Η γλώσσα έχει κέφια, ένα καινούργιο βιβλίο

Κυκλοφορεί σήμερα από τις Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου το καινούργιο μου βιβλίο «Η γλώσσα έχει κέφια», μια Χαμογελαστή περιπλάνηση στα τοπία της γλωσσικής ελαφρότητας, όπως λέει ο υπότιτλός του, με αυτό το σπιρτόζο εξώφυλλο της αγαπητής φίλης Τέτης Σώλου. Όπως με ενημέρωσε ο Γιάννης ο Νικολόπουλος, που μαζί έχουμε εκδώσει άλλα τέσσερα βιβλία μου για τη γλώσσα, από το απόγευμα θα μπορείτε να το βρίσκετε σίγουρα στα γραφεία του, Ζαλόγγου 9, και από το Σάββατο στα κεντρικά βιβλιοπωλεία -τις επόμενες μέρες θα κατακτήσει όλη την Ελλάδα και οσονούπω και την Ευρώπη.

Παραδέχομαι ότι αντέγραψα ασύστολα τον τίτλο από την κλασική συλλογή ευθυμογραφημάτων του Δημήτρη Ψαθά Η Θέμις έχει κέφια,  Στο βιβλίο του εκείνο ο Ψαθάς συγκέντρωνε ευτράπελα επεισόδια από τις αίθουσες των δικαστηρίων –στο δικό μας, όπως λέει ο υπότιτλος του βιβλίου, συγκεντρώνω όσα τερπνά, ενδιαφέροντα και ευτράπελα έχω συναντήσει κατά την περιπλάνηση στο απέραντο βασίλειο της γλώσσας.  [Όπως θα καταλάβατε, αντιγράφω κομμάτια από τον πρόλογο του βιβλίου!]

Τη γλώσσα τη μελετάμε, διδασκόμαστε τη γραμματική και το συντακτικό της, μαθαίνουμε την ιστορία της, ανιχνεύουμε την προέλευση των λέξεών της και τις μεταβολές των σημασιών τους, χαιρόμαστε την ποικιλία και τη ζωντάνια των διαλέκτων της. Στην ετυμολογία δεν βρίσκουμε βέβαια κάποια αυθύπαρκτη αλήθεια των λέξεων, αλλά μαθαίνουμε πώς σκέφτονταν οι άνθρωποι εκείνοι που έδωσαν ονόματα στα πράγματα. Μελετώντας τα γλωσσικά δάνεια ανιχνεύουμε επαφές ανθρώπων και λαών. Η μελέτη της γλώσσας μπορεί να αποδειχτεί συναρπαστική και να χαρίσει πολλές συγκινήσεις.

Κάποιες από τις συναρπαστικές περιπλανήσεις στα τοπία της γλώσσας προσπάθησα να τις περιγράψω και να τις κάνω ευρύτερα γνωστές στα προηγούμενα γλωσσικά βιβλία μου. Σε τούτο εδώ, θέλω να αναδείξω μια διάσταση που, αν και υπήρχε και σε εκείνα, δεν ήταν πρωτεύουσα: τη γλώσσα σαν πηγή διασκέδασης και γέλιου.

Μπορεί τα ογκώδη και πολύτομα λεξικά να προκαλούν δέος, μπορεί η μελέτη των γραμματικοσυντακτικών φαινομένων να θεωρείται κατεξοχήν βαρετή δραστηριότητα,  μπορεί  η ενασχόληση με τις λεπτές διαφορές των σημασιών να εξομοιώνεται με τον σχολαστικισμό, αλλά η γλώσσα κρύβει μέσα της άφθονα τερπνά, ευτράπελα, διασκεδαστικά και αστεία σημεία και φαινόμενα, που μπορούν να χαρίσουν όχι απλώς σποραδικά χαμόγελα αλλά και βροντερό γέλιο. Θα θυμίσω άλλωστε ότι μεγάλο μέρος των ελληνικών ευτράπελων και ευθυμογραφικών έργων δεν χρησιμοποίησε απλώς ως όχημα τη γλώσσα αλλά επίσης αξιοποίησε γλωσσικά φαινόμενα ως πηγή γέλιου και περιλάμβανε ακραιφνώς γλωσσικά αστεία, από τη Βαβυλωνία ίσαμε τον Μποστ.

