Ο πόλεμος των φθόγγων, απολογισμός της Φωνηεντιάδας

Και σήμερα θα σας παρουσιάσω βιβλίο, όπως και χτες. Δεν το κάνω (μόνο) επειδή πλησιάζει η περίοδος που κάποτε ο κόσμος γιόρταζε και αγόραζε βιβλία, αλλά κυρίως διότι το βιβλίο αυτό έχει ως αντικείμενο ένα θέμα που έχει απασχολήσει κατ’ επανάληψη το ιστολόγιό μας και επειδή αύριο γίνεται εκδήλωση στην οποία το βιβλίο παρουσιάζεται, οπότε είναι πολύ προτιμότερο η παρουσίαση εδώ να έχει προηγηθεί.

Το βιβλίο που θα παρουσιάσω, που το εξώφυλλό του το βλέπετε αριστερά, είναι «Ο πόλεμος των φθόγγων» του Βασίλη Αργυρόπουλου, που κυκλόφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις CaptainBook, και το οποίο όπως θα καταλάβατε είναι αφιερωμένο στη Φωνηεντιάδα, όπως συνηθίζω να τη λέω εγώ (ο όρος πρέπει να πλάσθηκε από τον Ν. Λίγγρη), δηλαδή τις επιθέσεις εναντίον της νέας Γραμματικής του Δημοτικού, με την ασύστατη κατηγορία ότι «καταργεί» κάποια γράμματα του αλφαβήτου, επιθέσεις που μας απασχόλησαν πολύ και στο εδώ ιστολόγιο τον Ιούλιο και τον Αύγουστο. Ο υπότιτλος άλλωστε του βιβλίου, είναι εύγλωττος: Καταργήθηκαν τα γράμματα η, ω, ξ και ψ στη νέα γραμματική του δημοτικού;

Το βιβλίο του Βασίλη Αργυρόπουλου θα παρουσιαστεί αύριο Παρασκευή 23.11.2012 στις 8 μ.μ. στη γκαλερί «Πυλαρινός» (πλ. Μητροπόλεως 11). Θα μιλήσουν ο Γιώργος Κοτζόγλου, επίκουρος καθηγητής του Πανεπ.  Αιγαίου και ένας από τους συγγραφείς της επίμαχης γραμματικής, ο λεξικογράφος Παναγιώτης Πούτος και ο ίδιος ο συγγραφέας. Θα πήγαινα οπωσδήποτε αν ήμουν στην Αθήνα, αλλά δυστυχώς δεν είμαι. Πιστεύω πως θα γίνει ενδιαφέρουσα συζήτηση, το εγγυάται άλλωστε η κατάρτιση των τριών ομιλητών. Να πάτε!

Ο συγγραφέας του βιβλίου είναι πολύ γνωστός στο ελληνόφωνο Διαδίκτυο, ή έστω στη μικρή διαδικτυακή γειτονιά που ασχολείται με τη νεοελληνική γλώσσα. Έχει το ιστολόγιο Περιγλώσσιο (και μερικά ακόμα ειδικότερου σκοπού), είναι ο δημιουργός ομάδας στο Φέισμπουκ και συμμετέχει από παλιά στις αντιπαραθέσεις επί γλωσσικών θεμάτων, στις οποίες άλλωστε αφιέρωσε και το προηγούμενο βιβλίο του, το «Αρχαιολατρία και γλώσσα» (2009), που το είχα παρουσιάσει παλιότερα από το ιστολόγιο και που αποτελεί βασικό όπλο σε όσους προσπαθούν να ανασκευάσουν τους γλωσσικούς μύθους που διαδίδονται από αρχαιοβαρεμένους, ετυμοτσαρλατάνους και ελλαδέμπορους. Το νέο του βιβλίο είναι βέβαια πολύ πιο συνοπτικό (118 σελίδες) αφού και το θέμα του δεν είναι τόσο πλατύ. Και αξίζει έπαινος στον συγγραφέα (αλλά και στον εκδότη) που παρουσίασαν τόσο γρήγορα το βιβλίο τους, μόλις τρεις ή τρεισήμισι μήνες μετά το ξέσπασμα της Φωνηεντιάδας. Η έκδοση είναι τυπογραφικά άρτια (π.χ. διαφορετικές γραμματοσειρές στις απόψεις και στα σχόλια, ώστε να ξεχωρίζουν), αλλά η τιμή του βιβλίου λιγάκι τσιμπημένη (11,25 ευρώ) για τόσο λίγες σελίδες.

