Τι είδα εις την Ρωσσίαν των Σοβιέτ – Κώστας Βάρναλης

Τον Νοέμβριο του 2014 κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Αρχείο, σε δική μου επιμέλεια, το βιβλίο του Κώστα Βάρναλη «Τι είδα εις την Ρωσσίαν των Σοβιέτ», που περιέχει τις εντυπώσεις του ποιητή από την επίσκεψή του στη Μόσχα το καλοκαίρι του 1934. (Από τον ίδιο εκδοτικό οίκο είχαν κυκλοφορήσει πέρυσι τα Γράμματα από το Παρίσι, ανταποκρίσεις του Βάρναλη στην εφημ. Πρόοδος το 1926, πάλι σε δική μου επιμέλεια).

Ο Βάρναλης είχε προσκληθεί από την Ένωση Σοβιετικών Συγγραφέων, μαζί με τον Δ. Γληνό αλλά και με δεκάδες άλλους συγγραφείς από καπιταλιστικές και αναπτυσσόμενες χώρες, να παρακολουθήσει το πρώτο Συνέδριο της Ένωσης. Με την επιστροφή του στην Αθήνα, άρχισε να δημοσιεύει τις εντυπώσεις του στην εφημερίδα «Ελεύθερος Άνθρωπος», μια κεντροαριστερή, θα λέγαμε σήμερα, εφημερίδα μεγάλης κυκλοφορίας, που την εξέδιδε ο Κ. Αθάνατος από το 1930 έως το 1938. Ως τον Οκτώβριο του 1933, διευθυντής του Ε.Α. ήταν ο Δημ. Πουρνάρας, του Αγροτικού Κόμματος, και σε αυτόν οφείλεται σε μεγάλο βαθμό ο φιλοαριστερός προσανατολισμός της εφημερίδας, που εκδηλωνόταν κυρίως σε διεθνές επίπεδο, με άρθρα φιλικά προς την ΕΣΣΔ και εναντίον του Χίτλερ που τότε βρισκόταν στα πρόθυρα της εξουσίας στη Γερμανία.

Τον μεσοπόλεμο, σε έναν κόσμο όπου δεν υπήρχε η επαφή με άλλες χώρες και πολιτισμούς, που σήμερα την εξασφαλίζουν σε πρωτόγνωρα επίπεδα η τηλεόραση, το Διαδίκτυο και τα ντοκιμαντέρ, άνθιζε η ταξιδιωτική λογοτεχνία που πρόσφερε τέτοιες εικόνες στο αναγνωστικό κοινό. Και μετά την Οκτωβριανή επανάσταση του 1917 και την εγκαθίδρυση του σοβιετικού καθεστώτος, ένας ιδιαίτερος τομέας της ταξιδιωτικής λογοτεχνίας και δημοσιογραφίας ήταν οι επισκέψεις στην ΕΣΣΔ, από δημοσιογράφους, λογοτέχνες ή επιστήμονες που επισκέπτονταν τη χώρα για να περιγράψουν το πρωτόγνωρο πείραμα που πραγματοποιόταν εκεί, και που το δυτικοευρωπαϊκό κοινό δεχόταν, ανάλογα, με ελπίδα ή με φόβο αλλά πάντως με άσβεστο ενδιαφέρον. Βέβαια, πολλές από τις ανταποκρίσεις ήταν εντυπωσιοθηρικές ή και σκανδαλοθηρικές, π.χ. με θέμα τον «ελεύθερο έρωτα» ή την «κοινοκτημοσύνη των γυναικών» στην ΕΣΣΔ.

Από την Ελλάδα ξεχωρίζουν οι δυο επισκέψεις του Καζαντζάκη που αργότερα εκδόθηκαν σε βιβλίο, ενώ το 1930 βιβλίο εξέδωσε και ο γιατρός Γιάννης Αντωνιάδης που είχε βρεθεί στην ΕΣΣΔ για επιστημονικούς λόγους («Η ζωή όπως την είδα στις σοβιετικές χώρες»), ενώ πάρα πολλές ήταν και οι δημοσιογραφικές επισκέψεις. Ο Ελεύθερος Άνθρωπος δημοσίευσε επί έξι ολόκληρους μήνες, το 1931, τις εντυπώσεις του «ρωσομαθούς απεσταλμένου» του Αλέξη Παπαγεωργίου, ενώ νέα σειρά εντυπώσεων του ίδιου απεσταλμένου δημοσιεύτηκαν στην ίδια εφημερίδα από τον Δεκέμβριο του 1932 έως τον Μάρτιο του 1933. Μάλιστα, ο Ριζοσπάστης αμφισβήτησε όχι απλώς την αλήθεια των εντυπώσεων αλλά και αυτή καθαυτή την ύπαρξη του Αλέξη Παπαγεωργίου, υποστηρίζοντας ότι στην πραγματικότητα τα άρθρα τα έγραφε ο ιδιοκτήτης της εφημερίδας, ο Κ. Αθάνατος από το γραφείο του στην Αθήνα και δημοσιεύοντας, ως απάντηση, τις εντυπώσεις κομμουνιστών εργατών που είχαν επισκεφτεί την ΕΣΣΔ.

