Λόγια του αέρα και άλλες 1000 παγιωμένες εκφράσεις

Ποια είναι η Μιχαλού και γιατί της χρωστάμε; Υπάρχουν πράσινα άλογα, και αν όχι, πώς εξηγείται η σχετική έκφραση; Γιατί δίνουμε τα παπούτσια στο χέρι; Από πού προήλθε η έκφραση «περνάει ζωή χαρισάμενη»; Ποιος έχασε τ’ αυγά και τα καλάθια; Γιατί όσοι έρχονταν από την Πόλη έβαζαν κανέλα στην κορφή; Σε ποια αρχαία πηγή ανάγονται εκφράσεις όπως «αντί πινακίου φακής», «φωνή βοώντος εν τη ερήμω», «ήξεις αφήξεις», «εξ απαλών ονύχων»; Η απάντηση σε αυτά και σε πολλά άλλα ερωτήματα βρίσκεται σε τούτο εδώ το βιβλίο, τα «Λόγια του αέρα». Όχι σε όλα τα ερωτήματα όμως· υπάρχουν και θέματα στα οποία η έρευνα δεν έχει ακόμα βρει την απάντηση, και ο συγγραφέας έχει την εντιμότητα να το αναγνωρίσει και απλώς να παραθέσει τις επικρατέστερες εκδοχές (κάποτε και τη δική του).

Ο υπότιτλος του βιβλίου, «και άλλες 1000 παγιωμένες εκφράσεις» προσανατολίζει ως προς το περιεχόμενό του. Οι παγιωμένες εκφράσεις είναι ένα ελκυστικό κομμάτι της ελληνικής και κάθε άλλης γλώσσας: δίνουν χρώμα και πλούτο στη γλώσσα, επιτρέπουν να εκφρασθούν λεπτές αποχρώσεις, ενώ συχνά ακόμα και η ιστορία της γέννησής τους είναι γοητευτικά ενδιαφέρουσα.

Στο βιβλίο αυτό παρουσιάζονται χίλιες και μία τέτοιες εκφράσεις: παρατίθεται ο ορισμός τους, ανιχνεύεται η προέλευσή τους, εντοπίζονται αντιστοιχίες σε άλλες γλώσσες ή στα αρχαία και παλαιότερα ελληνικά. Τέλος, επειδή έχω αποδελτιώσει εκατοντάδες έργα της νεοελληνικής λογοτεχνίας, παραθέτω ένα ή περισσότερα λογοτεχνικά αποσπάσματα για κάθε έκφραση, δίνοντας στον αναγνώστη την ευκαιρία να γευτεί ζωντανά και συχνά έξοχα δείγματα λόγου, από τον Μακρυγιάννη και τον Παπαδιαμάντη έως τον Καραγάτση, τον Ταχτσή και τους νεότατους συγγραφείς. Αποτέλεσμα είναι ένα βιβλίο που προσπαθεί να συνδυάσει την εγκυρότητα των πληροφοριών με το τερπνό ύφος, ένα λεξικό που φιλοδοξεί να διαβαστεί σαν ανάγνωσμα.

Τα λήμματα του βιβλίου είναι μικρό κομμά­τι, το απόσταγμα ας πούμε, μιας πολύ ευρύτερης απο­δελτίωσης που είχα κάνει στα νιάτα μου, σε εκατοντάδες λογοτεχνικά έργα, εφημερίδες και περιοδικά, συλλογές παροιμιακού υλι­κού και λεξικά, μια δουλειά που απέδωσε ένα λημματολόγιο 11.000 εκφράσεων. Πρώτη αποκρυστάλλωση αυτού του υλικού στάθηκε το βιβλίο Το αλφαβητάρι των ιδιωματικών εκφράσεων, που είχα εκδώσει το 1997 από τις εκδόσεις Δίαυλος με την παρότρυνση του αείμνηστου Παναγιώτη Γαρίδη.

Το βιβλίο εκείνο είχε 730 λήμματα. Στη σημερινή έκδοση ο αριθμός των λημμάτων έχει αυξηθεί σε 1001, ενώ έχω ξαναδουλέψει ριζικά όλο το υλικό. Πάνω από 100 παραθέματα έχουν αλλάξει, λάθη της πρώτης έκδοσης διορθώθηκαν, εναρμονίστηκε η ορθογραφία, με δυο λόγια είναι ζήτημα αν υπάρχει έστω και ένα λήμμα που να είναι πανομοιότυπο με την προηγούμενη έκδοση· θεωρώ λοιπόν ότι στην ουσία πρόκειται για καινούργιο βιβλίο, και αυτό αντικατοπτρίζει και η αλλαγή του τίτλου. Ο αριθμός 1001 διαλέχτηκε συμβολικά, στην πραγματικότητα όμως ο αριθμός των λημμάτων είναι κάπως μεγαλύτερος, αφού αρκετά λήμματα αφορούν δύο εκφράσεις (συχνά παραπλήσιες), έχουν διπλό λογοτεχνικό παράθεμα και θα μπορούσαν εύκολα να αποτελέσουν δύο λήμματα. Για παράδειγμα, στο λήμμα «σηκώνω παντιέρα» γίνεται επίσης αναφορά στην έκφρ. «σηκώνω μπαϊράκι», και δίνεται ένα παράθεμα και για αυτήν.

