Πλειοψηφίες και μειονότητες

Στο σημερινό θέμα έχω αναφερθεί παρεμπιπτόντως δυο-τρεις φορές στο ιστολόγιο, αλλά ειδικό άρθρο δεν έχω αφιερώσει. Πρόκειται για την (υποτιθέμενη) διάκριση ανάμεσα στις λέξεις «πλειοψηφία» και «πλειονότητα». Την ξαναθυμήθηκα προχτές, όταν έγραψα εδώ ότι κάποιοι είναι «στη συντριπτική πλειοψηφία τους» υποστηρικτές των κομμάτων της συγκυβέρνησης και ένας καλός φίλος στο Φέισμπουκ μού υπενθύμισε σε προσωπικό μήνυμα ότι το σωστό είναι «πλειονότητα» και όχι «πλειοψηφία».

Ο φίλος στηρίζει την άποψή του στο επιχείρημα ότι, από την ετυμολογία του, ο όρος «πλειοψηφία» πρέπει να χρησιμοποιείται μόνο όταν η υπεροχή αυτή προκύπτει από ψηφοφορία ή άλλη εκλογική διαδικασία, και σε όλες τις άλλες περιπτώσεις πρέπει να χρησιμοποιείται ο όρος «πλειονότητα». Η άποψη αυτή υποστηρίζεται πράγματι από πολλούς λαθοθήρες, και μπορείτε να τη βρείτε σε καταλόγους με τα συχνότερα (ή τα φριχτότερα) «λάθη που κάνουμε στη γλώσσα μας», αλλά νομίζω ότι δεν είναι σωστή.

Πράγματι, όπως απάντησα στον φίλο μου, σύμφωνα με το εγκυρότερο ελληνικό λεξικό, το ΛΚΝ (του ιδρύματος Τριανταφυλλίδη) η λέξη πλειοψηφία σημαίνει, μεταξύ άλλων: ο μεγαλύτερος αριθμός, το μεγαλύτερο ποσοστό (σε σχέση με ένα σύνολο). Το λεξικό δίνει τις εξής παραδειγματικές φράσεις: H πλειοψηφία των Ελλήνων είναι υπέρ της ενωμένης Ευρώπης. H πλειοψηφία των κατοίκων της περιοχής είναι αγρότες.

Και τις δύο αυτές φράσεις, οι σκληροπυρηνικοί λαθοθήρες θα τις θεωρούσαν λανθασμένες, αφού η ανάδειξη του μεγαλύτερου ποσοστού δεν έχει προκύψει από ψηφοφορία. Ίσως την πρώτη να τη δέχονταν καταχρηστικά, αφού ενδεχομένως προϋποθέτει κάποια δημοσκόπηση, αλλά σε καμιά περίπτωση δεν θα δέχονταν τη δεύτερη, όπου η αριθμητική υπεροχή διαπιστώνεται από καταμέτρηση ή απογραφή και όχι από ψηφοφορία.

Από τη στιγμή όμως που ένα έγκυρο λεξικό δέχεται μια σημασία, χωρίς μάλιστα να τη θεωρεί καταχρηστική, η άποψη ότι σωστός τύπος είναι ο τ. πλειονότητα δεν στηρίζεται σε καμιά βάση. Είναι καθαρά θέμα προτίμησης αν θα επιλέξουμε να χρησιμοποιήσουμε τον όρο «πλειονότητα» ή τον όρο «πλειοψηφία», ενώ κάποιοι μπορεί να χρησιμοποιούν πότε τον ένα όρο και πότε τον άλλο. Προσωπικά χρησιμοποιώ συνήθως τον όρο «πλειοψηφία» και σπανιότερα τον όρο «πλειονότητα», ενώ μερικές φορές χαριτολογώντας αναφέρω και τους δύο, π.χ. «η πλειοψηφία (πλειονότητα αν επιμένετε πολύ) θα συμφωνήσει ότι…».

Να σημειώσουμε ότι το ΛΚΝ δεν είναι το πρώτο λεξικό που αναγνωρίζει τη γλωσσική πραγματικότητα, ότι δηλαδή πλειοψηφία και πλειονότητα μπορούν να χρησιμοποιούνται ως συνώνυμα. Το λεξικό του Σταματάκου, που κυκλοφόρησε λίγο μετά τον πόλεμο, έδινε ως δεύτερη σημασία της λ. πλειοψηφία την πλειονότητα.

Βέβαια, αν ακολουθήσουμε τους λαθολόγους, είναι πολύ λίγες οι περιπτώσεις εκτός εκλογών και κοινοβουλευτικού ρεπορτάζ όπου μπορούμε να χρησιμοποιούμε τη λέξη «πλειοψηφία». Και βέβαια, από τη στιγμή που αυτή η χρήση της λ. πλειοψηφία στιγματίζεται στα λαθολόγια, και χαρακτηρίζεται «σολοικισμός», κάποιοι αυτολογοκρίνονται και προσπαθούν να μην τη χρησιμοποιούν -χαρακτηριστικό παράδειγμα, που το επισήμανε παλιότερα στη Λεξιλογία ο φίλος Κώστας, σε ένα δελτίο ειδήσεων της μακαρίτισσας της ΝΕΤ, όπου ο δημοσιογράφος Προκόπης Δούκας είπε «η πλειοψηφία των αγροτών…» (ή κάτι τέτοιο) και αμέσως αυτοδιορθώθηκε: «η πλειονότητα, σας ζητώ συγνώμη» -λες και είχε ξεστομίσει κάποια κακιά λέξη!

