Το χάος είναι λέξη ελληνική

Άλλο άρθρο είχα λογαριάσει να ανεβάσω σήμερα, αλλά έχει και η επικαιρότητα τα δικαιώματά της -κάποτε την αγνοώ, άλλοτε υπακούω. Κι ενώ σκεφτόμουν τι να γράψω για το δημοψήφισμα που εξάγγειλε ο πρωθυπουργός μας, φέρνοντας τον πλανήτη πάνω-κάτω, είδα το εξώφυλλο της Λιμπερασιόν, με το ελληνικό Χάος στο εξώφυλλο, και σκέφτηκα να φρεσκάρω ένα παλιό μου άρθρο, για τη λέξη Χάος (και τις παραφυάδες της), που το είχα βάλει στον παλιό μου ιστότοπο (και στο βιβλίο μου) και το είχα ξαναπαρουσιάσει εδώ, το καλοκαίρι του 2009, αλλά έπεσε στα δίχτυα της ραστώνης και δεν διαβάστηκε πολύ, οπότε αντέχει την αναδημοσίευση -με κάποιες αλλαγές, είπαμε. Οπότε, σχόλια για το δημοψήφισμα μπορούν να γίνονται εδώ.

Το χάος λοιπόν, όπως μας θυμίζει η Λιμπερασιόν, είναι λέξη ελληνική. Στις περισσότερες ευρωπαϊκές γλώσσες μεταγράφεται chaos, αλλά το αρχικό σύμφωνο δεν προφέρεται το ίδιο παντού. Στα αγγλικά, τα γαλλικά και τα γερμανικά θα ακούσετε ένα καθαρό κ, ενώ οι Ιταλοί που είναι πιο λογικοί  άνθρωποι όχι μόνο το προφέρουν το κ αλλά το γράφουν κιόλας: caos (και όχι kaos, όπως στην παλιά καλή ταινία των αδελφών Ταβιάνι). Στα ισπανικά νομίζω πως το προφέρουν Τσάος, ισπανότροπα. Στα ολλανδικά πάλι, προφέρουν καθαρότατα το Χ, εκείνο το χαραχτηριστικό λαρυγγικό ολλανδικό χι. Το ίδιο και στις περισσότερες σλάβικες γλώσσες, χ προφέρουν -οι ρώσοι μάλιστα το γράφουν κιόλας με το δικό μας χι, στο κυριλλικό: Хаос.

Από το χάος βγήκε και το ρήμα χάνω, που δεν είναι αρχαίο, είναι μεσαιωνικό. Ή μάλλον όχι από το χάος, αλλά από ένα παράγωγό του, το μεταγενέστερο ρήμα χαώ, που σήμαινε «καταστρέφω, ρίχνω στο χάος» κι από τον αόριστο, εχάωσα, έγινε εχάσα, έχασα και από εκεί πλάστηκε καινούργιος ενεστώτας, χάνω. Κάτι ανάλογο έγινε και με το πιέζω, που από τον αόριστο επίεσα, επίασα, φτιάχτηκε το πιάνω. Και σίγουρα στην αρχή, πάω στοίχημα πως στους ομιλητές της εποχής αυτό το χάνω θα φάνηκε βαρβαρικό αλλά σιγά-σιγά το καινούργιο ρήμα έπιασε και έγινε αναντικατάστατο και διεύρυνε φοβερά το σημασιακό πεδίο του με αποτέλεσμα στα σημερινά λεξικά να πιάνει το χάνω μια σελίδα ολόκληρη.

Παρένθεση: Αν δεν της πεις το σ’ αγαπώ θα τηνε χάσεις και κάτι ακόμα πιο κακό… θα την ξεχάσεις, τραγουδούσε η Καίτη Χωματά, κι αυτό μας φέρνει στη συγγένεια των δυο ρημάτων –που δεν είναι τυχαία, αφού από το έχασα πήραμε το εξέχασα (έχασα εντελώς, επιτατική χρήση του ξε), απ’ όπου βγήκε εκ των υστέρων ο ενεστώτας ξεχάνω και μετά ξεχνώ.

