Υπάρχουν πράγματι εφτά εκατομμύρια ελληνικές λέξεις;

Η είδηση δεν δημοσιεύτηκε σε κάποιο ελληνοκεντρικό ιστολόγιο, συνοδευόμενη από προτροπές του τύπου ΔΙΕΔΩΣΤΕ! ή Διαβάστε το πριν το κατεβάσουν! Όχι, πρόκειται για άρθρο που δημοσιεύτηκε σε εφημερίδα, στην Καθημερινή συγκεκριμένα: Επτά εκατομμύρια ελληνικές μοναδικές λέξεις.

Επιπλέον, πρόκειται για ρεπορτάζ με θέμα το έργο μιας επιστημονικής ομάδας, που μια ανακοίνωσή της βραβεύτηκε σε πρόσφατο επιστημονικό συνέδριο, το οποίο θεωρείται ένα από τα σπουδαιότερα στον τομέα της τεχνητής νοημοσύνης.

Το άρθρο δηλαδή είναι σοβαρό, έστω κι αν πάσχει στο θέμα της ορολογίας, ίσως επειδή ο επιστήμονας που δίνει τη συνέντευξη δεν είναι γλωσσολόγος κι έτσι δεν χρησιμοποιεί την καθιερωμένη ορολογία ενώ κι ο δημοσιογράφος. ο Γιάννης Ελαφρός, χειρίζεται το όλο θέμα με τρόπο μάλλον αντάξιο του ονόματός του -δεν μπόρεσα ν’ αντισταθώ στο εύκολο χαριτολόγημα, συγγνώμη.

Πράγματι, αν δεν μείνουμε στον εντελώς παραπλανητικό τίτλο και διαβάσουμε το άρθρο, βλέπουμε ότι ο ισχυρισμός δεν είναι τόσο εξωφρενικός όσο φαίνεται.

Ας δούμε την πρώτη παράγραφο

Η ελληνική γλώσσα διαθέτει σήμερα περίπου επτά εκατομμύρια μοναδικές λέξεις! Πρόκειται για αποτέλεσμα «εξόρυξης», όχι βεβαίως με σκαπάνη ή εκρηκτικά, αλλά με τις εκρηκτικές τεχνολογικές εφαρμογές της τεχνητής νοημοσύνης και της εξόρυξης δεδομένων (data mining). Για να βρεθεί ο συγκεκριμένος αριθμός λέξεων χρησιμοποιήθηκαν καινοτόμες μέθοδοι τεχνητής νοημοσύνης, όπως για παράδειγμα βαθιά νευρωνικά δίκτυα (υπολογιστικά δίκτυα που μιμούνται τους βιολογικούς νευρώνες) πάνω σε κείμενα από 170 εκατ. ιστοσελίδες. Ο αριθμός των επτά εκατ. δεν αφορά ρίζες, αλλά διαφορετικές λέξεις (π.χ. «άνθρωπος» και «άνθρωποι» είναι δύο διαφορετικές λέξεις).

Τι μας λέει λοιπόν το κείμενο; Ότι αποδελτιώθηκαν 170.000.000 ιστοσελίδες και ότι ο αριθμός 7 εκατομμύρια αφορά «διαφορετικές λέξεις» αλλά… μισό λεπτό! Στην παρένθεση διευκρινίζεται ότι «π.χ. «άνθρωπος» και «άνθρωποι» είναι δύο διαφορετικές λέξεις».

Άρα, δεν μιλάμε για λέξεις (λήμματα λεξικού δηλαδή) αλλά για λεκτικούς τύπους. Για παράδειγμα, η λέξη «άνθρωπος» που ήδη αναφέρθηκε είναι μία λέξη, αλλά έχει, στα νέα ελληνικά, τους εξής κανονικούς λεκτικούς τύπους: άνθρωπος, ανθρώπου, άνθρωπο, άνθρωπε, άνθρωποι, ανθρώπων, ανθρώπους, εφτά λεκτικούς τύπους δηλαδή. (Στα αρχαία ελληνικά είχε δέκα-δώδεκα, αλλά τους άλλους τους… κατάργησαν ο Βερυβάκης και ο Γαβρόγλου). Θα πρέπει να προσθέσουμε μάλλον και τους τύπους με διπλό τόνο λόγω μεταφοράς του εγκλιτικού: άνθρωπός (μας), άνθρωποί (μας).

Φυσικά, υπάρχουν πάμπολλες λέξεις (σύνδεσμοι, επιρρήματα, μόρια κτλ.) που δεν κλίνονται και έτσι έχουν μόνο έναν κανονικό λεκτικό τύπο. Από την άλλη όμως, τα ρήματα έχουν πολύ περισσότερους λεκτικούς τύπους από τα ουσιαστικά. Ένα πλήρως αναπτυγμένο ρήμα πρέπει να έχει πάνω από 100 λεκτικούς τύπους (Ο Νίκος Νικολάου υπολογίζει ότι ένα ρήμα της αρχαίας, αν έχει και δεύτερο αόριστο, φτάνει στους 740 λεκτικούς τύπους).. Οπότε, αν και δεν είναι καθόλου εύκολο να βγάλουμε έναν μέσο όρο, βλέπουμε καθαρά ότι κατά μέσον όρο μια λέξη αντιστοιχεί σε περισσότερους από έναν λεκτικούς τύπους -ίσως 10:1, αν και μπορεί να πέφτω αρκετά έξω.