Εννοείται ότι αν επικρατήσει η λογική των λαθολόγων, ότι δηλαδή μόνο αν έχει προηγηθεί ψηφοφορία μπορούμε να χρησιμοποιούμε τη λέξη «πλειοψηφία», αλλιώς θα λέμε πλειονότητα, θα έχουμε διάφορα αστεία διλήμματα: για παράδειγμα, μπορούμε να πούμε ότι «η πλειοψηφία των ερωτηθέντων διαφωνεί με τον ΕΝΦΙΑ» όταν αναφερόμαστε σε αποτελέσματα δημοσκόπησης; Αυστηρά μιλώντας όχι: δεν ψήφισαν. Αλλά μήπως η έκφραση της γνώμης δεν εξομοιώνεται με την ψήφο; Ή θα πλάσουμε άλλη λέξη, πλειογνωμία ας πούμε, για τα γκάλοπ; Είναι πολύ απλούστερο να δεχτούμε την πραγματικότητα, ότι πλειοψηφία μπορεί να σημαίνει «το μεγαλύτερο μέρος ενός συνόλου». Δεν αγνοούμε την ετυμολογία, αλλά οι σημασίες εξελίσσονται -οι τραγωδίες δεν έχουν πια σχέση με τους τράγους, ενώ οι περισσότεροι από εμάς έχουμε παντρευτεί με γυναίκες χωρίς να αισθανθούμε ότι υπ-ανδρευόμαστε.

Είναι βέβαια αλήθεια αυτό που επισημαίνει σε ένα παλιότερο άρθρο του ο Δ. Δημητράκος, ότι σε άλλες γλώσσες δεν υπάρχουν δύο λέξεις αλλά μία μόνο (π.χ. majority στα αγγλικά), αλλά δεν θα συμφωνήσω μαζί του όταν χαρακτηρίζει «σολοικισμό» τη χρήση της πλειοψηφίας όταν δεν έχει προηγηθεί ψηφοφορία. Κι επειδή εκείνο το άρθρο έχει γραφτεί πριν από 15 χρόνια, αναρωτιέμαι αν υποστηρίζει την ίδια θέση και σήμερα.

Πάντως, εγώ τόσα χρόνια που παρατηρώ διάφορες λεπτές διακρίσεις στη γλώσσα (οι οποίες, καλώς ή κακώς, όμορφα καίγονται) μια μόνο φορά έχω παρατηρήσει να τονίζεται η διάκριση πλειοψηφίας και πλειονότητας έμπρακτα μέσα σε κείμενο. Το 2010, η Λιάνα Κανέλλη, επικρίνοντας τα μνημονιακά μέτρα, έγραφε:

Για να κρύψει [η κυβέρνηση] τα εγκλήματά της εναντίον των εργαζομένων, των γυναικών, των γέρων, των νέων, της πλειονότητας αλλά όχι και πλειοψηφίας της χώρας, ….

Τα μαυρισμένα δικά της. Οι εργαζόμενοι, μας λέει, είναι πλειονότητα (στην απογραφή), αλλά όχι πλειοψηφία (διότι ψηφίζουν, εννοεί, κόμματα αντίθετα με το συμφέρον τους). Ωραίο το λεκτικό παιχνίδι, αλλά δεν μπορεί, μόνο αυτό, να κρατήσει στη ζωή μια διάκριση που σχεδόν όλοι μας έχουμε πάψει να τηρούμε, είτε συνειδητά είτε χωρίς να το συνειδητοποιήσουμε.

Ο λόγος που προσωπικά προτιμώ να λέω για «πλειοψηφία» ακόμα και σε περιπτώσεις που δεν έχει προηγηθεί ψηφοφορία, είναι πολύ απλός. Το αντίθετο της πλειοψηφίας είναι η μειοψηφία. Ποιο είναι το αντίθετο της πλειονότητας; Καθώς μεταβάλλονται τα πράγματα και αλλάζουν οι καταστάσεις, η σημερινή πλειοψηφία μπορεί αύριο να γίνει μειοψηφία. Η σημερινή πλειονότητα τι θα γίνει; Ή μήπως το αντίθετο της πλειονότητας είναι η μειονότητα;

