε αντιστάθμισμα για το ανεπίκαιρο, έχω προσθέσει στο άρθρο αφενός κάποιους συνδέσμους και αφετέρου ένα αυτόγραφο σατιρικό του Λαπαθιώτη (στον οποίο κατά σύμπτωση ήταν αφιερωμένο το χτεσινό άρθρο) που το είχα ξεχάσει.

Το καθεστώς της 4ης Αυγούστου ήταν τυχερό, με την έννοια ότι δεν είχε το συνηθισμένο κακό τέλος των δικτατοριών, αλλά έπεσε μετά τη γερμανική εισβολή στην Ελλάδα. Δεν πέρασε έτσι από φάση ανοιχτής παρακμής, ενώ τα κοσμοϊστορικά γεγονότα που ακολούθησαν, ο πόλεμος και η Κατοχή, το μεγαλείο της Εθνικής Αντίστασης, ο Εμφύλιος Πόλεμος, βοήθησαν στο να ξεχαστεί η δικτατορία, όσο κι αν η γύμνια του καθεστώτος ήταν φανερή (δείτε, ας πούμε, τι λέει ο Σεφέρης στο Πολιτικό Ημερολόγιο για την ποιότητα των τεταρταυγουστιανών που είχαν τοποθετηθεί σε καίριες κρατικές θέσεις).

Για τον ίδιο λόγο, δεν είναι πολλοί οι σατιρικοί στίχοι για την 4η Αυγούστου. Σατιρικά έντυπα κυκλοφορούσαν βέβαια, αλλά η λογοκρισία δεν άφηνε καμιά χαραμάδα για κριτική. Να πούμε παρεμπιπτόντως ότι σε ένα από αυτά τα έντυπα, τον Διαδοσία, δημοσιεύτηκε πρώτη φορά το τραγούδι της 4ης Αυγούστου, το γνωστό «Γιατί χαίρεται ο κόσμος και χαμογελά πατέρα», που αποδίδεται στον θεατρικό συγγραφέα και ευθυμογράφο Τίμο Μωραϊτίνη. Ο γιος του πάντως, ο δημοσιογράφος Γιώργος Μωραϊτίνης, υποστηρίζει, με πειστικά επιχειρήματα, ότι πρόκειται για παλιούς επιθεωρησιακούς στίχους γραμμένους για την 25η Μαρτίου, που το καθεστώς τούς οικειοποιήθηκε χωρίς να ρωτήσει τον στιχουργό (και πράγματι οι εικόνες του τραγουδιού είναι ανοιξιάτικες, όχι αυγουστιάτικες).

Πάντως, όπως θυμόμαστε και από την πιο πρόσφατη χούντα του 1967, σε συνθήκες δικτατορίας ακόμα και ο παραμικρός υπαινιγμός παίρνει διαστάσεις. Η Βαρβάρα, το ρεμπέτικο του Παναγ. Τούντα, μπορεί να ήταν απλώς ένα από τα πολλά ρεμπέτικα με πονηρούς στίχους:

«Η Βαρβάρα κάθε βράδυ στη Γλυφάδα ξενυχτάει
και ψαρεύει τα λαβράκια, κεφαλόπουλα, μαυράκια

[…]

Ένας κέφαλος βαρβάτος, όμορφος και κοτσονάτος
της Βαρβάρας το τσιμπάει, το καλάμι της κουνάει
Μα η Βαρβάρα δεν τα χάνει, τον αγκίστρωσε, τον πιάνει
τον κρατά στα δυο της χέρια και λιγώνεται στα γέλια».

Πειραχτικοί και ευχετήριοι στίχοι για τη γέννηση της κόρης

Τις προάλλες, στις 24 Φεβρουαρίου συγκεκριμένα, ένας μυτιληνιός φίλος θυμήθηκε στο Φέισμπουκ την επέτειο του θανάτου της Ρηνιώς Παπανικόλα (1936-2001), που έχει κάνει μερικές από τις καλύτερες εκπομπές στην ιστορία του ελληνικού ραδιοφώνου, αλλά και πάρα πολλά άλλα πράγματα (το άρθρο στη Βικιπαίδεια είναι αρκετά κατατοπιστικό και έχει και μερικούς συνδέσμους, αλλά την ίδια και πολύ περισσότερη ύλη έχει και το άρθρο του Β. Γεώργα στη Bibliothèque). Παίρνω αφορμή από το αφιέρωμα του φίλου μου για το σημερινό μου άρθρο, που όμως δεν θα αναφερθεί καθόλου στο πολύ σημαντικό έργο της αλλά στη γέννησή της.

Βλέπετε, η Ρηνιώ Παπανικόλα ήταν κόρη της Άννας και του Στρατή Παπανικόλα, δημοσιογράφου, εκδότη και ενός από τους πρωτεργάτες της Λεσβιακής Άνοιξης, του πρωτοφανούς εκείνου πνευματικού κινήματος του μεσοπολέμου -και καθώς οι δικοί μου, εννοώ τον παππού και τη γιαγιά μου από τη μεριά του πατέρα μου, συμμετείχαν στη Λεσβιακή Άνοιξη, έχω ακούσει και διαβάσει πολλά για τον Παπανικόλα.