Εδώ ίσως θα προβάλετε μια ένσταση. Όσο μεγάλο κι αν είναι το σώμα κειμένων που αποδελτιώθηκε, οι σπανιότερες κλιτές λέξεις, ιδίως ρήματα, δεν θα αντιπροσωπεύονται με όλους τους λεκτικούς τους τύπους. Για παράδειγμα, για το ρήμα «ενταλματοποιώ» ή «ξαναξυπνάω» θα περίμενα να βρούμε 2-3 λεκτικούς τύπους μόνο ακόμα και σε ένα τεράστιο σώμα κειμένων, όχι 100. Αυτό το βλέπουμε και στα σώματα της αρχαίας ελληνικής, όπου πάρα πολλά ρήματα εμφανίζονται με ελάχιστους λεκτικούς τύπους.

Υγείαρτος, το ανύπαρκτο «γιαούρτι των αρχαίων Ελλήνων»

Το σημερινό άρθρο το είχα υποσχεθεί πριν από καιρό σε κάποιον φίλο, αλλά με τούτα και με κείνα το αμέλησα, και τώρα που τελειώνει ο χρόνος σπεύδω να ξεπληρώσω την υπόσχεση να μην αρχίσουν να τρέχουν τόκοι υπερημερίας.

Ο λόγος, για την ανύπαρκτη στην αρχαία ελληνική γλώσσα λέξη «Υγείαρτος», από την οποία, σύμφωνα με ορισμένους ελληνοβαρεμένους και συναφείς, προέρχεται η τουρκική λέξη yoğurt από την οποία παράγεται η ελληνική λέξη ‘γιαούρτι’ και βέβαια και οι αντίστοιχες λέξεις των άλλων γλωσσών.

Πράγματι, στο Διαδίκτυο θα βρείτε αρκετά (αν και όχι πάρα πολλά άρθρα) στα οποία τονίζεται η (αδιαμφισβήτητη) διατροφική αξία του γιαουρτιού και παρεμπιπτόντως αναφέρεται ότι π.χ. «Δίκαια οι αρχαίοι το ονόμαζαν «υγείαρτο», δηλαδή «ο άρτος της υγείας», αφού είναι μια τροφή με θαυματουργές ιδιότητες που συμβάλουν στην διατήρηση της υγείας αλλά και στην αποκατάσταση της«. Σε ιστότοπο με συνταγές μαγειρικής, η συνταγή για σπιτικό γιαούρτι συνοδεύεται από την επισήμανση: «Επίσης θέλω να αναφέρω πως η λέξη γιαούρτι είναι καθαρά παράφραση της ελληνικής υγείαρτος. Αυτό για να μην τους πιστεύετε όταν γράφουν ότι η λέξη είναι τουρκική ή αραβική«.

Αλλού διαβάζουμε: «Γιαούρτι ή Υγείαρτος των Αρχαίων Ελλήνων (…) Χωρίς αμφιβολία, το γιαούρτι, υπήρχε πολλά χρόνια πριν οι άνθρωποι γράψουν γι’ αυτό. Είναι πολύ πιθανό ότι η ανακάλυψη του έγινε τυχαία. Γενικά πιστεύεται ότι πρωτοεμφανίστηκε στη Μέση Ανατολή, κάπου στην περιοχή της σημερινής Τουρκίας, ή ίσως στη γειτονική Περσία. Περιλαμβάνεται στο διαιτολόγιο των Ελλήνων από τους αρχαίους χρόνους, γιατί το θεωρούσαν τροφή πλούσια σε θρεπτικά συστατικά. Για το λόγο αυτό το ονόμαζαν και υγείαρτο.»

Και ξαφνικά θυμηθήκαμε το Βατοπέδι

Το πολύκροτο σκάνδαλο του Βατοπεδίου τελείωσε χτες, όπως θα έλεγε κι ο Έλιοτ, όχι με κρότο ή έκρηξη αλλά μ’ έναν λυγμό ή έστω με αναστεναγμό ανακούφισης, αφού όλοι οι κατηγορούμενοι αθωώθηκαν μια και κρίθηκε ότι δεν είχαν δόλο, ότι πίστευαν ειλικρινά πως η λίμνη Βιστωνίδα και οι παραλίμνιες εκτάσεις αποτελούσαν ιδιοκτησία της Μονής.

Άρα, δεν υπήρξε ποτέ σκάνδαλο έσπευσαν να δηλώσουν οι τότε υπουργοί της κυβέρνησης Κ. Καραμανλή και ο ίδιος ο τ. πρωθυπουργός -ο οποίος, να θυμίσουμε, το 2010 πάντως, είχε αναλάβει στη Βουλή την πολιτική ευθύνη «για όσα σκανδαλώδη έγιναν με επίκεντρο το Βατοπέδι».