Το βιβλίο περιλαμβάνει 40 κεφάλαια τα οποία διαιρούνται σε πέντε ενότητες με (πολύ) χαλαρή θεματική συνάφεια. Κάθε ενότητα ξεκινάει με ένα κεφάλαιο αφιερωμένο σε ένα από τα πέντε φωνήεντα της ελληνικής, α, ε, i, o, ου. Εννοώ εδώ τους πέντε φθόγγους, άσχετο αν, για ιστορικούς λόγους, στο ελληνικό αλφάβητο έχουμε κρατήσει εφτά γράμματα που αναπαριστούν (συνήθως) φωνηεντικούς φθόγγους.

Η πρώτη ενότητα, που αρχίζει με το κεφάλαιο για το Α, έχει άρθρα για τα ελληνικά ως ακατανόητη για τους ξένους γλώσσα, για μεγάλες λέξεις, μεγάλα και μικρά επώνυμα και τοπωνύμια, για τις ονομασίες ανύπαρκτων τόπων και για τα περιπαικτικά παρατσούκλια που δίνονται σε τόπους και στους κατοίκους περιοχών. Κλείνει με ένα δοκίμιο για τα τελευταία λόγια διάσημων και άσημων.

Η δεύτερη ενότητα αρχίζει με το κεφάλαιο το αφιερωμένο στο Ε, και συνεχίζεται με σπαζοκεφαλιές και κατασκευές: θα μάθετε τι είναι τα λιπογράμματα και τι τα παντογράμματα, θα εξασκηθείτε στις καρκινικές λέξεις και στις ροπαλικές προτάσεις και θα καταλήξουμε στα λιμερίκια, μια ιδιαίτερη μορφή στιχουργικής.

Η τρίτη ενότητα ξεκινάει με το κεφάλαιο που είναι αφιερωμένο στον φθόγγο i, και συνεχίζει με μια εκτενή περιήγηση στο αχανές κράτος της Νομανσλάνδης, της χώρας των ανύπαρκτων που γεννήθηκαν από μεταφραστικά λάθη. Η νομανσλανδιανή επικράτεια είναι τόσο μεγάλη, που χρειάστηκαν δυο κεφάλαια για να καλυφθεί. Ακολουθούν άρθρα για τον Δαίμονα του τυπογραφείου και τις παραφυάδες του και για τα σκόπιμα ή όχι λάθη σε λεξικά, ενώ η ενότητα ολοκληρώνεται με ένα άρθρο αφιερωμένο στα ραμόνια, ήγουν στα παρακούσματα τραγουδιών.

Η τέταρτη ενότητα εγκαινιάζεται με το κεφάλαιο για το μικρό και το μεγάλο Ο. Ακολουθούν άρθρα για τις συχνότητες γραμμάτων και λέξεων, για τα αλφαβητικά ρεκόρ, για λέξεις με πολλά φωνήεντα και με πολλά σύμφωνα, για τα διπλά και πολλαπλά γράμματα και για τις ομόηχες λέξεις. Η ενότητα κλείνει ποιητικά, με την ανθολόγηση στίχων που έχουν ομοιοκαταληξίες με ομόηχα.

