Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία: Δραγουμάνος

Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία: Δραγουμάνος

 

Στις μεταφραστικές μου σελίδες έχω μιαν ενότητα με τίτλο «Το κομπολόι του δραγουμάνου»· το κομπολόι αυτό είναι μαργαριταρένιο, θα μπορούσε να πει κανείς, επειδή εκεί μαζεύω μεταφραστικά μαργαριτάρια, όσα δηλαδή είναι κάπως αξιόλογα, διδαχτικά ή διασκεδαστικά. Δραγουμάνος, βέβαια, είναι στην προκείμενη περίπτωση ο μεταφραστής, αν και στην κοινή της χρήση η λέξη σημαίνει μάλλον τον διερμηνέα. Ποια είναι όμως η ιστορία της λέξης δραγουμάνος;

 Η λέξη πάει πολύ πίσω, είναι πιθανότατα τρισχιλιετής, αλλά όχι ελληνική. Στα ελληνικά είναι δάνειο από… από πού αλήθεια; Το λεξικό Μπαμπινιώτη καταγράφει ως κύριο τον τύπο δραγομάνος και δεύτερο τον τ. δραγουμάνος, και δίνει τη λέξη σαν δάνειο από τα ενετικά (dragomano), αραβικής αρχής, όμως το συνήθως εγκυρότερο λεξικό Τριανταφυλλίδη δίνει τον τύπο δραγουμάνος ως δάνειο απευθείας από τα αραβικά. Με τον Τριανταφυλλίδη συμφωνούν και οι Καχανέ, που θεωρούν ότι το βυζαντινό δραγομάνος/δραγουμάνος, δάνειο από τα αραβικά, είναι η πηγή για το μεσαιωνικό λατινικό dragomannus απ’ όπου προέκυψαν όλα τα δυτικοευρωπαϊκά, δηλαδή το ιταλικό dragomanno, το γαλλ. drogman ή το μεσαιωνικό αγγλικό dragman, σημερινό dragoman. Πιθανόν ο δανεισμός να έγινε από τα αραβικά της Αιγύπτου (ταργκουμάν, targumān).

Πάντως, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο ο δραγουμάνος είναι ανατολικής αρχής· στα κλασικά αραβικά ο διερμηνέας είναι ταρτζουμάν (ترجمان, tarjumān), το οποίο ανάγεται τελικά στο ακκαδικό targumānu (διερμηνέας), απ’ όπου και το εβραϊκό targum (μετάφραση, διερμηνεία). Εκεί που είπαμε για τον αραβικό τύπο, κάποιοι θα αναγνώρισαν ήδη τον τίτλο της τουρκικής εφημερίδας Τερτζουμάν. Πράγματι, αυτή είναι η τουρκική μορφή της λέξης.

Δραγουμάνος, είπαμε, είναι ο διερμηνέας. Τους προηγούμενους αιώνες, που οι γλωσσομαθείς ήταν ελάχιστοι, ο κάθε αξιωματούχος που είχε συναλλαγές με ξένους, έπρεπε να έχει τον προσωπικό διερμηνέα του, ο οποίος τον συνόδευε παντού στις υποθέσεις του.  Ωστόσο, οι κατ’ εξοχήν δραγουμάνοι ή δραγομάνοι ήταν οι διερμηνείς και μεταφραστές της Υψηλής Πύλης στην Οθωμανική αυτοκρατορία. Και βέβαια, τα καθήκοντά τους δεν ήταν απλώς μεταφραστικά-γλωσσικά, όπως των κακόμοιρων των μεταφραστών σήμερα, που είναι ο τελευταίος τροχός της αμάξης. Όχι, οι δραγουμάνοι της αυλής του Σουλτάνου είχαν και διπλωματικά καθήκοντα και πολλοί απ’ αυτούς έπαιξαν καίριο ρόλο στην εξωτερική πολιτική του κράτους.

Οι περισσότεροι δραγουμάνοι ήταν ρωμιοί, φαναριώτες. Ο πρώτος που κατέλαβε επίσημα το αξίωμα του Μεγάλου Δραγουμάνου της Οθωμανικής αυλής, το οποίο στην πράξη πλησίαζε το σημερινό του υπουργού εξωτερικών, ήταν χιώτης στην καταγωγή, ο Παναγιωτάκης Νικούσιος.

Ο Νικούσιος πρέπει να ήταν πανέξυπνος άνθρωπος, δαιμόνιος. Γεννήθηκε το 1613 στην Πόλη. Μαθητής του Μελέτιου Συρίγου, σπούδασε στην Πάντοβα ιατρική, μαθηματικά και αστρονομία. Γνώριζε τουρκικά, αραβικά, περσικά, ιταλικά, γαλλικά, γερμανικά. Το 1661 ανήλθε στο αξίωμα του μεγάλου διερμηνέα, στο οποίο παρέμεινε έως το θάνατό του το 1673. Υπηρέτησε πιστά την Πύλη, μεταξύ άλλων στις διαπραγματεύσεις για την παράδοση του Χάνδακα το 1669, αλλά επίσης μεσολάβησε ώστε να εκδοθεί φιρμάνι που να επιδικάζει τα προσκυνήματα στα Ιεροσόλυμα στους ορθόδοξους. Ήταν διάσημος στην Ευρώπη για τις γνώσεις του. Κατείχε πλουσιότατη βιβλιοθήκη με σπάνια χειρόγραφα, που προκάλεσε το ενδιαφέρον του Κολμπέρ, υπουργού οικονομικών του Λουδοβίκου ΙΔ’, ο οποίος ενδιαφέρθηκε να την αγοράσει. Τον διαδέχτηκε ο γραμματέας του,  ο επίσης Χιώτης Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, ο οποίος ξεκίνησε τη μακρά παράδοση της φαναριώτικης οικογένειας σε ψηλά αξιώματα.

