Μπορεί κανείς να «ευθύνεται» για κάτι το υπέροχο;

Κάποτε έλεγαν κάποιοι πως το πιο σύντομο ανέκδοτο είναι «Αλβανός τουρίστας», αλλά εδώ και αρκετά χρόνια τουρίστες από τη γειτονική χώρα συναντάει κανείς πολλούς, κι έτσι πρέπει ν’ ανέβουμε δυο λέξεις πιο πάνω για να βρούμε σύντομο ανέκδοτο, ας πούμε «τίμιος και ευφυής εθνικιστής». Αλλά ας μην πολιτικολογούμε, δεν είναι αυτός ο σκοπός του σημειώματος. Το θέμα είναι ότι αυτά τα οξύμωρα αντιπροσωπεύουν αυτό που οι άγγλοι λένε contradiction in terms, κι έτσι, ας πούμε, ενώ γραμματικά είναι απόλυτα σωστό να πεις «ένας πεζός καβαλάρης» ή «ένα εξάσφαιρο στιλέτο», η φράση αποτελεί εσωτερική αντίφαση, καθώς όλοι ξέρουμε πως το «πεζός» αποκλείει το «καβαλάρης» και τούμπαλιν που λέγαν οι παλιοί.

Τέτοια οξύμωρα βέβαια μπορούν να γίνουν όταν κάτι θέλουμε να ειρωνευτούμε ή όταν θέλουμε να χαριτολογήσουμε -σαν τον «άφραγκο Ωνάση» ή το «έξυπνο κορόιδο» του παλιού ελληνικού κινηματογράφου. Όμως, στον καθημερινό, πεζό και κυριολεκτικό, γραπτό μας λόγο, πρωτότυπο ή μεταφρασμένο, τα οξύμωρα προκαλούν έκπληξη και θυμηδία στον αναγνώστη -κι αν δεν είναι αυτός ο σκοπός μας, τα αποφεύγουμε.

Μόνο που μερικές φορές δεν είναι τόσο απλά τα πράγματα. Ενώ ο καβαλάρης βρίσκεται καβάλα στ’ άλογο ή στη μηχανή του ή στο αυτοκίνητό του, πάντως αποκλείεται να είναι πεζός, άλλες φορές οι λέξεις έχουν υποστεί σημασιολογική ολίσθηση ή έχουν χάσει την ετυμολογική τους διαφάνεια, οπότε ένα οξύμωρο παύει να είναι οξύμωρο -ή να το αντιλαμβάνονται όλοι ως οξύμωρο.

Διάβαζα τις προάλλες στη στήλη μιας δημοσιογράφου (έχει και ιστολόγιο) ότι ο Μ. Εμινέσκου «ευθύνεται για τους πιο τρυφερούς στίχους που ‘χουν γραφτεί ποτέ στη ρουμανική γλώσσα». Μπορείς όμως να ευθύνεσαι για κάτι υπέροχο; Οι περισσότεροι απ’ όσους ρώτησα (εκεί που πίναμε τον καφέ μας, όχι σοβαρή έρευνα) αποφάνθηκαν πως όχι.

Παρόμοια περίπτωση είναι και τα χειμερινά θέρετρα. Είναι οξύμωρο; Σε παλιότερο σημείωμά μου το είχα χαρακτηρίσει οξύμωρο, ξέρω όμως ότι άλλοι θα διαφωνήσουν. Βέβαια, έχει την εξήγησή του. Επειδή οι δικοί μας παππούδες δεν πήγαιναν για σκι και έκαναν μόνο καλοκαιρινές διακοπές (όσοι έκαναν δηλαδή), στη γλώσσα μας μόνο «θέρετρο» και «παραθερισμός» καθιερώθηκε. Όμως τώρα που έπιασε το κουτάλι μας νερό, κάπως πρέπει να πούμε ότι το Κουρσεβέλ ξερωγώ είναι το ακριβότερο… χειμερινό θέρετρο, είτε μεταφράζοντας το winter resort είτε γράφοντας και μην έχοντας πρόχειρη τη λέξη. (Δείτε το παλιότερο σημείωμα για μερικές μεταφραστικές λύσεις για το winter resort).

Σε άλλο παλιό σημείωμά μου είχα γράψει: πείτε με ετυμολογιστάκο, αλλά όταν διαβάζω σε αγόρευση στο Κοινοβούλιο της Κύπρου ότι «ελλοχεύουν ορατοί και προφανείς κίνδυνοι» το βρίσκω οξύμωρο, διότι πώς κρύβονται αν είναι ολοφάνεροι; Ίσως δεν θα έπρεπε να επιμένω και τόσο εδωπέρα, γιατί η ετυμολογική διαφάνεια της λέξης έχει μειωθεί όσο και να πεις, όμως η χρήση, τουλάχιστον μέχρι προχτές, έπαιρνε υπόψη της τη διάσταση του κρυφού κακού που παραμονεύει, δεν νομίζω ότι έχει χαθεί ακόμα. Για να το τσεκάρω πάντως, ρώτησα και κάποιους άλλους ομοιοπαθείς, γραφιάδες δηλαδή, κι οι περισσότεροι συμφώνησαν πως θα τους ξένιζε το «ελλοχεύουν προφανείς κίνδυνοι», σαν να λέγαμε για κάποιον ότι «καραδοκεί όρθιος καταμεσής στην πλατεία» (το κοπιράιτ για την ωραία αναλογία το έχει ο ελλογιμότατος Νίκος Λίγγρης, στυλοβάτης του φόρουμ Λεξιλογία).

Παρόμοια ένσταση είδα να εκφράζει κάποιος ιστολόγος για τη διατύπωση «πίσω από την επαναστατική ρητορική κρύβεται η απροκάλυπτη στήριξη…» ρωτώντας: αν είναι απροκάλυπτη, πώς κρύβεται;

Από την άλλη, το «θετικές επιπτώσεις» δεν το θεωρώ πια οξύμωρο (ούτε, πολύ περισσότερο, το «δυσμενείς επιπτώσεις» πλεονασμό) παρόλο που το λεξικό Μπαμπινιώτη ακόμα το θεωρεί προβληματικό. Δεν λέω ότι έχω δίκιο σε όλα αυτά, αφενός προβληματίζομαι και αφετέρου χωράει μπόλικη υποκειμενική εκτίμηση.

Από τους εκλεκτούς επισκέπτες, αν κάνουν τον κόπο μεγαλοβδομαδιάτικα, θα ήθελα να μου απαντήσουν κατά πόσο θεωρούν οξύμωρα (και άρα, θα τα απέφευγαν) τις εξής φράσεις που αναφέραμε πιο πάνω:

–          ευθύνεται για κάτι το υπέροχο

–          χειμερινό θέρετρο

–          ελλοχεύει ολοφάνερος κίνδυνος

–          κρύβεται η απροκάλυπτη στήριξη

–          θετικές επιπτώσεις

(Βέβαια, στην αποδοχή υπάρχουν και διαβαθμίσεις, π.χ. ‘το θεωρώ οξύμωρο κι άμα το δω το διορθώνω’, ‘το αποφεύγω αλλά δεν το διορθώνω’, ‘δεν το θεωρώ λάθος, αλλά δεν το χρησιμοποιώ’, ‘το χρησιμοποιώ’).

Επίσης, αν σας έρχονται στο νου άλλα ‘οριακά οξύμωρα’ (δηλαδή χειμερινά θέρετρα και θετικές επιπτώσεις, όχι πεζοί καβαλάρηδες).