Βρίσκω εξαιρετικά εύστοχη την ιδέα της κυκλοφορίας του χρησιμότατου αυτού βιβλίου. Ο Πόλεμος των φθόγγων θα μπορούσε να πάρει θέση πλάι στη Δίκη των τόνων ως υλικό αναφοράς για μια σημαντική αντιπαράθεση γλωσσικής και όχι μόνο πολιτικής -για να το πω αλλιώς, μακάρι να είχε βρεθεί κάποιος να τεκμηριώσει σε ένα βιβλιαράκι την… μπαμπινιωτιάδα του 1998 δηλαδή τον καβγά για το Λεξικό Μπαμπινιώτη και το λήμμα «Βούλγαροι». Ο Αργυρόπουλος συγκεντρώνει σχεδόν όλα τα αντιρρητικά κείμενα εναντίον της νέας Γραμματικής, που ακολούθησαν την πανταχούσα της Δασκάλας από τη Ραφήνα, και απαντάει με αξιοθαύμαστη μεθοδικότητα, νηφαλιότητα και υπομονή, ανασκευάζοντας σημείο προς σημείο τις αντιεπιστημονικές θέσεις των φωνηεντομάχων. (Εντοπίζω μια σοβαρή έλλειψη στην τεκμηρίωση αλλά θα την πω παρακάτω).

Το στυλ συζήτησης του Αργυρόπουλου είναι εξαιρετικά νηφάλιο. Αυτό δεν σημαίνει ότι κάνει εκπτώσεις στην κριτική του· ο συγγρ. πειστικά και μεθοδικά ανασκευάζει τις απόψεις που κρίνει λανθασμένες, χωρίς περιστροφές· απλώς, το κάνει με ηρεμία και νηφαλιότητα -για τις πιο εξωφρενικές απόψεις των φωνηεντομάχων, περιορίζεται να γράψει «αυτά είναι φαιδρότητες που δεν αξίζει να σχολιαστούν». Για να δείτε όμως σε ποιες απόψεις απαντά ο Αργυρόπουλος, θα σας παρουσιάσω τα περιεχόμενα του βιβλίου.

Ύστερα από τον πρόλογο και μια σύντομη έκθεση των βασικών εννοιών που συζητιούνται στο βιβλίο, ακολουθεί το πρώτο κεφάλαιο στο οποίο παρουσιάζεται το άρθρο της Δασκάλας από τη Ραφήνα, με συστηματική ανασκευή από τον συγγραφέα. Στο δεύτερο κεφάλαιο ανασκευάζονται απόψεις ανώνυμων σχολιαστών υπέρ της Δασκάλας. Στο τρίτο κεφάλαιο παρατίθεται και ανασκευάζεται η άποψη που εκφράστηκε από τον Άδωνη Γεωργιάδη (και δευτερευόντως τη Λιάνα Κανέλλη) αμέσως μετά το γράμμα της Δασκάλας. Στα επόμενα κεφάλαια, με τον ίδιο τρόπο, υπάρχουν σχολιασμένες οι απόψεις: του Σαρ. Καργάκου και του Θ. Ανδρεάκου, του Στάθη Σταυρόπουλου, του Βύρωνα Πολύδωρα και του Απόστολου Διαμαντή -ο τελευταίος σε δύο κεφάλαια διότι έγραψε δύο άρθρα. Ακολουθεί (σχολιασμένο) το κείμενο της ερώτησης που υπέβαλαν δυο βουλευτές της Χρυσής Αυγής στη Βουλή, καθώς και η προφορική τοποθέτηση του φ. Μιχαλολιάκου, και μετά η συνέντευξη της Δασκάλας στο Βήμα και η τοποθέτηση της καθηγήτριας κ. Ξανθάκη-Καραμάνου. Ένα μικρό κεφάλαιο είναι αφιερωμένο στην ειρωνική τοποθέτηση του μητροπολίτη Αλεξανδρουπόλεως Άνθιμου και ένα άλλο στο άρθρο του καθηγητή Οδ. Τσαγκαράκη (ίσως το σοβαρότερο από τα φωνηεντομαχικά κείμενα, αν και όχι αρκετά σοβαρό). Η παρέλαση κλείνει με άρθρο του γνωστού μας ακαδημαϊκού Αντ. Κουνάδη και με σύντομον επίλογο του συγγραφέα. Το βιβλίο κλείνει με εκτενή κατάλογο με τις «Πηγές» δηλαδή τα άρθρα, κυρίως σε ιστολόγια, που υπερασπίστηκαν τη νέα Γραμματική και απάντησαν στους Φωνηεντομάχους. Τον κατάλογο αυτόν τον βρίσκω πολύ χρήσιμο: ακόμα κι εγώ που παρακολούθησα από κοντά την αντιπαράθεση, διαπιστώνω ότι κάποια άρθρα μού ξέφυγαν -και δεν είχα συνειδητοποιήσει ότι έγραψα έξι (!) άρθρα για τη Φωνηεντιάδα.