Το 1934 ήταν μια μεταιχμιακή χρονιά για την ΕΣΣΔ και το κομμουνιστικό κίνημα· παρόλο που επίσημα η Κομμουνιστική Διεθνής ακόμα ακολουθούσε την ακροαριστερή γραμμή της άρνησης κάθε συνεργασίας με τους σοσιαλδημοκράτες, μετά την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία στη Γερμανία είχαν αρχίσει οι διεργασίες που έμελλε τον επόμενο χρόνο να οδηγήσουν στην επίσημη αλλαγή γραμμής στο 7ο συνέδριο της Κ.Δ. (Ιούλιος 1935), βάσει της οποίας καθήκον των κομμουνιστικών κομμάτων ήταν να επιδιώξουν πλατιά αντιφασιστικά λαϊκά μέτωπα σε κάθε χώρα. Η συνεργασία του Βάρναλη με τον Ελεύθερο Άνθρωπο εικάζω ότι είχε τη συγκατάθεση της ηγεσίας του ΚΚΕ, ακριβώς με τον στόχο αυτή η ευνοϊκή για την ΕΣΣΔ αρθρογραφία να διαβαστεί από πλατύτερα στρώματα και όχι μόνο από τους (πεπεισμένους) αναγνώστες του Ριζοσπάστη.

Το 1934 ο Βάρναλης μόλις είχε ολοκληρώσει τη «δημιουργική δεκαετία» του, όπως την αποκαλεί ο Γιάννης Δάλλας, κατά την οποία έδωσε τα πιο σημαντικά έργα του. Είχε καταξιωθεί στην πνευματική ζωή της χώρας ως ένας από τους κορυφαίους λογοτέχνες και συμμετείχε στους πολιτικούς και κοινωνικούς αγώνες στο πλευρό του ΚΚΕ, αν και δεν ήταν μέλος του κόμματος (και δεν έχει επιβεβαιωθεί αν έγινε ποτέ μέλος του).

Οι εντυπώσεις από τη Μόσχα δεν είναι βεβαίως λογοτεχνία· είναι δημοσιογραφία, ωστόσο δεν παύουν να είναι γραμμένες από την πένα του Βάρναλη. Ασφαλώς, ο πεπεισμένος κομμουνιστής Βάρναλης γράφει για να πείσει τους αναγνώστες του για την υπεροχή του σοβιετικού συστήματος και για την ανάγκη εγκαθίδρυσης ανάλογου καθεστώτος και στην Ελλάδα και, θέλοντας να φτάσει σε όσο το δυνατόν πλατύτερο κοινό, διάλεξε όχι το κομματικό όργανο, τον Ριζοσπάστη, αλλά μια «αστική», έστω και αριστερίζουσα, εφημερίδα με πολύ μεγαλύτερη κυκλοφορία. Απευθυνόμενος σε αυτό το πλατύτερο κοινό, ο Βάρναλης είναι πιο συγκρατημένος στη φρασεολογία του, αποφεύγει κάποιες «χαρακτηρισμένες» λέξεις της κομμουνιστικής ιδιολέκτου, αλλά δεν κρύβει την τοποθέτησή του.

Τα άρθρα του Βάρναλη δεν γράφτηκαν επιτόπου, αλλά μετά την επιστροφή του στην Αθήνα. Φυσικά, ο ποιητής κρατούσε σημειώσεις όσο ήταν εκεί. Αυτά τα σημειωματάρια, που βρίσκονται στο Αρχείο Βάρναλη, τα κοίταξα και στο βιβλίο παραθέτω μερικά αποσπάσματα.

Εκτός από τα άρθρα του Βάρναλη, το βιβλίο περιλαμβάνει πρόλογο, στον οποίο εξετάζω σε συντομία το συνέδριο των σοβιετικών συγγραφέων και την υποδοχή που είχε στον ελληνικό τύπο, καθώς και τις σχέσεις μεταξύ Ελεύθερου Ανθρώπου και ΚΚΕ, καθώς και επίμετρο, στο οποίο υπάρχει μια συνέντευξη του Βάρναλη στον Ριζοσπάστη και αποσπάσματα από ένα κεφάλαιο της αυτοβιογραφίας του Ιλιά Έρενμπουργκ, με θέμα το συνέδριο των συγγραφέων. Τέλος, υπάρχει και Χρονολόγιο του Βάρναλη, παρόμοιο με αυτό που είχα παραθέσει στα Γράμματα από το Παρίσι, αλλά με κάποιες αλλαγές και διορθώσεις.

Σημειώνω επίσης ότι τα άρθρα της εφημερίδας συνοδεύονταν από άφθονο φωτογραφικό υλικό, που αναπαράγεται στο βιβλίο, ενώ έχουν επίσης προστεθεί άγνωστες φωτογραφίες από την επίσκεψη στη Μόσχα, που προέρχονται από το Αρχείο Βάρναλη στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη.

Το βιβλίο διατίθεται στα κεντρικά βιβλιοπωλεία, καθώς και στα ηλεβιβλιοπωλεία, ενώ στις 20.12.2014 παρουσιάστηκε μαζί με τις άλλες νέες εκδόσεις του Αρχείου στο Μουσείο Μπενάκη. Υλικό από την εκδήλωση αυτή θα ανεβάσω αργότερα.

Για το βιβλίο έγραψαν:

* Η Όλγα Σελλά στην Καθημερινή (μαζί και για τα άλλα νέα βιβλία του εκδοτικού οίκου)

* Ο Νίκος Μπακουνάκης στο Βήμα (μαζί και για τα άλλα νέα βιβλία του εκδοτικού οίκου)

* Ο Παναγιώτης Σκορδάς στο Εμπρός της Μυτιλήνης.

* Το ιστολόγιο Σφυροδρέπανο (παραθέτει και ένα ολόκληρο κεφάλαιο)

* Ο Μάρκος Καρασαρίνης στο Βήμα (10.4.2015)