Η πέμπτη και τελευταία ενότητα κάνει αρχή με το κεφάλαιο για τον φθόγγο ΟΥ. Ακολουθούν κεφάλαια για τις γλωσσικές παρεξηγήσεις, για τις γλωσσικές συκοφαντίες κατά των δημοτικιστών τον καιρό της μεγάλης γλωσσικής διαμάχης, για πειράγματα που αντάλλασσαν καθαρευουσιάνοι και δημοτικιστές την ίδια εποχή, για τα σατιρικά ακρώνυμα, για ψευδοξενόγλωσσες λέξεις και φράσεις, με ειδικό κεφάλαιο για τις ψευδοτουρκικές λέξεις –και η ενότητα, όπως και όλο το βιβλίο, κλείνουν ελπίζω με γέλια, με ένα εκτενές άρθρο αφιερωμένο στα λογοπαίγνια.

Από την παραπάνω περιγραφή φαίνεται θαρρώ ότι η σειρά των κεφαλαίων στο βιβλίο δεν υπακούει σε κάποια επιτακτική ανάγκη και ότι μπορείτε να τα διαβάσετε σχεδόν με τυχαία σειρά (με εξαίρεση λιγοστά κεφάλαια που το ένα είναι συνέχεια του προηγούμενου). Αυτός άλλωστε είναι και ο σκοπός του βιβλίου –δεν είναι απαραίτητο να το διαβάσετε από την αρχή ως το τέλος, αλλά περισσότερο είναι «βιβλίο κομοδίνου», όπου κάθε κεφάλαιο μπορεί να διαβαστεί αυτοτελώς.

Διακόπτω την παράθεση αποσπασμάτων από τον πρόλογο, για να διευκρινίσω ότι, όπως θα το καταλάβατε άλλωστε, τα περισσότερα κεφάλαια (όχι όμως όλα!) έχουν αρχικά δημοσιευτεί εδώ, στο ιστολόγιο. Και όχι μόνο αυτό, παρά έχω ενσωματώσει στο υλικό του βιβλιου και τα δικά σας σχόλια, με αποτέλεσμα το αρχικό άρθρο να έχει ξαναδουλευτεί, επαυξηθεί και βελτιωθεί σε μεγάλο βαθμό. Αυτό το έκανα και σε προηγούμενα βιβλία που κομμάτια τους είχαν πρωτοδημοσιευτεί στο ιστολόγιο, όμως εδώ η «βοήθεια του κοινού» ήταν ακόμα πιο καθοριστική. Πράγματι, αρκετά από τα κεφάλαια του βιβλίου έχουν συνδημιουργηθεί από εμένα και από εσάς, όπως π.χ. θα δείτε στο κεφάλαιο για τα παντογράμματα ή για τα λιπογράμματα ή για τα αλφαβητικά ρεκόρ. Με μια μικρή δόση υπερβολής θα μπορούσα να πω ότι τα κεφάλαια αυτά έχουν συλλογικό συγγραφέα και εγώ απλώς υπογράφω.

Προσπάθησα πολύ και κατά την αρχική συγγραφή των άρθρων και κυρίως στη συνακόλουθη επεξεργασία τους, να διασταυρώσω και να τεκμηριώσω τα όσα υποστηρίζονται. Ευτυχώς, η γλώσσα έχει έτσι κι αλλιώς αρκετά εντυπωσιακά και τερπνά, αν την ερευνήσεις, ώστε να μην είναι ανάγκη να καταφεύγουμε σε ατεκμηρίωτους ισχυρισμούς για να εντυπωσιάσουμε τον αναγνώστη. Και παρόλο που τα θέματα του βιβλίου είναι ανάλαφρα, κάποιος πρέπει να ασχοληθεί σοβαρά και συστηματικά, έστω και με φιλοπαίγμονα διάθεση, με τα ελαφρά πράγματα. Αυτό επιδίωξα και ελπίζω αυτή η ορθότης να μη σταθεί αιτία μομφής.