Κρίνοντας το προηγούμενο βιβλίο του Αργυρόπουλου, είχα γράψει ότι πρόκειται για βιβλίο «νέου τύπου, από την άποψη ότι γράφτηκε εξαιτίας διαδικτυακών συζητήσεων, αναφέρεται εκτενώς σε διαδικτυακές συζητήσεις, έχει υποσημειώσεις που παραπέμπουν σε ιστολόγια και διαδικτυακά φόρουμ και διόλου απίθανο να δώσει λαβή σε άλλες διαδικτυακές συζητήσεις. Εδώ κάποιοι θα ρωτούσαν: γιατί ο Αργυρόπουλος να βγάλει το υλικό σε βιβλίο; Δεν θα ήταν τάχα πιο βολικό να το έχει σε ένα ιστολόγιο, σε ένα σάιτ; Τάχα μόνο για τη ματαιοδοξία να δει το όνομά του τυπωμένο στο εξώφυλλο το έκανε; Όχι βέβαια. Η κουβέντα αυτή μπορεί να πάει πολύ μακριά, αλλά νομίζω ότι ακόμα και εκείνοι που είναι διαδικτυωμένοι σε 24ωρη βάση, που δεν είναι και πολλοί, έχουν ανάγκη να ανατρέξουν οφλάιν σε υλικό αναφοράς. Κι έπειτα, παρόλο που η Αρχαιολατρία σχολιάζει συζητήσεις που έγιναν στο Διαδίκτυο, τα θέματα αυτά συζητιούνται και εκτός Διαδικτύου, σε σχολεία, φροντιστήρια, νεανικές παρέες, καφενεία. Δεν κάνει δηλαδή «μετα-μπλόγκιν» ο Αργυρόπουλος, κάθε άλλο«. Οι παρατηρήσεις αυτές ισχύουν στο ακέραιο και ακόμα περισσότερο για τούτο το νέο βιβλίο σε ό,τι αφορά την αξία του υλικού αναφοράς, αλλά πιστεύω ότι θα ήταν προτιμότερο ο «Πόλεμος των φθόγγων» να εκδοθεί ως ηλεβιβλίο (e-b0ok που λένε οι ξένοι). Το ηλεβιβλίο θα κέρδιζε επειδή θα μπορούσε ο συγγραφέας να έχει όλο το υλικό αναφοράς σε υπερσυνδέσμους προσφέροντας πολύ περισσότερα στον αναγνώστη: οι παραπομπές στη διαδικτυογραφία τώρα γίνονται αναγκαστικά με μάλλον άβολο τρόπο.