Είπαμε πως το χαώ, ο πρόδρομος του χάνω, που χάθηκε, είναι παράγωγο της λέξης χάος. Το χάος είναι βασική έννοια στην ελληνική μυθολογία. Στη Θεογονία ο Ησίοδος λέει ἤτοι μὲν πρώτιστα Χάος γένετ’, δηλαδή το χάος γεννήθηκε πρώτο. Το Χάος γέννησε το Έρεβος και τη Νύχτα, λέει ο Ησίοδος. Και πολύ γουστόζικα τα έχει ξαναδιηγηθεί ο Τσιφόρος στη Μυθολογία:

Έξυσε λοιπόν το μούσι του ο Ησίοδος κι άρχισε να γράφει: “Εν αρχή ήτο το χάος”. Πάντα είναι το χάος. Και παντού. Στην πολιτική, στις μυστηριώδεις δολοφονίες που πετάνε σφαίρες απ’ το παράθυρο και ρίχνουνε μπροστά ένα κομμάτι χάος να συγκαλύψουνε τη δουλειά, στα οικονομικά, στα μεγάλα τραστ και στα κεφάλαια των φουκαράδων, που κοιτάνε να βρούνε κατοστάρικο να πληρώσουνε τον δοσά…

Ο Τσιφόρος έγραφε πριν από σαρανταβάλε χρόνια, στη δεκαετία του 1960, αλλά η συγκυρία σήμερα τα φέρνει να είναι το χρηματικό ποσό επίκαιρο για την εποχή μας, αφού κατοστάρικα εξακολουθούν να αναζητούν οι φουκαράδες για να πληρώσουν, όχι τον δοσά ίσως αλλά τα αλλεπάλληλα χαράτσια. Πανταχού παρόν λοιπόν το χάος όλα αυτά τα χρόνια, αλλά εγώ με τα γλωσσικά ασχολούμαι και δεν θα αναλύσω την κατάσταση, θα επισημάνω μόνο ότι τον καιρό της μεγάλης ληστείας του χρηματιστηρίου, κάποιος ευφυής είχε πει ότι το ΧΑΑ (Χρηματιστήριο Αξιών Αθηνών) είναι το θηλυκό της λέξης «χάος». Το χάος, η χάα.

Κατά τα άλλα, το χάος σύμφωνα με το λεξικό Μπαμπινιώτη δεν έχει πληθυντικό. Ευτυχώς που ο Καρυωτάκης, ο Λαπαθιώτης, ο Σκαρίμπας, ο Φιλύρας, ο Ρίτσος, ο Παλαμάς, ο Μήτσος Παπανικολάου και τόσοι άλλοι, γνωστοί και λιγότερο γνωστοί ποιητές (ανάμεσά τους κι ο Άχθος Αρούρης, ο παππούς μου), δεν διάβασαν το λεξικό κι έτσι χρησιμοποίησαν τον τύπο «τα χάη» στα ποιήματά τους. Ο διασημότερος στίχος από αυτούς τους «λαθεμένους» είναι μάλλον του Καρυωτάκη, από το ποίημα «Είμαστε κάτι…»

Είμαστε κάτι απίστευτες αντένες.
Υψώνονται σα δάχτυλα στα χάη,
στη κορυφή τους τ’ άπειρο αντηχάει,
μα γρήγορα θα πέσουνε σπασμένες.

Ο Καρυωτάκης έχει τουλάχιστον τρεις φορές τα χάη στα ποιήματά του, ενώ στη Φαντασία του Σκαρίμπα ο αμαρτωλός τύπος επαναλαμβάνεται δυο φορές στο ίδιο ποίημα:

Nάναι σα να μας σπρώχνει ένας αέρας μαζί
προς έναν δρόμο φειδωτό που σβει στα χάη,
και σένα του καπέλλου σου βαμμένη φανταιζί
κάποια κορδέλλα του, τρελλά να χαιρετάει.

Kαι νάν’ σαν κάτι να μου λες, κάτι ωραίο κοντά
γι’ άστρα τη ζώνη που πηδάν των νύχτιων φόντων,
κι’ αυτός ο άνεμος τρελλά, –τρελλά να μας σκουντά
όλο προς τη γραμμή των οριζόντων.

Kι’ όλο να λες, να λες, στα θάμβη της νυκτός
για ένα –με γυάλινα πανιά– πλοίο που πάει
όλο βαθειά, όλο βαθειά, όσο που πέφτει εκτός :
όξ’ απ’ τον κύκλο των νερών –στα χάη.

Kι’ όλο να πνέει, να μας ωθεί αυτός ο αέρας μαζί
πέρ’ από τόπους και καιρούς έως ότου –φως μου–
–καθώς τρελλά θα χαιρετάει κείν’ η κορδέλλα η φανταιζί,–
βγούμε απ’ την τρικυμία αυτού του κόσμου…

Και εδώ που τα λέμε, τι διαφέρει το χάος από το σκότος ή το σκοτάδι, που αυτά τουλάχιστον έχουν αναγνωρισμένο πληθυντικό; Θα αναγνωρίσω όμως ότι τα περισσότερα χάη έχουν μείνει στον μεσοπόλεμο και ότι, βέβαια, γενική πτώση πληθυντικού δεν την αντέχει κανένα στομάχι.