Την εποχή που γεννήθηκε το μοναχοπαίδι του, ο Στρατής Παπανικόλας (1894-1952) έβγαζε στη Μυτιλήνη την εβδομαδιαία σατιρική-λαογραφική εφημερίδα «Τρίβολος», που ξέφευγε από τα συνηθισμένα πρότυπα των σατιρικών εντύπων. Βέβαια, αν τον χαρακτηρίζαμε με μία λέξη, σατιρικό έντυπο θα τον χαρακτηρίζαμε, αλλά αυτό θα ήταν μια αναπόφευχτη αδικία· αναπόφευχτη επειδή σατιρικός ήταν ο τρόπος που προσέγγιζε τα περισσότερα θέματα· αδικία επειδή πέρα από την καθαρή σάτιρα ο Τρίβολος περιείχε και άφθονη λογοτεχνική αλλά και λαογραφική ύλη. Μάλιστα, ειδικώς τη λαογραφική ύλη ο Παπανικόλας την προσέγγιζε με άκρα σοβαρότητα. Έκδηλη είναι η φροντίδα του για τη σωστή απόδοση της ντοπιολαλιάς και των επιμέρους υπο-διαλέκτων. Κατάφερε μάλιστα να αποχτήσει «ανταποκριτές» που να γράφουν στις βασικές υποδιαλέκτους του νησιού (αγιασώτικα, πλωμαρίτικα κτλ.).

Ο παππούς μου, ο Νίκος Σαραντάκος (1903-1977) ήταν μεν Μανιάτης, αλλά έζησε στη Μυτιλήνη τα καλύτερά του χρόνια, παντρεύτηκε Μυτιληνιά, τη γιαγιά μου Ελένη Μυρογιάννη, κι εκεί γέννησε τον γιο του, τον πατέρα μου τον Μίμη Σαραντάκο. Συνεργάστηκε με τον Τρίβολο αρκετά πυκνά, με το ψευδώνυμο Άχθος Αρούρης, κυρίως με σατιρικά ποιήματα. Τα περισσότερα από αυτά τα έχω συγκεντρώσει σε ένα αφιέρωμα στον παλιό μου ιστότοπο. Σήμερα θα παρουσιάσω ένα τέτοιο ποίημα, γραμμένο για τη γέννηση της Ρηνιώς Παπανικόλα.

Τεταρταυγουστιανά μεζεδάκια

Και αναρωτιέται κανείς -είναι τάχα μεζεδάκια που αφορούντην 4η Αυγούστου, τη δικτατορία του Ιωάννη Μεταξά δηλαδή, που επιβλήθηκε στις 4 Αυγούστου 1936 ή ονομάστηκαν έτσι απλώς και μόνο επειδή σήμερα Σάββατο, που το μενού του ιστολογίου γράφει «Μεζεδάκια», έτυχε να πέσει 4 Αυγούστου; Και τα δύο. Τα κανονικά μεζεδάκια είναι λιγοστά, λόγω καύσωνα και γενικότερης ραστώνης (είναι αυτό που είχε πει ο Ουμπέρτο Έκο: τον Αύγουστο δεν υπάρχουν μεζεδάκια), οπότε είπα να τα συμπληρώσω με ένα παλιότερο άρθρο με τεταρταυγουστιανό θέμα.  Βλέπετε, δεν παρακολουθώ και τους Ολυμπιακούς, οπότε θα μάζευα, είμαι βέβαιος, αρκετά μεζεδάκια (αλλά είναι σαν να κλέβεις εκκλησία!).

Και ξεκινάω με τη σχιζολεξία της εβδομάδας, που είναι μια ευγενική προσφορά του skai.gr : Την ενόχλησή της εξέφρασε η κοινοβουλευτική ομάδα του ΠΑΣΟΚ που συνεδρίασε για τη διαδικασία του κατ’ επείγοντος, με την οποία θα εισαχθεί το νομοσχέδιο για την Ανώτατη Εκπαίδευση. Και στον τίτλο του άρθρου, πιο συνοπτικά,  με άλλη διατύπωση, αλλά η σχιζολεξία σχιζολεξία: ΚΟ ΠΑΣΟΚ: Ενόχληση για το κατ΄ επείγον στο ν/σ της ανώτατης εκπαίδευσης. Πάλι καλά να λέτε, που δεν έγραψαν ότι με τη δια-δικασία του κατ’ επείγοντος θα εισ-αχθεί το νόμο-σχέδιο για την εκ-παίδευση!

Σατιρικά ποιήματα για την 4η Αυγούστου

Στο επετειακό αυτό σημείωμα δεν έχω ούτε τον χρόνο ούτε και τα φόντα εδώ που τα λέμε να κάνω διεξοδική αποτίμηση της δικτατορίας του Ιωάννη Μεταξά, που σήμερα συμπληρώνονται 73 χρόνια από την κήρυξή της. Θα παραθέσω απλώς μερικά ποιήματα που γράφτηκαν είτε κατά τη διάρκεια της δικτατορίας είτε αμέσως μετά.

Βέβαια, δεν κατάγγειλαν όλοι οι λόγιοι το καθεστώς του Μεταξά. Κάποιοι συνεργάστηκαν ενεργά –θα θυμηθούμε τον Άριστο Καμπάνη με το περιοδικό Νέον Κράτος, γερόν φιλόλογο και καλόν ποιητή, που αργότερα, επί κατοχής, γέρος πια, κατάντησε και φερέφωνο των ναζιστών. (Η εκδίκηση της ιστορίας είναι ότι σήμερα όσοι τον θυμούνται τον γράφουν «Αρίστο»). Πιο ελαφρός και με μεγαλύτερη απήχηση, ο ευθυμογράφος Τίμος Μωραϊτίνης έγραψε τους στίχους στο τραγούδι της Τετάρτης Αυγούστου, το «Γιατί χαίρεται ο κόσμος και χαμογελά πατέρα». Κάπου υπάρχει μια παράφρασή του, αλλά δεν τη βρίσκω τώρα –αν κανείς την έχει πρόχειρη, ας την προσθέσει.