Εγώ νομικός δεν είμαι, αλλά έχω υπόψη μου ότι με απόφαση του 2015 το Εφετείο Θράκης έκρινε ότι η λίμνη Βιστωνίδα και οι παραλίμνιες εκτάσεις ανήκουν στο Δημόσιο -κάτι που υποθέτω (διορθώστε με αν κάνω λάθος) ότι καθιστά άκυρες και τις «ιερές ανταλλαγές» που έγιναν, όταν οι Βατοπεδινοί μοναχοί αντάλλαξαν τη λίμνη (που τους «ανήκε») με οικόπεδα-φιλέτα ιδιοκτησίας του Δημοσίου. (Κάποια επιχειρήματα και για τις δύο πλευρές υπάρχουν εδώ).

Αν έτσι έχουν τα πράγματα, σκάνδαλο ασφαλώς υπήρξε -θα έλεγα μάλιστα ότι ακριβώς χάρη στην αποκάλυψή του μπόρεσε το Δημόσιο να επανακτήσει την ιδιοκτησία του.

Αυτό δεν το έγραψε ο Πολύβιος!

Η επανάληψη είναι μήτηρ της μαθήσεως, λέει το παλιό σχολικό ρητό, και αφού βρισκόμαστε σε περίοδο εξετάσεων δεν είναι αταίριαστο να επαναλάβω εδώ ένα παλιότερο άρθρο του ιστολογίου, αφού μάλιστα είχαμε και επανάληψη του ερεθίσματος από το οποίο είχε προκύψει το αρχικό άρθρο. Οι τακτικοί αναγνώστες του ιστολογίου θα το θυμούνται, και ίσως θα στραβομουτσουνιάσουν διαβάζοντας τα ίδια πράγματα -τους ζητώ συγνώμη.

Ο λόγος για ένα άρθρο που δημοσιεύτηκε το περασμένο Σάββατο στην Ελευθεροτυπία, με τίτλο Γλώσσα και Ιστορία, τα πρώτα θύματα. Συγγραφέας του ο κ. Χρίστος Στεργ. Μπελλές, που ίσως τον θυμάστε γιατί πρόπερσι μας είχε απασχολήσει ένα άλλο άρθρο του. Τώρα, όταν λέω ένα «άλλο» άρθρο του, είναι σχήμα λόγου, διότι στην πραγματικότητα το νεότερο άρθρο αντιγράφει (κοπυπαστηδόν) ολόκληρες παραγράφους του προηγούμενου, χωρίς να αλλάζει ούτε ένα γιώτα, αν και γενικά είναι συντομότερο. Αυτό δεν είναι απαραίτητα κακό, στο κάτω κάτω οι αναγνώστες των εφημερίδων έρχονται και παρέρχονται (ιδίως όταν και οι ίδιες οι εφημερίδες παρέρχονται, όπως στην περίπτωση της Ελευθεροτυπίας), κι αν ήταν έγκυρο το άρθρο του κ. Μπελλέ δεν θα πείραζε η επανάληψη αρκετών παραγράφων, αλλά δυστυχώς μόνο έγκυρα δεν είναι τα όσα γράφονται, οπότε αναγκάζομαι κι εγώ να ξαναγράψω.

Όπως και το παλιότερο άρθρο του κ. Μπελλέ, έτσι κι αυτό δεν μου άρεσε καθόλου. Το βρήκα τσαπατσούλικα γραμμένο, με όχι λίγα οξύμωρα και κλισέ, με κάμποσες λέξεις που αναρωτιέμαι αν ξέρει ο συγγραφέας τι σημαίνουν, αν και μερικά μαργαριτάρια του παλιότερου άρθρου δεν έχουν μεταφερθεί στο τωρινό. Επί της ουσίας, ο συγγραφέας κινδυνολογεί για τη δήθεν φθορά της γλώσσας, χωρίς να παραθέτει κανένα επιχείρημα –ή μάλλον με μόνο επιχείρημα τη διάδοση της λέξης «γαμάτο» στην αργκό των νέων. Και, το χειρότερο, (ξανα)πιάνω τον κ. Μπελλέ στα πράσα να χρησιμοποιεί ανύπαρκτα ρητά, κι αυτό είναι πιο σοβαρό.

Σαν παράδειγμα της τσαπατσουλιάς και των οξύμωρων, διαβάζουμε στην αρχή ότι καταντήσαμε, λέει, τη γλώσσα «πλοίο ξυλάρμενο που θαλασσοδέρνεται στα αβαθή και τελματώδη» -αυτή η συσσώρευση των κλισέ δημιουργεί εντύπωση οξύμωρου, διότι στα αβαθή και στα τελματώδη δεν μπορεί να θαλασσοδέρνεται ένα πλοίο –ή το ένα, αγαπητέ μου, ή το άλλο θα έχεις. Είναι σαν εκείνον που έγραφε: «ήταν ένα ύπουλο πισώπλατο χτύπημα…» και για να το κάνει ακόμα πιο απεχθές πρόσθεσε: «…κατάστηθα»! Το ίδιο οξύμωρα μου φαίνονται και τα «αυχμηρά περβόλια» διότι αυχμηρός θα πει κατάξερος, αλλά ας πούμε ότι εδώ λειτουργεί η ποιητική άδεια.