Βέβαια, είτε 1001 είτε 1100, τα λήμματα του βιβλίου δεν αρκούν για να καλύψουν όλο το εύρος του φρασεολογικού πλούτου της ελληνικής. Κάτι τέτοιο θα απαιτούσε περίπου δεκαπλάσιο αριθμό λημμάτων. (Κάποτε θα γίνει κι αυτό, σε ηλεκτρονικό μάλλον μέσο). Τα κριτήρια επιλογής ήταν η συχνότητα χρήσης της έκ­φρασης, το κατά πόσον είναι ή όχι σημασιολογικά διαυ­γής, και το αν υπήρχαν ενδιαφέροντα στοιχεία γι’ αυτήν που ο μέσος αναγνώστης ίσως αγνοεί.

Έδωσα βάρος στην αναζήτηση αντίστοιχων εκφράσε­ων στα αρχαία και μεσαιωνικά ελληνικά· όχι από απεγνωσμένη προσπάθεια σύνδεσης με το ένδοξο παρελ­θόν, αλλά επειδή είναι ελκυστικό να βλέπει κανείς ότι μια έκφραση φαινομενικά σύγχρονη υπάρχει στη γλώσ­σα εδώ και πολλούς αιώνες.

Άλλωστε, ο κόσμος των ιδιωματικών εκφράσεων πατά­ει γερά στο παρελθόν θυμίζει μια καθημερινή ζωή ολότε­λα διαφορετική από τη σημερινή στις πόλεις· στις εκφρά­σεις αυτές επιβιώνουν αντικείμενα μιας αγροτικής Ελλάδας που χάνεται, όπως το ροδάνι, το χτένι του αργαλειού ή το σφοντύλι. Μπορεί το αυτοκίνητο να παίζει εδώ και πολλές δεκαετίες καίριο ρόλο στη ζωή μας, αλλά όταν θέλουμε να πούμε ότι κάποιος εξασφαλίστηκε, λέμε ακόμα ότι «έδεσε τον γάιδαρό του».

Για κάθε λήμμα παραθέτω τουλάχιστον ένα παράδειγμα χρήσης από τη λογοτεχνία ή αλλού· θεωρώ την παράθεση αποσπα­σμάτων απολύτως απαραίτητο στοιχείο μιας παρόμοιας εργασίας, αν και ξέρω ότι υπάρχουν όχι αβάσιμες ενστάσεις στη χρήση λογοτεχνικών έργων για την κατάρτιση σωμάτων κειμένων· πιστεύω όμως ότι τα λογοτεχνικά αποσπάσματα (σε αντιδιαστολή με τα αντλημένα από κοινά σώματα κειμένων ή πολύ περισσότερο τα κατασκευασμένα) έχουν το πλεονέκτημα ότι δίνουν στον αναγνώστη την ευκαιρία να γευτεί, έστω και σαν ορεκτικό, ζωντανά και συχνά έξοχα δείγμα­τα λόγου: από τον Μακρυγιάννη και τον Παπαδιαμάντη, έως τον Καραγάτση και τον Ταχτσή, και από αυτούς μέ­χρι το νεότερο θέατρο και τους νεότατους συγγραφείς ή σημερινά αποσπάσματα δημοσιογραφικού λόγου.

Έχω ελέγξει σχολαστικά τις πληροφορίες που παραθέτω, και τολμώ να τις θεωρώ έγκυρες· μάλιστα, με κίνδυνο να κάνω το βιβλίο μου λι­γότερο εντυπωσιακό, απέφυγα μια συνήθη αρρώστια των παρόμοιων συλλογών, που πολύ αγαπούν να ανά­γουν τη γέννηση παρόμοιων εκφράσεων σε ιστορικά γεγονότα, προσδιορίζοντας με ακρίβεια ημερομηνίες και ονόματα πρωταγωνιστών. Τέτοιες συγκεκριμένες εξηγήσεις είναι θελκτικές, αλλά σχεδόν ποτέ δεν αληθεύ­ουν και όχι σπάνια αποδεικνύεται ότι η έκφραση έχει καταγραφεί πολύ νωρίτερα από τότε που συνέβη το πε­ριστατικό που δήθεν τη γέννησε. Τρανό παράδειγμα η έκφραση «χρωστάει της Μιχαλούς», που σύμφωνα με την επικρατούσα ευφάνταστη εκδοχή γεννήθηκε από μια ταβερνιάρισσα στο Ανάπλι το 1830 –ενώ έχει καταγραφεί σε έργο του 1810!

Για να πάρετε μια γεύση, παραθέτω ένα τυχαίο λήμμα:

του έψαλε τον αναβαλλόμενο: τον επέπληξε αυστηρά και επί πολλή ώρα. Ο «αναβαλλόμενος» είναι ένα δοξαστικό του εσπερινού της Μεγ. Παρασκευής, τροπάριο μακρό που ψάλλεται αργά και ξεκινάει με τις λέξεις «Σέ τον αναβαλλόμενον το φως ώσπερ ιμάτιον» («εσύ που τυλίγεσαι το φως σαν ρούχο», έξοχη ποίηση παρμένη από τον Ψαλμό 103). Για μια ακόμα φορά, η λαϊκή χρήση αδιαφορεί για την κυριολεκτική σημασία της λέξης.