Αφού παίνεψα το βιβλίο του Αργυρόπουλου, ώρα να γκρινιάξω και λίγο. Ξεκινάω από τα επουσιώδη: στη σελ. 30 που γίνεται αναφορά στην πρόταση Ματσάκη, ίσως έπρεπε να τονισθεί ότι ο Ματσάκης είναι πρώην ευρωβουλευτής και ότι η πρότασή του δεν είναι καινούργια αλλά έγινε το 2008· στις Πηγές έπρεπε να αναφερθεί ότι το άρθρο του Χρ. Τριανταφύλλου δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Αυγή (και όχι απλώς στο ιστολόγιο Ενθέματα)· επίσης, το «σάιτ» προτιμώ να το λέμε ιστότοπο αντί για «διαδικτυακό χώρο» που προτιμάει ο Αργυρόπουλος. Τέλος, χρήσιμο θα ήταν να υπήρχε μνεία της ημερομηνίας στην οποία «έκλεισε η ύλη».

Όχι ακριβώς επουσιώδης είναι η παρατήρησή μου ότι ο επίλογος ήθελε λίγο περισσότερο ανάπτυξη και κυρίως έναν απολογισμό: ποια είναι τα συμπεράσματα του συγγραφέα από αυτόν τον, έστω, πρώτο γύρο της Φωνηεντιάδας; Υπήρξε νικητής; Και ποιος; Κατά τη γνώμη μου, που δεν φαίνεται να τη συμμερίζεται ο Αργυρόπουλος, οι φωνηεντομάχοι ηττήθηκαν, έστω και στα σημεία -ή έστω δεν νίκησαν. Όπως λέει και ο Αλέξανδρος Φατσής σε μια παρουσίαση του βιβλίου του Αργυρόπουλου: Παρόλο που η μάχη ήταν άνιση, η επιστημονική αλήθεια, ακόμη και αν δεν θριάμβευσε, σίγουρα δεν ηττήθηκε. Όσοι αναζήτησαν κάτι περισσότερο από κραυγές και συνθηματολογία μπόρεσαν να ενημερωθούν πλήρως. Η φωνή των επιστημόνων δεν πνίγηκε. Αν και ήρεμη, τελικά αποδείχθηκε στεντόρεια για όσους επιθυμούσαν να την ακούσουν. Βέβαια, εδώ δεν χρεώνω στα αρνητικά του βιβλίου ότι ο Αργυρόπουλος δεν συμφωνεί με την εκτίμησή μου -έχουμε διαφορά εκτίμησης, απλώς. Κι εκείνος βλέπει θετικά, όπως την αφύπνιση των γλωσσολόγων, αλλά αποφεύγει να κάνει οριστικόν απολογισμό.

Μετά τα επουσιώδη ή τα όχι ακριβώς επουσιώδη, πάω στις αντιρρήσεις μου. Πρώτη αντίρρηση, ότι ο συγγραφέας, ενώ είναι τόσο νηφάλιος συνήθως, σε ένα σημείο παρασύρεται και (ενώ ανασκευάζει τις απόψεις του Στάθη Σταυρόπουλου) κάνει μια σχεδόν δισέλιδη (!) παρέκβαση όπου εκθέτει τις αρνητικές (τραυματικές, σχεδόν) εμπειρίες του από το ελληνικό πανεπιστήμιο και από τη συνεργασία με καθηγητές που τον αδίκησαν (σελ. 43-45). Αποσπάσματα όπως «έχω συνεργαστεί με καθηγήτρια γλωσσολογίας, που έχει το ίδιο ακριβώς πρόβλημα με τη Σκαρλάτου, ένα από τα πρόσωπα στο μυθιστόρημα του φίλου Δημήτρη Φύσσα» (δίνει και αριθμό σελίδας!) δεν έχουν τη θέση τους στο βιβλίο και καταντούν και κωμικά διότι, όπως και να το κάνουμε, η Σκαρλάτου δεν είναι Άννα Καρένινα να ξέρει ο αναγνώστης περί τίνος πρόκειται! Καλύτερα ίσως.