Λερναίο με Κανέλλη

Το ξέρατε ότι με απόφαση του ελληνικού κοινοβουλίου η ελληνική γλώσσα έχει νοικιαστεί και πληρώνουμε δικαιώματα στον Μπιλ Γκέιτς για να τη χρησιμοποιήσουμε; Το ξέρετε ότι για να διαβάσουμε ελληνικά πληρώνουμε λογισμικό; Το ξέρετε ότι οι Αιθίοπες, που έχουν 286 σύμφωνα αλλά καθόλου φωνήεντα, δεν πληρώνουν δικαιώματα; Το ξέρετε ότι η ελληνική γλώσσα είναι η μοναδική στον κόσμο που έχει κωδικοποιηθεί από τα χάμπουργκερ; Ότι απέκτησε τα 6ο εκατομμύρια λήμματά της με χορηγία;

Αυτά τα εκ πρώτης όψεως εξωφρενικά πράγματα δεν ειπώθηκαν σε κάποιο παρακάναλο λίγο πριν ή λίγο μετά τα μεσάνυχτα, ούτε τα φώναξαν οι περίεργοι τύποι που εισέβαλαν προχτές στο Πειραματικό και έσκισαν «συμβολικά» τη σχολική γραμματική για να μοιράσουν μια δική τους (παρένθεση: με μεγάλη δυσκολία αντιστάθηκα στον πειρασμό να γράψω για το θέμα, επειδή έκρινα ότι δεν πρέπει να ταΐζουμε τα τρολ). Όχι, οι παραπάνω απόψεις, που θυμίζουν λίγο τις αστειότητες του Λερναίου κειμένου, ειπώθηκαν στη Βουλή, στις 6 Σεπτεμβρίου, κατά τη διάρκεια των εργασιών της κοινοβουλευτικής επιτροπής Άμυνας, από την βουλευτίνα του ΚΚΕ κυρία Λιάνα Κανέλλη.

Η κυρία Κανέλλη δεν είναι ξένη με τη διάδοση μύθων -στην πραγματικότητα, είναι από τους βασικούς υπεύθυνους για τη διάδοση του γνωστότερου ελληνικού σύγχρονου μύθου, και εννοώ βέβαια την υποτιθέμενη δήλωση Κίσινγκερ ότι ο ελληνικός λαός είναι δυσκολοκυβέρνητος άρα πρέπει να χτυπηθεί στις πολιτισμικές του ρίζες. Πράγματι, παρόλο που ο μύθος αυτός είχε εμφανιστεί και παλιότερα, η μεγάλη του διάδοση άρχισε με τη δημοσίευσή του, τον Φεβρουάριο του 1997, στο περιοδικό Νέμεσις της Λιάνας Κανέλλη (που ακόμη δεν είχε αρχίσει τη στενή συνεργασία της με το ΚΚΕ· για εκείνον τον μύθο, περισσότερα εδώ). Ταυτόχρονα, ως δημοσιογράφος η Λιάνα Κανέλλη έχει γερή πέννα, χειρίζεται καλά τη γλώσσα, ενώ είχε παλιότερα πρωταγωνιστήσει στις τηλεοπτικές εκπομπές «Ομιλείτε ελληνικά» του Γ. Μπαμπινιώτη (είναι βέβαια ένα ερώτημα αν οι εκπομπές εκείνες έκαναν καλό ή κακό, αλλά παρακαλώ να μην το συζητήσουμε τώρα). Τα λέω αυτά για να δείξω ότι η Λ. Κανέλλη δεν είναι άσχετη με τα γλωσσικά, και έχει εκδώσει και ποιητική συλλογή (ένα εφηβικό της ποίημα είχαμε παλιότερα δημοσιεύσει ως κουίζ). Από τη Λιάνα Κανέλλη λοιπόν έχει κανείς περισσότερες απαιτήσεις, ιδίως όταν μιλάει για θέματα γλώσσας, απ’ ό,τι από τον Πολύδωρα ή τον Άδωνη.

Πριν παραθέσω ακριβώς τα όσα είπε η Λ. Κανέλλη, για να μην την αδικήσω πρέπει να επισημάνω ότι αυτά δεν ειπώθηκαν στην ολομέλεια της Βουλής, αλλά σε συνεδρίαση κοινοβουλευτικής επιτροπής, όπου η διαδικασία είναι πιο χαλαρή και όπου, κατά τα φαινόμενα ο κάθε βουλευτής μπορεί (περίπου) να μιλάει όσο θέλει και ίσως να λέει περίπου ό,τι θέλει. Οπότε, ίσως δεν τα εννοούσε πολύ σοβαρά.  Όλη τη συνεδρίαση της επιτροπής της Βουλής μπορείτε να τη δείτε στο βιντεάκι εδώ, αλλά δεν σας το συνιστώ, κρατάει πάνω από δίωρο. Παρακάλεσα τον μόνιμο γκουρού του ιστολογίου να απομονώσει το επίμαχο απόσπασμα από την ομιλία της Λ. Κανέλλη, και το ανέβασε εδώ, στο γιουτούμπ:

Γαμάτο, να γιατί χανόμαστε!

