Ένας άλλος Κοτζιούλας

Οι εκδόσεις Γαβριηλίδη έχουν εγκαινιάσει εδώ και αρκετά χρόνια τη σειρά «Εκ νέου», στην οποία παρουσιάζονται παλαιότεροι και λιγάκι ξεχασμένοι λογοτέχνες (σχεδόν πάντα ποιητές). Την παρουσίαση την κάνει ένας σημερινός ποιητής ή μελετητής, εξού και ο τίτλος της σειράς. Μέχρι τώρα η σειρά έχει 25 τομίδια. Μερικά ονόματα, ενδεικτικά: Ρώμος Φιλύρας, Γιώργος Σαραντάρης, Ναπολέων Λαπαθιώτης, Μαρία Πολυδούρη, Φώτης Αγγουλές, Νίκος Παππάς, Λέων Κουκούλας, Μυρτιώτισσα, Ορέστης Λάσκος. Υπάρχουν όμως και λιγότερο γνωστοί, όπως Λευτέρης Ιερόπαις, Τέος Σαλαπασίδης, Γιώργος Λίκος, Αντώνης Ιντιάνος.

Πρόσφατα κυκλοφόρησε και ο τόμος ο αφιερωμένος στον αγαπημένο μου Γιώργο Κοτζιούλα, με παρουσίαση από τον Σωτήρη Τριβιζά (ο οποίος στην ίδια σειρά έχει επίσης παρουσιάσει τον επίσης αγαπημένο μου Λαπαθιώτη). Ο τόμος με στενοχώρησε πολύ, διότι παρουσιάζει έναν άλλο Κοτζιούλα. Θα εξηγήσω αναλυτικά τι εννοώ.

Καταρχάς, με παραξένεψε που το τομίδιο το αφιερωμένο στον Κοτζιούλα ήταν ισχνότατο, μόλις και μετά βίας 90 σελίδες, ίσως το πιο λιγοσέλιδο της σειράς. Διότι, ναι μεν ο Κοτζιούλας δεν έζησε πολύ (πέθανε στα 47 του), αλλά έχει τεράστιο έργο, εκδομένο και ανέκδοτο. Ενδεικτικά αναφέρω ότι για τον ποιητή Μανώλη Μαγκάκη, που πέθανε νεότατος στα 27 του χρόνια χωρίς να εκδώσει ποιητική συλλογή, ο Γ. Παπακώστας έδωσε στην ίδια σειρά έναν πολύ φροντισμένο τόμο 106 με σελίδες, δηλ. περισσότερες από το λιπόσαρκο βιβλιαράκι του Κοτζιούλα.

Όταν όμως φυλλομετρήσουμε το βιβλίο, καταλαβαίνουμε για ποιο λόγο άρκεσαν τόσο λίγες σελίδες: το μισό ποιητικό έργο του Κοτζιούλα δεν έχει ανθολογηθεί καθόλου! Συγκεκριμένα, λείπουν εντελώς όλες οι συλλογές που εξέδωσε ο Κοτζιούλας μετά τον πόλεμο. Ο κ. Τριβιζάς αιτιολογεί την επιλογή του αυτή υποστηρίζοντας ότι «η γνωριμία του ποιητή με τον Άρη Βελουχιώτη και η συμμετοχή του στην εθνική αντίσταση θα σημαδέψουν τη ζωή του και θ’ αλλοιώσουν την ποιητική φυσιογνωμία του. Ο Κοτζιούλας θα θέσει συνειδητά την τέχνη του στη υπηρεσία του λαού, αποστρεφόμενος ‘το λόγο το στριμμένο’ και απλοποιώντας μέχρι το έσχατο σημείο τα εκφραστικά του μέσα. Έτσι οι τελευταίες πέντε συλλογές, ολόκληρη σχεδόν η μεταπολεμική παραγωγή του, δύσκολα ξεφεύγει [sic] από τα όρια της προχειρογραφίας. Πρόκειται για μια ‘δίχως μέτρο στιχοπαραγωγή’, για μια ‘στιχουργημένη φλυαρία’, όπως το έθεσε σκληρά, αλλά οπωσδήποτε δίκαια, ο Κώστας Στεργιόπουλος».

Φυσικά, η κρίση του Στεργιόπουλου για τον Κοτζιούλα είναι υποκειμενική· άλλοι κριτικοί έχουν εκφραστεί πολύ κολακευτικά για τα ποιήματα της εξοβελιζόμενης περιόδου. Αλλά ακόμα κι αν είναι έτσι, ακόμα κι αν ισχύει ότι ο Κοτζιούλας συνειδητά απλούστευσε τα εκφραστικά του μέσα, θα έπρεπε, θαρρώ, να ανθολογηθεί κι αυτή η δεύτερη περίοδος, θα έπρεπε ο ανθολόγος να μας δώσει ένα δείγμα από τη «στιχουργημένη φλυαρία», έστω ποσοτικά μικρότερο σε σύγκριση με την πρώτη περίοδο. Αλλιώς, τι διαφέρει η περίπτωση Κοτζιούλα από την περίπτωση ενός ποιητή που σταμάτησε να γράφει ποίηση στα 1940 και που ασχολήθηκε, έστω, με το εμπόριο μεταπολεμικά;