Το χάος πέρασε σαν λέξη στα λατινικά, απ’ όπου διαδόθηκε σε όλες τις ευρωπαϊκές γλώσσες, γενικά αναγνωρίσιμο, όμως έχει επίσης επιστρέψει στα καθ’ ημάς, ελαφρώς αγνώριστο, σαν αντιδάνειο. Θα μπορούσα να το βάλω σαν κουίζ, ποια λέξη είναι το αντιδάνειο του χάους, αλλά είχα την κακή έμπνευση να την συμπεριλάβω στον τίτλο του σημειώματος. Είναι το γκάζι.

Πατέρας της λέξης γκάζι είναι ο φλαμανδός γιατρός Γιαν βαν Χέλμοντ (1570-1644), που πιο σωστά θα τον λέγαμε ιατροχημικό και έκανε σπουδαιότατες παρατηρήσεις για τα αέρια και τους ατμούς. Ο βαν Χέλμοντ ήταν μπροστά από την εποχή του: πνεύμα ανήσυχο, πέρασε πολλά χρόνια στις φυλακές της Ιεράς Εξέτασης. Σε ένα έργο του που δημοσιεύτηκε μετά τον θάνατό του, γράφει για ένα αέριο που έβγαινε από την καύση των ξύλων (το διοξείδιο του άνθρακα, που φυσικά δεν το ονόμαζε έτσι): «Αυτό το πνεύμα, το μέχρι στιγμής άγνωστο, το ονομάζω με ένα νέο όνομα, Gas. Ελλείψει άλλου ονόματος, αυτή την αναθυμίαση την ονόμασα Gas, που δεν διαφέρει και πολύ από το χάος των αρχαίων». Να θυμίσουμε ότι ήταν Φλαμανδός, οπότε το G το αρχικό το πρόφερνε χ. Πράγματι, δεν διέφερε και πολύ. Με την ευκαιρία, αν διαβάζει κανείς από το λεξικό Μπαμπινιώτη, ας διορθώσουν στο λήμμα γκάζι την πληροφορία ότι η γαλλική λέξη gaz πλάστηκε, τάχα, τον 12ο αιώνα διότι πέφτουν πέντε αιώνες έξω. Είπαμε, αιωνοφάγοι εμείς οι Έλληνες (που έλεγε κι ο αείμνηστος Β. Φόρης) αλλά πέντε αιώνες δεν είναι παίξε-γέλασε.

Το κείμενο του βαν Χέλμοντ ήταν γραμμένο στα λατινικά (Hunc spiritum, incognitum hactenus, novo nomine gas voco… in nominis egestate, halitum illud gas vocavi, non longe a chao veterum και αν κανείς λατινιστής βρει κανένα λάθος στη μετάφραση που έδωσα πιο πάνω, παρακαλείται να το επισημάνει). Όμως η λέξη gas περνάει σε όλες τις ευρωπαϊκές γλώσσες, κι έτσι ονομάζεται το αέριο γενικώς και ειδικότερα τον 19ο αιώνα το αέριο μίγμα με το οποίο ανάβει ο δημοτικός φωτισμός σε όλες τις πόλεις, κι έτσι από το γαλλικό gaz, είπαμε κι εμείς γκάζι το φωταέριο, αλλά και τη γειτονιά της Αθήνας που σφύζει από ζωή τα βράδια, γκάζι και τον μηχανισμό που ρυθμίζει την ταχύτητα του αυτοκινήτου και κατ’ επέκταση γκάζια τη μεγάλη ταχύτητα. Παιδιά του Χάους, είναι κι αυτά, από μια άποψη.

Σύμφωνα με το γνωστό ρητό, που δεν ξέρω ποιος το πρωτοείπε και δεν προλαβαίνω να ψάξω (στα σχόλια συμπληρώστε, αν ξέρετε), μια πεταλούδα που κουνάει τα φτερά της στο Πεκίνο προκαλεί καταστροφή στη Νέα Υόρκη ή κάτι τέτοιο τέλος πάντων. Μπορούμε τάχα να πούμε πως κι ένα μεγάλο παιδί που κάνει ορθοπεταλιά χωρίς χέρια στο Καστρί προκαλεί κλονισμούς στην ευρωζώνη και στον πλανήτη γενικότερα; Είναι παιδί του χάους ο ΓΑΠ και η απόφασή του για δημοψήφισμα μια μεγαλοφυής κίνηση που ανατρέπει την κατάσταση ή μήπως ένα απελπισμένο τζογαδόρικο κόλπο; Εγώ τείνω στο δεύτερο, αλλά ακούω και απόψεις για το πρώτο. Πάντως, αν ψήφιζα αυτή τη στιγμή, θα απαντούσα ΟΧΙ σε οτιδήποτε με ρωτούσε η συγκεκριμένη κυβέρνηση. Ακόμη και την ώρα.