Σε ένα λαθολόγιο που υποστηρίζει τη διάκριση ανάμεσα στις δύο λέξεις, δίνεται η παραδειγματική φράση: Σήμερα οι νέοι στην πλειονότητά τους αποφεύγουν το γάμο. Και δίνει για την λ. «πλειονότητα» το αντίθετο «μειονότητα». Όμως, καλές μου κυρίες (γυναίκες έχουν γράψει το λαθολόγιο αυτό), τη σήμερον ημέρα όταν λέμε μειονότητα εννοούμε κάτι πολύ πιο φορτισμένο από το «μικρότερο μέρος ενός συνόλου». Εννοούμε μια μερίδα με ξεκάθαρη διαφορετικότητα, μια ομάδα ανθρώπων που άλλοτε καταπιέζεται και άλλοτε προστατεύεται. Χύνεται αίμα για τις μειονότητες. Ας δοκιμάσουμε όμως να αναποδογυρίσουμε την παραδειγματική σας φράση: Σήμερα, μια μειονότητα νέων διαλέγει τον γάμο. Δεν φτάνει που βάλαμε το χαλκά, μας λέτε και μειονότητα;

Όπως έγραψα και στον φίλο μου στο Φέισμπουκ, προτιμώ την πλειοψηφία επειδή, αν γράψω ότι «η πλειονότητα των δημάρχων πρόσκειται στην κυβέρνηση» πρέπει να γράψω και «η μειονότητα των δημάρχων πρόσκειται στην αντιπολίτευση» -και ασφαλώς η χρήση αυτή είναι αδόκιμη ή τέλος πάντων με ξενίζει.

Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Γ. Μπαμπινιώτης, παρόλο που με βάση την ετυμολογική προέλευση της λέξης θεωρεί ότι η λέξη «πλειοψηφία» αρχικά αναφερόταν σε υπεροχή που προκύπτει από ψηφοφορία, αναγνωρίζει ωστόσο στο πρόσφατο «Λεξικό των δυσκολιών και των λαθών στη χρήση της ελληνικής» ότι η λέξη πλειοψηφία χρησιμοποιείται συχνά και με τη γενικότερη σημασία «το μεγαλύτερο τμήμα συνόλου», εναλλακτικώς με την λ. πλειονότητα.

Οπότε, αν μια σημασία ή μια χρήση τη δέχεται ακόμα και ο Μπαμπινιώτης, που γενικά είναι πολύ (υπερβολικά, λένε κάποιοι) ρυθμιστικός και που συχνά αρνείται να δεχτεί τη χρήση, θα ήταν αστείο να φανούμε μπαμπινιωτικότεροι. Καιρός είναι να απενοχοποιήσουμε τη χρήση της λέξης «πλειοψηφία», που βολεύει πολύ και για έναν ακόμα λόγο, ότι διάφορα σύμπλοκα όπως το (σχεδόν κλισέ) «συντριπτική πλειοψηφία» ή το «στη μεγάλη πλειοψηφία τους…» είναι καθιερωμένα ενώ τα αντίστοιχα σύμπλοκα με την πλειονότητα όχι και τόσο.

Και κλείνω με ένα ακόμα προβληματάκι που ισχύει τόσο για την πλειοψηφία όσο και για την πλειονότητα. Πώς τις συντάσσουμε; Με ενικό ή με πληθυντικό; Η πλειοψηφία και η πλειονότητα είναι περιληπτικά ονόματα (ενικός γραμματικός αριθμός, αλλά αναφέρονται σε πλήθος), οπότε μπορεί να συντάσσονται τόσο με ενικό αριθμό, π.χ.  Η πλειοψηφία των μαθητών κάνει φροντιστήριο. Η πλειονότητα των ερωτηθέντων απάντησε καταφατικά. Η πλειοψηφία των συνέδρων τάχθηκε με την πρόταση του προέδρου, όσο και με πληθυντικό αριθμό, κατά το λεγόμενο «σχήμα κατά το νοούμενον» (διότι «εννοείται» ότι αναφέρεται σε πλήθος), π.χ. Η πλειονότητα των πολιτών πιστεύουν ότι η οικονομική τους κατάσταση έχει βελτιωθεί.  Κάποιοι ενοχλούνται από αυτή τη χρήση, που όμως είναι απολύτως καθιερωμένη, ήδη από την εποχή των δημοτικών τραγουδιών, εξού και το κλασικό παράδειγμα που βρίσκουμε στις γραμματικές: Ο κόσμος χτίζουν εκκλησιές, χτίζουν και μοναστήρια.

Πάντως, μια εμπειρική παρατήρησή μου είναι ότι το σχήμα κατά το νοούμενον χρησιμοποιείται συχνότερα με άλλα περιληπτικά, όπως σε αναφορές ποσοστού ή κλάσματος (το 75% των Ελλήνων έχουν καπνίσει έστω και μια φορά στη ζωή τους, το 1/3 των ερωτηθέντων απάντησαν αρνητικά, μεγάλος αριθμός αγροτών εξαρτώνται από τις κοινοτικές επιδοτήσεις), παρά με την πλειοψηφία (ή την πλειονότητα). Μήπως επειδή η πλειοψηφία, ιδίως όταν είναι συσπειρωμένη και συντριπτική, δίνει ευκολότερα την εντύπωση μονάδας;