Ισχυρίζομαι ότι κακώς ο κ. Τριβιζάς πέταξε στο πυρ το εξώτερο τη μισή ποιητική παραγωγή του Κοτζιούλα. Επιπλέον, υποστηρίζω ότι και από την «εγκεκριμένη» περίοδο απέκλεισε από την ανθολόγηση μερικά πολύ σημαντικά ποιήματα. Αποτέλεσμα αυτών των δύο αποφάσεων του ανθολόγου είναι να παρουσιάζεται στον σημερινό αναγνώστη ένας άλλος Κοτζιούλας. Όχι απλώς ο μισός, αλλά και διαφορετικός, αλλοιωμένος. Όμως, ευτυχώς τα ποιήματα υπάρχουν. Και θα παραθέσω εδώ κάποια από τα ποιήματα που απέκλεισε ο κ. Τριβιζάς για να φανεί αν η παρουσίασή του είναι μονόπλευρη ή αντιπροσωπευτική.

Πρέπει όμως να πω ότι δεν είναι η πρώτη φορά που παρουσιάζεται στη σειρά «Εκ νέου» στρατευμένος ποιητής με τρόπο που να προκαλεί ερωτηματικά. Έτσι, παρουσιάζοντας τον Φώτη Αγγουλέ, ο πολύ καλός Γ. Μπλάνας πέτυχε τον άθλο να αφήσει απέξω  το γνωστότερο ποίημα του Αγγουλέ, το Στίγμα, ίσως επειδή το βρήκε σκληρό. (Να σημειωθεί ότι, σε μεταγενέστερο βιβλίο του για τον Αγγουλέ, από άλλον εκδοτικό οίκο, ο Μπλάνας ανθολογεί το Στίγμα). Επίσης, στην παρουσίαση του Κύπριου ποιητή Λεωνίδα Παυλίδη, που γίνεται από την κόρη του, δεν αναφέρεται ότι ο ποιητής ήταν αρχισυντάκτης του Ριζοσπάστη. Αλλά με τον Κοτζιούλα, η παραμορφωτική ανθολόγηση ξεπερνάει κάθε προηγούμενο.

Διότι, είπαμε, δεν είναι μόνο ότι ο κ. Τριβιζάς εξοβελίζει όλη την μετά το 1942 ποίηση του Κοτζιούλα, λες και ο ποιητής σταμάτησε να γράφει από τότε. Είναι ότι και στην προ του 1942 ποίηση η ανθολόγηση είναι μονομερής. Θα φέρω παραδείγματα για να τεκμηριώσω τη θέση μου, για ποιήματα που λείπουν και που χωρίς αυτά η εικόνα του Κοτζιούλα είναι λειψή.

Δεν θα παραθέσω όλα τα ποιήματα που «ξέχασε» ν’ ανθολογήσει ο κ. Τριβιζάς, για να μη μακρύνει πολύ η δημοσίευση. Θα τα δίνω σε συνδέσμους προς τον ιστότοπό μου (όπου έχω κι εγώ ανθολογήσει Κοτζιούλα) ώστε να κριθεί αν έπρεπε να κοπούν αυτά τα ποιήματα. Ωστόσο, ένα ποίημα αξίζει να το βάλουμε εδώ. Εννοώ το «Μαστορόπουλο», το εμβληματικό ίσως ποίημα του Κοτζιούλα, που ξέρω ότι συγκινεί πολλούς και πολύ διαφορετικούς ανθρώπους.

Το  μαστορόπουλο

Τον πήραν τον Κολιό
τον πήραν οι  μαστόροι
παιδί από το σκολειό
να  μάθει πηλοφόρι.

Καρδιά πονετική
τον ξέβγαλε με κλάμα:
«Τετράδη Κυριακή,
θα καρτερώ για γράμμα».

Δε σώνει άλλο να ιδεί,
παιδεύεται το  μάτι:
κρατούσε ένα ραβδί,
το στρώμα του στην πλάτη.

Μας έφυγε ο Κολιός
κι είχε  μια τέτοια λύπη!
θα ’ναι όλοι δω τ’ Άη-Λιος
και μόνο αυτός θα λείπει.

Ίσως το πιο γνωστό ποίημα του Κοτζιούλα, δημοσιευμένο το 1938, ωστόσο παραλείπεται στην ανθολόγηση. Γιατί άραγε;

Πάμε παρακάτω. Άλλο εμβληματικό ποίημα του Κοτζιούλα, η Αυτοβιογραφία. Κι αυτό δημοσιευμένο το 1938, κι αυτό κομμένο. Γιατί;

Αυτοβιογραφικός είναι και ο Κοντός ψαλμός, που μπαίνει σαν επίμετρο στο αριστουργηματικό πεζογράφημα «Από μικρός στα γράμματα». Κι αυτό κομμένο –το περιμέναμε ίσως, μια και είναι γραμμένο στην περίοδο της «φλυαρίας».