Δεύτερη και πιο ουσιαστική αντίρρηση: λείπουν εντελώς από το βιβλίο οι απόψεις άλλων γλωσσολόγων που αντιπαρατέθηκαν στους φωνηεντομάχους. Η έλλειψη αυτή είναι πολύ σοβαρή και λιγοστεύει αρκετά την αξία του βιβλίου ως υλικού αναφοράς και τεκμηρίωσης. Μάλιστα, έχει και κάποια σημασία ότι στους φωνηεντομάχους αντιτάχθηκαν όχι μόνο οι συγγραφείς του βιβλίου, αλλά και 140 γλωσσολόγοι που συνυπέγραψαν απαντητική επιστολή, ο Γ. Μπαμπινιώτης, ο Ιω. Καζάζης και το Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, ακόμα και ο υπουργός Παιδείας Κ. Αρβανιτόπουλος. Αυτό έχει σημασία, γιατί μπορεί ο απρόσεχτος αναγνώστης να σχηματίσει την εντύπωση ότι ο επιστημονικός κόσμος στάθηκε ουδέτερος στη διαμάχη, ενώ έπρεπε να τονισθεί ότι κανείς γλωσσολόγος δεν υποστήριξε τις αντιεπιστημονικές θέσεις των φωνηεντομάχων, ότι τα αρμόδια όργανα της πολιτείας έδωσαν απερίφραστη απάντηση.

Και είναι ειρωνικό ότι σε πολλά σημεία (π.χ. σελ. 35, 57, 71) ο αναγνώστης διαβάζει τις επιθέσεις διαφόρων (π.χ. του αστείου Απ. Διαμαντή) στους 140 γλωσσολόγους και δεν έχει δει την τοποθέτησή τους, που δεν ήταν και τόσο εκτενής. Πολύ σύντομη ήταν η τοποθέτηση και του Μπαμπινιώτη, καθώς και του Καζάζη, και έπρεπε να δημοσιευτεί διότι δεν τεκμαίρεται από πουθενά. Λείπει επίσης η (σύντομη επίσης) απάντηση των 4 συγγραφέων του βιβλίου. Και ενώ παρατίθενται στο ακέραιο οι κοινοβουλευτικές ερωτήσεις των χρυσαυγιτών και του Πολύδωρα, λείπει η απάντηση του Υπουργού Παιδείας! (Αυτή ήταν εκτενής, βέβαια, αλλά και πάλι έπρεπε να υπάρχει ένα απόσπασμα -εκτός αν η απάντηση του Υπουργού δόθηκε στη δημοσιότητα μετά το κλείσιμο της ύλης του βιβλίου).

Ακατανόητο είναι, τέλος, για ποιο λόγο ο Αργυρόπουλος, ενώ παραλείπει τις ενστάσεις όλων των επιφανών γλωσσολόγων, παραθέτει, σαν μοναδικά δείγματα επώνυμης αντίδρασης μη γλωσσολόγων στους φωνηεντομάχους, μια ανακοίνωση της… Δράσης (του πολιτικού κόμματος του Στ. Μάνου!) και μια τοποθέτηση του συγγραφέα Χ. Χωμενίδη! Δηλαδή αν έγραφα εγώ το βιβλίο θα έπρεπε να βάλω μόνο τα άρθρα της Αυγής ή του Π. Μπουκάλα και να αποσιωπήσω όλα τα άλλα; Αστείο δεν είναι; Αλλά έτσι δεν κερδίζει σε εγκυρότητα το βιβλίο, αντίθετα ο συγγραφέας εκτίθεται.

Τέλος πάντων, αν υπάρξει δεύτερη συμπληρωμένη έκδοση (όπως ακούω), ελπίζω να διορθωθούν οι σοβαρές αυτές παραλείψεις και έτσι το πολύ χρήσιμο αυτό βιβλίο να γίνει ακόμα πιο χρήσιμο και να βοηθήσει και τους ιστορικούς του μέλλοντος. Και να δοθεί έναυσμα να εξεταστεί και ένα ακόμα θέμα: για ποιο λόγο τόσο πολύς κόσμος, εννοώ κόσμος καλοπροαίρετος, πίστεψε -έστω, σε πρώτη φάση- ή έτεινε ευήκοα ώτα στις καταστροφολογίες των φωνηεντομάχων;