Ζητάω συγνώμη από εσάς αν σας ενόχλησε ο αθυρόστομος τίτλος (σιγά την αθυροστομία δηλαδή…) και από τον Τζίμη Πανούση, που παραποίησα τον δικό του τίτλο. Ωστόσο, δεν φταίω εγώ, δεν άρχισα πρώτος. Την Κυριακή δημοσιεύτηκε στην Ελευθεροτυπία ένα άρθρο του κ. Χρίστου Μπελλέ, συγγραφέα και πανεπιστημιακού, με τίτλο «Ουτοπία» και υπότιτλο «Γλώσσα και Ιστορία. Οι δυο ακρογωνιαίοι λίθοι Παιδείας». Το άρθρο μπορείτε να το διαβάσετε ολόκληρο εδώ, εγώ θα ξεχωρίσω μερικά αποσπάσματα για να τα (επι)κρίνω.

Διότι, πρέπει να το πω, το άρθρο καθόλου δεν μου άρεσε. Το βρήκα τσαπατσούλικα γραμμένο, γεμάτο οξύμωρα και κλισέ, με κάμποσες λέξεις που αναρωτιέσαι αν ξέρει ο συγγραφέας τι σημαίνουν. Δεύτερον, επί της ουσίας, κινδυνολογεί για τη δήθεν φθορά της γλώσσας, χωρίς να παραθέτει κανένα επιχείρημα –ή μάλλον με μόνο επιχείρημα τη διάδοση της λέξης «γαμάτο» στην αργκό των νέων. Και, τρίτο και φαρμακερό, πιάνω τον κ. Μπελλέ στα πράσα να χρησιμοποιεί ανύπαρκτα ρητά, κι αυτό είναι πιο σοβαρό.

Τα σπριντ των σπρεντ

Επειδή σε λίγη ώρα φεύγω και θα λείψω για μερικές μέρες, δεν θα μπορέσω να απαντήσω σε τυχόν σχόλια, εκτός ίσως από τα πολύ πρώτα. Έχετε τις θερμότερες ευχές μου για καλές γιορτές και καλώς εχόντων των πραγμάτων θα τα πούμε λίγο πριν από την πρωτοχρονιά.

Ευχαρίστως ομολογώ ότι τον τίτλο τον έχω κλέψει από σχετικά πρόσφατο άρθρο του Στάθη Σταυρόπουλου στην Ελευθεροτυπία, που παντρεύει επιδέξια τις δυο αυτές λέξεις, που μοναχά κατά ένα γράμμα διαφέρουν και που θα βρίσκονταν κοντά-κοντά στο λεξικό, αν είχαν τα λεξικά μας συμπεριλάβει τη νεότερη απ’ αυτές, το σπρεντ.

Βέβαια, κι οι δυο λέξεις είναι δάνεια, όχι αυτόχθονες ελληνικές. Το σπριντ πρέπει να μπήκε στη γλώσσα μας στη δεκαετία του 1950, από την αθλητική δημοσιογραφία, ενώ το σπρεντ, που ποτέ να μην έμπαινε, ακούστηκε από πέρσι τόσο έντονα με τη σημασία που μας έχει κάτσει βραχνάς. Διότι παλιότερα, σπρεντ λέγαν κάτι νόστιμους ή τέλος πάντων αθώους πολτούς, που τους άλειβες στο ψωμί, μεζέδες, αλοιφές που τις λέγαμε. Αυτό θα πει άλλωστε το αγγλικό ρήμα spread, απλώνω ή αλείβω. Και αυτό το άπλωμα είναι και η βασική έννοια που βρίσκεται πίσω από το σπρεντ στην ορολογία της οικονομικής, διότι σπρεντ είναι η διαφορά από μια τιμή βάσης –και στην προκείμενη περίπτωση η διαφορά με την οποία δανείζεται ένα ευρωπαϊκό κράτος σε σύγκριση με τα γερμανικά επιτόκια που είναι το σημείο αναφοράς. Και τα σπρεντ, ως γνωστόν, έχουν ξεκινήσει ξέφρενο σπριντ.

Το πρόβλημα με τους φιλολόγους

Το σημερινό άρθρο είναι δανεικό: παίρνω υλικό κυρίως από δύο πρόσφατα άρθρα που είδα σε άλλα ιστολόγια. Και ο τίτλος ακόμα, δανεικός είναι από το πρώτο ιστολόγιο, του δμ3κ, αν και λιγάκι αλλαγμένος. Ο δμ3κ είναι μαθητής Λυκείου, αν δεν κάνω λάθος, και είναι Κύπριος και γράφει στα κυπριακά. Και έγραψε τα εξής στο ποστ «το πρόβλημά μου με τους φιλόλογους»:

Όταν πάεις στην βιβλιοθήκην του σκολείου σου για να δανειστείς το “Ιστορία της Ελληνικής Γλώσσας” του Ινστιτούτου Νεοελληνικών Σπουδών τζιαι ο έμπειρος υποτίθεται φιλόλογος προτείνει σου ως πολλά πιο αξιόπιστον βιβλίον για γλωσσολογικά ζητήματα το “Ο εν τη λέξει λόγος” της γνωστής τηλεοπτικής παραεπιστημόνισσας  Άννας Τζιροπούλου τότε έν νομίζω να είσαι πολλά αδικαιολόγητος που έχεις πρόβλημαν μαζίν τους.