Ο Κοτζιούλας του Τριβιζά είναι ένας «περαστικός που τραγουδάει», λιγάκι αγαθιάρης, λιγάκι μποέμ, ερωτιάρης, φυσιολάτρης, που του αρέσει να κάνει περιπάτους στις εξοχές και να τρώει κούμαρα, φοιτητάκος που διασκεδάζει βλέποντας Σαρλώ.

Αληθινά είναι αυτά, και καλώς ανθολογούνται αυτά τα ποιήματα, κι εγώ τα έχω ανθολογήσει· αλλά δεν είναι μόνο αυτό ο Κοτζιούλας.

Ο Κοτζιούλας συνομίλησε με τους ποιητές της εποχής του και τους παλιότερους. Στην Ανθολογία θα βρείτε το Ελεγείο στον Καρυωτάκη, όχι όμως τα ποιήματα για την Πολυδούρη ή τον Σκαρίμπα, ή τις Στροφές για τον Ασύγκριτο (τον Παπαδιαμάντη), παρόλο που κι αυτό δημοσιεύτηκε το 1938 -παράλειψη δυσεξήγητη.

Ο Κοτζιούλας ήταν παραδοσιακός. Εξιδανίκευε το παρελθόν, τους ανθρώπους του παλιού καιρού. Μπορεί να είναι αφελής αυτή η στάση, αλλά δεν βλέπω γιατί έπρεπε να τη λογοκρίνει ο κ. Τριβιζάς και να αφήσει έξω από την ανθολογία εμβληματικά ποιήματα όπως οι Πρόγονοι (γραμμένο, ωστόσο, προπολεμικά) ή το «Η τέχνη μου», γραμμένο το 1945, που ακόμα κι αν θεωρείται από τον κ. Τριβιζά ως δείγμα της μέχρις εσχάτων απλοποίησης των εκφραστικών του μέσων, και πάλι θα έπρεπε να ανθολογηθεί ακριβώς ως δείγμα τέτοιο:

Ο Κοτζιούλας ήταν Ηπειρώτης κι αγαπούσε τον τόπο του. Ο Τριβιζάς γράφει μεν στην Εισαγωγή ότι ο Κ. τραγούδησε επίσης τη φύση της ιδιαίτερης πατρίδας του, αλλά δεν ανθολογεί ούτε ένα από τα «ηπειρώτικα» ποιήματα. Το ξέρω ότι είναι όλα εκδομένα μεταπολεμικά, άρα είναι εξοβελιστέα κατά το δόγμα του Τριβιζά, αλλά ας έβαζε τουλάχιστον το Ήπειρος, που είναι γραμμένο το 1941, πριν «χάσει» ο Κοτζιούλας τα εκφραστικά του μέσα.

Ο Κοτζιούλας υπεραγαπούσε το γιο του –ένα από τα παιδικά «Ποιήματα του γιου» θα έδινε κι αυτήν την πτυχή. Επειδή όμως είναι γραμμένα περί το 1954, λίγο πριν ο ποιητής πεθάνει, κόπηκαν κι αυτά.

Ο Κοτζιούλας ήταν αντάρτης και πολέμησε μαζί με τον Άρη και το θεωρούσε αυτό μεγάλη του τιμή. Είναι αδιανόητο να μην ανθολογείται ένα έστω ποίημα απ’ αυτά που αφιέρωσε στον Άρη –έστω ένα μικρό απόσπασμα.

Τέλος, ο Κοτζιούλας ήταν κομμουνιστής. Βέβαια, αυτό δεν φαίνεται και πολύ στο προπολεμικό του έργο, δημοσιευμένο ως επί το πλείστον μέσα στη δικτατορία του Μεταξά. Δεν περίμενα να βάλει ο Τριβιζάς κάποια αποσπάσματα από τα Τρία προπολεμικά ποιήματα, παρόλο που είναι προπολεμικά, διότι στίχοι όπως «το πενταπίθαμο ανθρωπόμοιαστο βουβάλι» (για τον Μεταξά που είναι και της μόδας η αποκατάστασή του) χαλάνε την εικόνα του λιγάκι αγαθιάρη «περαστικού που τραγουδούσε». Από τα μεταπολεμικά, τι να πω; Εγώ θα έβαζα το Ανθρωπομάζωμα, αθησαύριστο ποίημα (δεν έχει μπει στα Άπαντα, δημοσιεύτηκε σε εφημερίδα)αλλά βέβαια αυτό θα προϋπέθετε να κάτσει λίγο να ψάξει ο ανθολόγος.

Με δυο λόγια, η ευχή του Κοτζιούλα πως «πολλοί θα ξαλαφρώσουνε με τη δική του γλώσσα» μόνο περιορισμένα ικανοποιείται απ’ το φτενό αυτό τομίδιο. Η μορφή του ποιητή παρουσιάζεται μισή, λειψή. Ελπίζω σύντομα να βγει μια αντιπροσωπευτικότερη και πληρέστερη ανθολόγηση του έργου αυτού του πολύ σημαντικού ποιητή.