Κάποια κεφάλαια εξετάζουν το θέμα τους σε μεγάλο βάθος, ενώ αρκετά άλλα αρκούνται στο κορφολόγημα για να δώσουν μια γεύση· εδώ που τα λέμε, τη στιγμή που έχουν γραφτεί ολόκληρα βιβλία για τα τυπογραφικά λάθη, για τα λογοπαίγνια ή για τις καρκινικές λέξεις, θα ήταν ουτοπικό να ελπίζουμε ότι ένα έστω και πολυσέλιδο κεφάλαιο μπορεί να καλύψει το θέμα –που άλλωστε δεν καλύπτεται διότι καθημερινά γεννιούνται (ή διαπράττονται) καινούργια λογοπαίγνια, καινούργια ραμόνια, καινούργια μεταφραστικά λάθη.

Και παρόλο που το βιβλίο ασχολείται με πολλά και ποικίλα, δεν ισχυρίζομαι ότι εξάντλησε τα τοπία της γλωσσικής ευτραπελίας. Επειδή τα όρια του βιβλίου δεν ήταν προκαθορισμένα, για αρκετό καιρό ανέβαλλα την οριστικοποίηση των κεφαλαίων από την ανησυχία μήπως αφήνω απέξω άλλα αξιόλογα θέματα. Ωστόσο, έτσι δεν θα τελείωνε ποτέ το βιβλίο, οπότε κάποια στιγμή πήρα την απόφαση να κλείσω την ύλη. Δυο μεγάλα κεφάλαια που ενσυνείδητα τα άφησα (τα όνειρα είναι δωρεάν) για ενδεχόμενο δεύτερο τόμο είναι τα πάσης φύσεως μαργαριτάρια, μαθητικά, δημοσιογραφικά ή πολιτικών, και η λεπτή τέχνη της παρωδίας.

Αρκετά από τα θέματα του βιβλίου εντάσσονται στη λεγόμενη «ψυχαγωγική γλωσσολογία», αν αποδώσουμε έτσι το αγγλικό recreational linguistics, δηλαδή τον κλάδο που ασχολείται με παιχνίδια με τις λέξεις και τα γράμματα, όπως παντογράμματα, λιπογράμματα, αναγραμματισμούς και τα συναφή. Για τον ίδιο κλάδο υπάρχει και ο ελληνογενής όρος logology, λογολογία δηλαδή, ένας νεολογισμός που απέφυγα να τον χρησιμοποιήσω στο βιβλίο.

Ωστόσο, η λογολογία (ας κάνω εδώ την αρχή της χρήσης του όρου) δεν είναι παρά ένας από τους πυλώνες του βιβλίου, αφού η δική μας ύλη είναι αρκετά ευρύτερη· ασχολείται επίσης εκτενώς με θέματα όπως τα λάθη και τα παρακούσματα, το ανώνυμο και επώνυμο χιούμορ και τα λογοπαίγνια ή οι διαγλωσσικές παρεξηγήσεις. Δεν θα κρύψω ότι είχα ως πρότυπο τα εξαιρετικά βιβλία του Claude Gagnière Au bonheur des mots και Des mots et merveilles αν και τελικά απομακρύνθηκα αρκετά από τη θεματολογία τους.  Ανάλογα βιβλία υπάρχουν και στην αγγλική βιβλιογραφία. Στα ελληνικά μπορώ να αναφέρω τα βιβλία του Θανάση Φωτιάδη (Το λιβάδι με τους μαργαρίτες και Το περιβόλι με τους μαργαρίτες) και βέβαια τον εξαιρετικό Σύλλογο των εισαγγελέων του Μπάμπη Άννινου.

Η ενασχόληση με τη γλώσσα έχει θεωρηθεί από αρκετούς έργο χρήσιμο μεν αλλά κάπως άχαρο, βαρετό. Στον τόμο αυτόν φιλοδόξησα να δείξω ότι η γλώσσα μπορεί να χαρίσει άφθονο γέλιο. Πολύ θα χαρώ αν πέτυχα, έστω και εν μέρει, τον στόχο αυτό.