Ελληνική γλώσσα: ας ξυπνάμε σιγά-σιγά

Υπενθύμιση: Αύριο Σάββατο 15.5.2010, στον Ιανό (Σταδίου 24) παρουσιάζεται το βιβλίο μου «Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία». Θα μιλήσουν για το βιβλίο:  Άννα Ιορδανίδου, καθηγήτρια γλωσσολογίας στο Πανεπιστήμιο Πατρών, Στρατής Μπουρνάζος, ιστορικός, υπεύθυνος των Ενθεμάτων της Κυριακάτικης Αυγής, Νίκος Λίγγρης, λεξικογράφος-μεταφραστής

Αυτός είναι ο τίτλος ενός μαζικού ηλεμηνύματος που μου προώθησε αναγνώστης του ιστολογίου. Την εισαγωγή δεν την είχα ξαναδεί, ομολογώ:

Είναι  πραγματικά πολύ ενδιαφέρον και τονωτικό για το ηθικό  μας, αλλά και για να αναλογιστούμε ίσως οτι είναι  εξαιρετικά σημαντικό, όποια θέση κι αν κατέχουμε, να  αγαπάμε και να  καλλιεργούμε αυτή τη γλώσσα στην  οποία ίσως και να χρωστάμε όλη μας την  ύπαρξη.

Προς το τέλος  είναι που αποκτά ενδιαφέρον…

Η συνέχεια, όπως το περίμενα, ήταν η γνωστή:

Όλα όσα θέλατε να μάθετε για τα αγγούρια

… και δεν τολμούσατε ποτέ να ρωτήσετε; Μπα, υπερβάλλω. Δεν θα γράψω όλα όσα θέλετε να μάθετε, γιατί δεν τα ξέρω ούτε εγώ. Μερικά γλωσσικά και ετυμολογικά θα δούμε –του αγγουριού.

Το αγγούρι είναι καρπός που εμφανίστηκε στην Ινδία. Στα αρχαία ελληνικά λεγόταν σικυός ή σίκυος, αλλά τη λέξη αυτή τη χρησιμοποιούσαν επίσης για τα κολοκύθια, που άλλωστε είναι φυτό της ίδιας οικογένειας· από εκεί πήρε το όνομά της και η Σικυών, το σημερινό Κιάτο (περίπου), αλλά δεν ξέρουμε αν ήταν τόπος παραγωγής αγγουριών ή κολοκυθιών. Στα λατινικά λέγεται cucumis, και το επιστημονικό όνομα του αγγουριού είναι cucumis sativus. Η ελληνική λέξη πιθανώς είναι δάνειο, ίσως από κάποια ανατολίτικη γλώσσα, ενώ ο Ησύχιος έχει μια γλώσσα «κύκυον· τον σικυόν», αρκετή για να μας βάλει σε υποψίες μήπως η λατινική είναι δάνειο από την ελληνική ή και το αντίστροφο.

Εμείς όμως σήμερα, το λέμε αγγούρι. Και όχι μόνο σήμερα, αλλά αρκετά παλιά, ήδη από την ύστερη αρχαιότητα· το βρίσκω στον ψευδο-Ιπποκράτη, που δεν τον χρονολογεί το TLG, αλλά περίπου τότε πρέπει να χρονολογείται: οἱ δὲ σίκυοι ἤγουν τὰ ἀγγούρια τὰ ἥμερα διουρητικά εἰσι. Έτσι που το γράφει, συμπεραίνουμε ότι τα αγγούρια ήταν, από τότε, η λαϊκή λέξη.

Το αυτογκόλ του ακαδημαϊκού

Ο γνωστός μας ακαδημαϊκός και ομότιμος καθηγητής του ΕΜΠ κ. Αντώνης Κουνάδης επανήλθε προχτές με επιστολή του στην Καθημερινή, στην οποία, με την ευκαιρία της αναμενόμενης έκδοσης του 7ου τόμου του DGE, του ελληνο-ισπανικού λεξικού, επιδίδεται και πάλι στο αγαπημένο του (μετά τη δισκοβολία) άθλημα, τη διόγκωση του αριθμού των λέξεων της ελληνικής γλώσσας.

Λέω «ο γνωστός μας», διότι με τον αξιότιμο κ. ακαδημαϊκό το ιστολόγιό μας έχει ανοίξει παρτίδες από τη μέρα εκείνη που έδωσε διάλεξη στην Ακαδημία, όπου αναμετέδωσε σωρό λερναίες αναλήθειες, μεταξύ των οποίων και τον τερατώδη ισχυρισμό ότι η ελληνική γλώσσα έχει 5 εκατομμύρια λέξεις, πράγμα που το βεβαιώνει, δήθεν, το βιβλίο Γκίνες, όπερ ψεύδος. Είχαμε γράψει και επιστολή στην Ακαδημία και στις εφημερίδες, όπως θα θυμούνται οι παλαιότεροι, που πυροδότησε επιστολοπόλεμο διαρκείας.

