Πέρα από τη μύτη του

Ο Κιλιάν Εμπαπέ,  ο καλύτερος παίκτης της Εθνικής  Γαλλίας  που αγωνίζεται στο ευρωπαϊκό πρωτάθλημα στη Γερμανία, έχασε το δεύτερο ματς της ομάδας του,  επειδή τραυματίστηκε στο πρώτο ματς -συγκεκριμένα,  έσπασε τη  μύτη του από άθελη αγκωνιά αντιπάλου.

Για μερικές μέρες, η μύτη του Κιλιάν  ήταν  η  διασημότερη μύτη στη Γαλλία  μετά από εκείνη  του Σιρανό ντε  Μπερζεράκ, όπως είπε κάποιος ραδιοσχολιαστής. O παίκτης προπονήθηκε, και  τελικά αγωνίστηκε, φορώντας προστατευτική μάσκα, η οποία, όπως παραπονέθηκε, τον  εμποδίζει -αν μη τι άλλο, του περιορίζει το οπτικό πεδίο.

Η  μάσκα πάντως δεν τον  εμπόδισε να σκοράρει, έστω και από τα 11 μέτρα. Όμως προς το τέλος του αγώνα, σε μια κόντρα με τον  Ρόμπερτ Λεβαντόφσκι, φαίνεται πως ο Πολωνός σταρ τον χτύπησε αθελα στη μύτη, ο Εμπαπέ τον στόλισε με μερικά…  γαλλικά  αλλά τελικά συμφιλιώθηκαν -και το ματς τελείωσε 1-1.

Αλλά  εμείς εδώ λεξιλογούμε, θα πείτε. Οπότε, δεν θα πω περισσότερα για το ποδόσφαιρο αλλά, με αφορμή την έστω και πρόσκαιρα διάσημη μύτη του Κιλιάν Εμπαπέ, θα λεξιλογήσω για τη  μύτη, κάτι που θα μπορούσα ή και θα  έπρεπε να  έχω ήδη  κάνει -η μύτη θα μού έπεφτε;’

Όλοι ξέρουμε τι είναι η μύτη στη βασική σημασία της.  Να δώσω τον ορισμό του ΛΚΝ: προεξοχή του ανθρώπινου προσώπου που βρίσκεται ανάμεσα στα μάτια και στο στόμα, χρησιμεύει ως είσοδος του αναπνευστικού συστήματος και περιέχει και το όργανο της όσφρησης.

Οι αρχαίοι Έλληνες, θα μπορούσε να πει κανείς, δεν είχαν μύτη. Δεν εννοώ βέβαια ότι δεν είχαν προεξοχή στο πρόσωπό τους αλλά ότι δεν  είχαν τη λέξη μύτη. Αυτό το ξέρουμε, διότι ξέρουμε ότι στα αρχαία η μύτη ήταν η ρις  της ρινός, ήδη από τον Όμηρο, και υπήρχαν και οι σχετικές εκφράσεις, όπως «έλκειν τινά της ρινός» (τον τραβάω απ’ τη μύτη, λέμε σήμερα).

Και η μεν ρις έχει επιβιώσει στον ρινόκερο, στον ωτορινολαρυγγολόγο, στη ρινορραγία, στη ρινοπλαστική, τη ρινίτιδα και σε μερικά ακόμα (όχι όμως στα ρινίσματα, που είναι από τη ρίνη = λίμα) αλλά η  ίδια  η λέξη έχει από αιώνες υποκατασταθεί από τη  μύτη.

Πόθεν η μύτη; Είναι περίεργη η ετυμολογία της. Παράγεται, λένε τα  λεξικά, από το αρχαίο μύτις,  ετυμολογίας άγνωστης,  που πρέπει να  συνδέεται με το «μύσσομαι» (φυσώ τη μύτη) ή τους μυκτήρες (τα ρουθούνια). Αλλά το «μύτις» σήμαινε… «το ήπαρ ορισμένων κεφαλόποδων» αρχικά και στα ελληνιστικά χρόνια πήρε τη σημασία «μελάνι της σουπιάς». Εικάζουν ότι η μετάβαση της σημασίας στο όργανο της όσφρησης έγινε από την ομοιότητα με το φύσημα / την εκτόξευση μελανιού από τα κεφαλόποδα.

Η παλιότερη ανεύρεση της λέξης που βρίσκω στο TLG είναι στους Επιμερισμούς του Αίλιου Ηρωδιανού (που πάντως μπορεί να είναι και ψευδεπίγραφο και όχι ασφαλούς χρονολόγησης) όπου: «προβοσκίς η του ελέφαντος μύτης» (προσέξτε πώς το γράφει). Η επόμενη, στον Μιχαήλ Ψελλό, «και ρις η  μύτη λέγεται» -και τελικά επικράτησε απόλυτα η μύτη, κάτι που ασφαλώς με παραξενεύει, να αλλάξει εννοώ άρδην το όνομα για κάτι που το έχουμε, χμ, μπροστά στη  μύτη μας.

Τα  σύνθετα και παράγωγα της μύτης είναι όλα λαϊκά: ξεμυτίζω, μυταράς, μυτερός, μύτος (όχι της Αριάδνης),  μυτιά, μυτοτσίμπιδο. Δεν λέμε ούτε μυτοπλαστική ούτε μυτογιατρός.