Για να πάρετε μια ακόμα γεύση, παραθέτω και τον πίνακα περιεχομένων του βιβλίου:

1. Αχ τα αγάπαγα τα καθαρά πράγματα…
2. Ελληνικά είναι, δεν διαβάζονται
3. Είναι ελληνική η μεγαλύτερη λέξη στον κόσμο;
4. Από τον Λω στον Παπατριανταφυλλόπουλο
5. Σούρδοι και Ακανέδες: νεοελληνικά ακληρήματα
6. Ο χάρτης του φαντάρου
7. Διακοπές στο Μπουρντάκιοϊ
8. Από πού πάνε για το Παλιοκατσικόρεμα;
9. Τα τελευταία λόγια
10. Δεν ντρέπεστε, βρε τενεκέδες;
11. Ένα ποιητικό κουίζ
12. Λιπογράμματα λοιπόν!
13. Τα πάντα για τα παντογράμματα
14. Καρκινικά και παλίνδρομα
15. Ποιος έχει το μακρύτερο ρόπαλο;
16. Το λημέρι με τα λιμερίκια
17. Στη λίμνη την ποιητική, φίλντισι χύνει η Δύση
18. Το χρονικό της Νομανσλάνδης
19. Και άλλοι επιφανείς κάτοικοι Νομανσλάνδης
20. Ο δαίμονας και τα πολλά ποδάρια του
21. Όταν οι λεξικογράφοι έχουν κέφια
22. Αποπουδοβαλία, το αρχαιοελληνικό ποδόσφαιρο
23. Ο Ροβιόλης κατοικεί στην οδό Γραφημώνος και άλλα ραμόνια
24. Αυτό το Ο, το μικρό το μέγα
25. Γράμματα και λεξικά
26. Αλφαβητικά ρεκόρ
27. «Οία ηώ…»και άλλες φράσεις μόνο με φωνήεντα
28. Μόνο με σύμφωνα
29. Διπλά και τρίδιπλα
30. Τα τείχη στην τύχη, οι τοίχοι αν τύχει
31. Το ριμάριο των ομωνύμων
32. Εμείς θέλουμε «ου»
33. Τα κουράδια, ο γάλος, το χωρύκι: ενδογλωσσικές παρεξηγήσεις
34. Το κρυφό τσιμπούσι, ο πρώτος γλωσσικός μύθος
35. Ψολόεις κατουρίσας: ένα χλευαστικό εγκώμιο
36. Ο κουρέας από την Ιαπωνία, μια φιλολογική φάρσα
37. Φανταρώνυμα, φοιτητώνυμα, μπατιρώνυμα και άλλα σατιρώνυμα
38. Ταμίλα Παζάρεβα, ριχάινε μπίτε και άλλα ψευδοξενόγλωσσα
39. Μπανιστίρ ντουλάπ, σαματά κιοφτέ και άλλα ψευδοτούρκικα
40. Λογοπαίγνια και καλαμπούρια

Δεν είμαι βέβαια αντικειμενικός κριτής, αλλά θαρρώ πως είναι καλό βιβλίο, με χορταστικό και ποικίλο περιεχόμενο και ελπίζω πως όσοι το διαβάσουν θα το χαρούν. Κι εγώ χάρηκα όταν το έγραφα, και καμαρώνω που βγαίνει στα βιβλιοπωλεία, μια και τα προηγούμενα χρόνια έβγαζα βέβαια βιβλία φιλολογικής επιμέλειας, αλλά δικό μου βιβλίο είχα να βγάλω από το 2013, τα Λόγια του αέρα.

Βέβαια ούτε και τούτο εδώ το βιβλίο είναι εκατό στα εκατό δικό μου, αφού στη συγγραφή του έχετε πάρει μέρος κι όλοι εσείς με τα σχόλιά σας και με τη συμβολή σας. Σας ευχαριστώ λοιπόν και πάλι για τη βοήθεια και για την παρέα!