Πρέπει να πω ότι μια πρώτη συζήτηση της επιστολής του κ. Κουνάδη έγινε στα σχόλια του τελευταίου άρθρου του επιστολικού σίριαλ, επειδή όμως καλό είναι να διατηρούν την αυτοτέλειά τους τα άρθρα, διότι η ιστορία δεν αποκλείεται να έχει συνέχεια, σκέφτηκα να αφιερώσω ειδικό σημείωμα στην επιστολή αυτή, όπου ενσωματώνω και κάποιες παρατηρήσεις που εκφράστηκαν στα παραπάνω σχόλια.

Καθηγήτρια του Λερναίου;

Πριν από κάμποσον καιρό, σε ένα νήμα που είχε ξεκινήσει από τις λαθροχειρίες του Άδωνη Γεωργιάδη, η συζήτηση, όπως συνήθως συμβαίνει στα ιστολόγια, ξεστράτισε σε άλλα θέματα, όχι όμως πολύ: είχαμε τότε συζητήσει για άλλες προσωπικότητες της, χμ, ελληνοκεντρικής σκηνής, όπως την κ. Τζιροπούλου, και ο αγαπητός Στάζιμπος είχε κάνει λόγο για ένα συνέδριο που έγινε το 2006 στους Δελφούς, με θέμα την αναβίωση της δελφικής ιδέας. Σε σχόλιό μου (σχ. 36 στο παραπάνω) είχα παραθέσει μέρος του προγράμματος του συνεδρίου: “Know Thyself: The Anatomy of the Soul Revealed Through the Greek language,” by Alpine University Professor of Historical Greek Literature, Anna Efstathiou Tziropoulou. Her talk will examine the value and usefulness of the Greek language, which is the only “notional” language in the world (a language is notional when the name of a word has an original, protogenic relationship with its meaning). Professor Georgia Xanthaki-Karamanou of Athens University will present the topic, “The Reception of Greek in English.” Dr. Nors S. Josephson will analyze, “The Greek Linguistic Elements in the Polynesian Languages.” και είχα αναρωτηθεί «τι δουλειά έχει η κυρία Ξανθάκη, κανονική καθηγήτρια κανονικού πανεπιστημίου, πρόεδρος των ελλήνων φιλολόγων, σύζυγος του γγ του ΥΠΕΠΘ, ανάμεσά τους».

Τότε, δεν είχα ψάξει περισσότερο το θέμα του δελφικού συνεδρίου. Χτες όμως, χάρη σε ένα άλλο ιστολόγιο, βρήκα το κείμενο της ομιλίας της κ. Ξανθάκη-Καραμάνου. Και δυστυχώς, παρατηρώ ότι επαναλαμβάνει (αγγλιστί) κάμποσες από τις αντιεπιστημονικές απόψεις, τις αναλήθειες και τα ψέματα του «Λερναίου κειμένου».  Ολόκληρη τη δελφική, ή ίσως λερναία, ομιλία της κ. Ξ.-Κ. μπορείτε να τη διαβάσετε εδώ, εγώ θα μεταφέρω δυο-τρία χαρακτηριστικά αποσπάσματα.

Όταν γεράσει ο λαγός…

Λαγόγερος

Το σημερινό μου σημείωμα βασίζεται εξολοκλήρου σε άρθρο από το ιστολόγιο του Οπουτζή, ακριβέστερα: από ένα ιστολόγιο του Οπουτζή, του Νίκου Νικολάου, το εξαιρετικό Ελληνιστεύκοντος, που όμως γράφεται στα αγγλικά. Είναι δε Οπουτζής ο Νίκος Νικολάου, a.k.a. Nick Nicholas, ο μάγος του TLG και εκλεκτός θαμώνας του ιστολογίου μας. Ο Νικολάου, τις προάλλες, μου είχε στείλει ένα ηλεμήνυμα με ένα αίνιγμα. Στη συνέχεια έλυσε το αίνιγμα, έγραψε και το σημείωμα στο οποίο σας παραπέμπω, οπότε τώρα εγώ παίρνω το υλικό από αυτόν, αλλά σας συνιστώ να διαβάσετε και το δικό του κείμενο.

Το αίνιγμα είναι: Τι είδους ζώο είναι ο λαγόγηρος; Αυτό το αίνιγμα δεν είναι και πολύ δύσκολο ν’ απαντηθεί, μετά όμως έρχεται και η δεύτερη ερώτηση: τι είδους λέξη είναι ο λαγόγηρος;