Δεν είναι καθόλου παράξενο που τα φρασεολογικά της μύτης  είναι  πλουσιότατα. Θα αναφέρουμε μερικές εκφράσεις:

• δεν βλέπει ούτε τη μύτη του / δεν βλέπει πέρα από τη μύτη του: λέγεται για πολύ χαμηλή  ορατότητα (πχ σε ομίχλη) αλλά και για κάποιον κοντόφθαλμο, που δεν  μπορεί να  καταλάβει ή να  προβλέψει τίποτα.
• κάτω από τη μύτη του: όταν κάτι γίνεται χωρίς ο  ενδιαφερόμενος να το αντιληφθεί,  ενώ θα έπρεπε.
• σέρνω  κάποιον από τη μύτη: τον έχω υποχείριό μου, άβουλο όργανό μου, τον κάνω ό,τι θέλω.
• του περνάω χαλκά στη μύτη: επίταση του προηγούμενου.
• έχει ψηλά τη μύτη: είναι αλαζόνας, περήφανος. Και «ψηλομύτης». Παλιότερα  λέγανε επίσης, για κάποιον αλαζόνα: η μύτη του να πέσει, δεν θα σκύψει να την πιάσει.
• να  μου τρυπήσεις τη μύτη, αν… Εισάγει κατηγορηματική άρνηση ή έντονη αμφιβολία για κάτι.
• χώνω τη μύτη μου κάπου: ανακατεύομαι σε  μια υπόθεση, ιδίως σε υποθέσεις που δεν  με αφορούν.
• μπαίνω στη μύτη κάποιου: τον ενοχλώ και τον αμφισβητώ
• μου το έβγαλε από τη  μύτη  / μου βγήκε από τη μύτη, λέγεται για κάτι  ευχάριστο,  που όμως μας προκαλεί (ενδεχομένως εξαιτίας κάποιου) μεγαλύτερη δυσαρέσκεια ή ζημία.
• πέφτουν μύτες: κάνει πολύ κρύο.
• σπάζει μύτες: εκτός του Εμπαπέ, λέγεται για φαγητό που μυρίζει πολύ δελεαστικά.
• σε τρώει η μύτη σου: ως προειδοποίηση για κάποιον ότι θα φάει ξύλο.
• το έξυπνο πουλί από τη μύτη πιάνεται
• δεν άνοιξε μύτη / δεν μάτωσε μύτη: για να τονίσουμε ότι κάτι έγινε ειρηνικά, αναίμακτα. Και: δεν άνοιξε ρουθούνι.

Να  πούμε επίσης ότι η λέξη «μύτη» έχει και άλλες σημασίες πέρα από τον άνθρωπο και τις ανάλογες στα ζώα (και το ράμφος στα πουλιά) αφού έχουμε τη μύτη του μολυβιού ή της  βελόνας, τις μύτες των  ποδιών μας, τη μύτη του παπουτσιού ή τη μύτη της στεριάς.

Αυτό το τελευταίο υπάρχει και στα γαλλικά (ενώ για τα άλλα λένε pointe). Πριν από κανα  δυο χρόνια είχα περπατήσει στο Blanc Nez και στο Griz Nez, άσπρη μύτη, γκρίζα  μύτη. Έχουν μύτες και οι Γάλλοι.

Μύτες έχουν και οι  Έλληνες, και «ελληνική μύτη» λέγεται η  μύτη που μοιάζει με τα αρχαία ελληνικά αγάλματα, όταν η ρίζα της μύτης  δεν  έχει κοιλότητα (ή έχει μικρή κοιλότητα) κι έτσι η μύτη βρίσκεται στην ευθεία του προσώπου. Στον Αστερίξ,  όλοι οι  Έλληνες στις διάφορες περιπέτειες έχουν ελληνικές μύτες.

(Είχαν ρωτήσει κάποιον, ίσως τον Μπέρναρ Σο:  Είναι αλήθεια ότι οι σημερινές Ελληνίδες  έχουν  ελληνική μύτη; Και απάντησε: Ασφαλώς. Λέτε να τις κάνουν εισαγωγή από το εξωτερικό; )

Πριν  σπάσει τη μύτη του, ο Εμπαπέ είχε απευθύνει μια έκκληση προς τους συμπατριώτες του να πάνε να ψηφίσουν, ιδίως οι νέοι, και να μην φηφίσουν «τα άκρα», σημειώνοντας ότι ενώ γενικά πιστεύει πως το ποδόσφαιρο πρέπει να μένει μακριά από την πολιτική,  η συγκυρία αποτελεί εξαίρεση. Παρά  την  προσεκτική διατύπωση, η έκκληση του (δημοφιλέστατου και  πολύ επιδραστικού) ποδοσφαιριστή θεωρήθηκε, όχι άδικα, ότι αφορά μόνο την ακροδεξιά, που άλλωστε αντέδρασε έντονα, και όχι το Νέο Λαϊκό Μέτωπο.

Ο Εμπαπέ βλέπει πέρα από τη μύτη του -για τους  συμπατριώτες του, θα δούμε.