Μια μέρα είχε βγει στη σκάλα της υπηρεσίας και μου ’ψελνε τον αναβαλλόμενο. «Δε μπορούμε πια να ησυχάσουμε μ’ αυτό το βρομόσκυλο!…» και τα λοιπά, και τα λοιπά. [Κ. Ταχτσής, Το τρίτο στεφάνι]

Άντε, να βάλουμε κι άλλο ένα:

τον (το) γράφω στα παλιά μου τα παπούτσια: περιφρονώ κάποιον ή κάτι, δεν τον υπολογίζω καθόλου, δεν του δίνω καμιά σημασία. Φράση δηλωτική έσχατης περιφρόνησης. Καμιά φορά, στη σύγχρονη χρήση, για ένταση της ειρωνείας ίσως, «μεταφράζεται» στην καθαρεύουσα, π.χ. : «με τον τοπικό δήμαρχο να γράφει στα παλαιότερα των υποδημάτων του τους νόμους, Ελευθεροτυπία, 22.3.2010».

Εγώ βέβαια τα πολιτικά μου δικαιώματα τα είχα γραμμένα στα παλιά μου τα παπούτσια. Ποτές μου δεν πήγα να ψηφίσω· να διαλέγω μοναχός μου ποιος κλέφτης θα με κλέβει και ποιος τζελάτης θα με κόφτει. [Κ. Βάρναλης, Η αληθινή απολογία του Σωκράτη]

Το βιβλίο κυκλοφόρησε από τις Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου τον Νοέμβριο του 2013.

* Στην εφημερίδα Πριν (29.12.2013) γράφτηκε το εξής σύντομο σχόλιο: Περίπου χίλιες εκφράσεις της καθομιλουμένης, όπως «πράσινα άλογα» ή «χρωστάει της Μιχαλούς», παρουσιάζει εδώ ο συγγραφέας ανιχνεύοντας την προέλευσή τους και αναζητώντας αντιστοιχίες σε άλλες γλώσσες και σε άλλους καιρούς. Ωστόσο τα Λόγια του αέρα δεν είναι ακόμα ένα ετυμολογικό λεξικό, αλλά ένα ταξίδι στην ιστορία, τη λογοτεχνία, την καθημερινή ζωή άλλων εποχών. Ένα βιβλίο που φαίνεται ότι δεν το υπαγόρευσε απλώς η «αγάπη για τη γλώσσα» αλλά και η περιέργεια και η αγάπη για τους ανθρώπους, για την ιστορία τους. Η ζωντάνια, το χιούμορ και η δροσιά του τινάζουν μακριά κάθε υποψία πόζας και μας κάνουν να ξεχνάμε το μόχθο που πρέπει να απαιτήθηκε για τη συγγραφή του.

* Παρουσίαση στο Εμπρός Μυτιλήνης.

* Συνέντευξή μου στο περιοδικό του βιβλιοπωλείου Ιανός.

* Παρουσίαση-πρόταση στο Bookia.gr.

Ενημέρωση: Το βιβλίο παρουσιάστηκε σε εκδήλωση που έγινε στον Ιανό (Σταδίου 24), την Τετάρτη 26 Φεβρουαρίου 2014.

Μίλησαν για το βιβλίο: ο Χριστόφορος Χαραλαμπάκης, καθηγητής Γλωσσολογίας στο ΕΚΠΑ, ο Γεράσιμος Ρηγάτος, γιατρός και μελετητής της λαογραφίας, η Άννα Ιορδανίδου, καθηγήτρια γλωσσολογίας στο Πανεπιστήμιο Πατρών, και εγώ.

Για την εκδήλωση στον Ιανό, μπορείτε να διαβάσετε στην ειδική σελίδα που έχω φτιάξει.

 

Δεύτερη ενημέρωση: Το βιβλίο παρουσιάστηκε σε εκδήλωση που έγινε στο βιβλιοπωλείο Πλειάδες (Σπ. Μερκούρη 62), στο Παγκράτι, τη Δευτέρα 30 Ιουνίου 2014.

Μίλησαν για το βιβλίο: ο λεξικογράφος Νίκος Λίγγρης και εγώ.

Για την εκδήλωση στις Πλειάδες, μπορείτε να διαβάσετε στην ειδική σελίδα που έχω φτιάξει.

 

Τρίτη ενημέρωση: Το βιβλίο παρουσιάστηκε σε εκδήλωση που έγινε στο βιβλιοπωλείο Booktalks (Αρτέμιδος 47), στο Παλαιό Φάληρο, την Πέμπτη  8 Ιανουαρίου 2015.

Μίλησαν για το βιβλίο: η εκπαιδευτικός Τίνα Κωνσταντάτου κι εγώ.

Για την εκδήλωση στο Booktalks, μπορείτε να δείτε την παρουσίαση στο Bookia.gr.