Η ιστορία ξεκίνησε από ένα προβληματικό λήμμα που υπάρχει στη Σούδα, το βυζαντινό λεξικό, που αυτή την εποχή δημοσιεύεται στο Διαδίκτυο η αγγλική του μετάφραση. Εκεί λοιπόν, στο λήμμα «μύξος», διαβάζουμε Μύξος ὁ λαγώγηρως παρ΄ ἡμῖν. ἐπῳδή. ἀλέκτωρ πίνει καὶ οὐκ οὐρεῖ͵ μύξος οὐ πίνει καὶ οὐρεῖ. λέγεται δὲ εἰς δυσουρίαν ὄνου. Εδώ εξηγείται μια άγνωστη λέξη (ο μύξος) με μια εξίσου άγνωστη (ο λαγώγηρως ή λαγόγηρος αν εκσυγχρονίσουμε τα ωμέγα). Το Λίντελ Σκοτ, στο λ. μύξος, μας λέει ότι πρόκειται, απλούστατα, για ελαττωματική γραφή της λέξης «μυωξός». Είναι δε ο μυωξός ένα μικρό τρωκτικό. Στο ίδιο λεξικό βρίσκουμε ότι ο «λαγόγηρως» (έτσι το γράφει εκεί) είναι όχι ακριβώς άπαξ λεγόμενο στην αρχαία γραμματεία αλλά… δίπαξ λεγόμενο, που έλεγε και μια ψυχή, παναπεί εμφανίζεται δύο φορές, μία στη Σούδα που είδαμε και μια σε κάποια σχόλια του Λουκιανού, όπου εκεί παρατίθεται ως ερμήνευμα για τη λ. «μυγαλή». Η μυγαλή, δηλαδή, είναι λαγόγηρος. Παναπεί, ο λαγόγηρος που τόσο περίεργο φαίνεται το όνομά του, είναι όπως όλα δείχνουν ένα είδος τρωκτικού, ένα «χαμστεροειδές» όπως είχα γράψει στον Νίκο Νικολάου όταν μου έστειλε ένα ηλεμήνυμα με όλα τα στοιχεία του αινίγματος.

Η επωδή που παρατίθεται στη Σούδα είναι ένα ξόρκι, ένα δίστιχο που έλεγαν οι βυζαντινοί αγωγιάτες όταν το γαϊδούρι τους δυσκολευόταν, με το συμπάθιο, να κατουρήσει. Ο κόκορας πίνει και δεν κατουράει, ο μυωξός δεν πίνει και κατουράει. Το κατά πόσο ήταν αποτελεσματικό το ξόρκι, δεν το ξέρω, ούτε ξέρω αν ήταν ευρέως διαδεδομένο –πάντως, μιλάμε για μια εποχή όπου ο γάιδαρος έπαιζε σημαντικότατο ρόλο στην καθημερινή ζωή και στην οικονομία· η υγεία του γαϊδάρου λοιπόν δεν ήταν παίξε-γέλασε.

Αλλά ας επιστρέψουμε στον λαγόγηρο. Στη Σούδα βλέπουμε ότι μυωξός λέγεται ο λαγόγηρος «παρ’ ημίν». Αυτό το «παρ’ ημίν» σημαίνει «στη δική μας γλώσσα». Παναπεί όχι στα αρχαία, αλλά στην καθομιλουμένη. Υποψιαζόμαστε λοιπόν ότι η λέξη λαγόγηρος δεν είναι της αρχαίας, αλλά της νεοελληνικής. Της πρώιμης νεοελληνικής βέβαια, ή, όπως το λέει ο Νίκος Νικολάου στα αγγλικά, Early Modern Greek. Ο λόγος που συμπεριλήφθηκε στο Λίντελ Σκοτ είναι επειδή χρησιμοποιείται σε σχόλιο αρχαίου κειμένου. Ο Νικολάου, που τα μελετάει αυτά, λέει ότι δεν είναι η μοναδική περίπτωση. Παρεμπιπτόντως, στο TLG υπάρχει η μία μόνο ανεύρεση της λέξης, από τη Σούδα, το σχόλιο του Λουκιανού δεν υπάρχει.

Πας μη Έλλην βάρβαρος – ποιος το είπε;

Μια και ο Δύτης με… μαρτύρησε, δημοσιεύω εδώ (αν και κατακαλόκαιρο) ένα σημείωμα που ετοίμαζα, που ανήκει σε ένα ευρύτερο άρθρο για την ιστορία της λέξης ‘βάρβαρος’.

Ξέρουμε βέβαια ότι «πας μη Έλλην βάρβαρος». Το μάθαμε στο σχολείο. Ανάλογα με τις εποχές, άλλοι δάσκαλοι έσπευδαν να διευκρινίσουν ότι η λέξη ‘βάρβαρος’ δεν έχει μειωτική χροιά αλλά απλώς περιγράφει τον αλλόγλωσσο ή τον αλλοδαπό, ενώ άλλοι δεν θεωρούσαν αναγκαία καμιά διευκρίνιση. Ποιος πρωτοείπε όμως το ρητό αυτό; Δεν ξέρουμε. Ξέρουμε ποιος δεν το είπε. Τι εννοώ;

Απλούστατα, σε όλη την αρχαία ελληνική γραμματεία, μαζί και τη βυζαντινή, όπως διασώζεται στο Thesaurus Linguae Graecae, το περίφημο TLG, δεν υπάρχει πουθενά τέτοιο ρητό. Ούτε αυτούσιο, ούτε παρόμοιο, ούτε περίπου. Προκαλεί εντύπωση, αλλά είναι απολύτως βεβαιωμένο –τέτοιο αρχαίο ρητό δεν υπάρχει. Δεν αποκλείεται να είναι πολύ μεταγενέστερη κατασκευή, ίσως και του 19ου αιώνα.