Για τον Νικούσιο πρέπει να γράψω κάποτε περισσότερα, συν τοις άλλοις επειδή αποδεικνύει, κατά τη γνώμη μου, ότι είναι ανεδαφική η «ετυμολογία» ορισμένων, που λένε ότι η έκφραση «πράσινα άλογα» προέρχεται, τάχα, από το «πράσσειν άλογα». Ο Νικούσιος λοιπόν είχε στην Πόλη το παρατσούκλι «πρασινάλογος», επειδή ήταν Χιώτης και επειδή οι Χιώτες είχαν φήμη για εκκεντρικοί· υπήρχε και παροιμία, που τη διασώζει και ο Πολίτης, «Πράσινο άλογο και Χιώτης φρόνιμος» (είναι, δηλαδή, εξίσου ανύπαρκτα). Αλλά γι’ αυτά θα γράψω άλλη φορά, ας γυρίσουμε στους δραγουμάνους.

            Οι δραγουμάνοι, όπως και οι άλλοι φαναριώτες, γνώριζαν μεγάλες τιμές και πλούτη, αλλά η θέση τους δεν έπαυε τους να είναι επισφαλής. Όπως λέει ο Ρήγας στον Θούριο:

Βεζύρης, Δραγουμάνος, Aφέντης κι αν σταθείς,
O Tύραννος αδίκως σε κάμει να χαθείς.

 

            Την εποχή των Φαναριωτών συνυπάρχουν οι τύποι δραγουμάνος και δραγομάνος. Σήμερα ο τύπος δραγουμάνος έχει επικρατήσει –είναι και επώνυμο. Βέβαια,  σήμερα η λέξη έχει παλιώσει. Σπάνια ακούγεται σε σημερινά συμφραζόμενα, όταν δεν γίνεται αναφορά σε πρόσωπα και πράγματα της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Βέβαια,  στο τραγούδι του Νίκου Γκάτσου, «κριτής κι αφέντης είναι ο θεός και δραγουμάνος του ο λαός». Επίσης, τη λέξη τη βρίσκω και σε σημερινά κείμενα, έστω και σπάνια, με την έννοια του διερμηνέα ή του μεσολαβητή, ενώ στο slang.gr βρήκα την έκφραση «τι στέκεσαι σαν δραγουμάνος», που λέγεται ή λεγόταν όταν κάποιος στέκεται επίμονα πάνω από το κεφάλι μας, όπως θα πρέπει να έστεκαν οι δραγουμάνοι πλάι στον αφέντη τους –βέβαια, συνήθως στην περίσταση αυτή λέμε το πολύ πιο δυσοίωνο, «τι στέκεις σαν τον Χάρο;»

Πιο πάνω είπα πως στα εβραϊκά το targum, λέξη ομόριζη του δραγουμάνου, σημαίνει «μετάφραση, διερμηνεία», αλλά αυτό είναι η μισή αλήθεια. Η λέξη targum (πληθυντικός targumim) σημαίνει επίσης τις αραμαϊκές μεταφράσεις της εβραϊκής Βίβλου, που κυκλοφορούσαν για να βοηθήσουν τους πιστούς που είχαν λησμονήσει τα κλασικά εβραϊκά, ενώ στον μεσαίωνα targum ονομάστηκαν γενικώς τα αραμαϊκά. Τη λέξη αυτή τη συνάντησα τις προάλλες, ενώ έφτιαχνα έναν κατάλογο με τις εκφράσεις κάθε γλώσσας που είναι ισοδύναμες με το ελληνικό «αυτά είναι κινέζικα» ή το αγγλικό that’s Greek to me. Βλέπετε, κάθε λαός έχει άλλη αντίληψη για την κατ’ εξοχήν ακαταλαβίστικη γλώσσα –και το αστείο είναι πως στα Γίντις, τα γερμανοεβραϊκά θα μπορούσαμε να πούμε, η αντίστοιχη έκφραση είναι siz targum–leson tsu mir = Αυτά [είναι] η γλώσσα του Ταργκούμ για μένα. Παναπεί, οι εβραίοι της εποχής εκείνης, αν και επίσης τρισχιλιετείς, είχαν την ειλικρίνεια να παραδεχτούν πως δεν καταλαβαίναν γρυ από τα ιερά τους κείμενα. Αλλά πλατειάζω, ας επιστρέψω στον δραγουμάνο και τις παραφυάδες του.

Και θα κλείσω με μια παραφυάδα. Στο μεσαιωνικό λεξικό του Κριαρά βρίσκω πως πέρα από τον τύπο δραγουμάνος υπάρχει και ο τύπος τζουρτζουμάνος, που είναι προϊόν παράλληλου δανεισμού από άλλον αραβικό τύπο (turjuman). Ο τύπος αυτός έδωσε και στη Δύση διάφορους εντελώς αγνώριστους τύπους, λ.χ. το ιταλικό turcimanno (προφανώς δούλεψε και η παρετυμολογία εδώ), το παλαιογαλλικό trucheman, από το οποίο βγαίνει και το σημερινό “par le truchement de…” που σημαίνει «μέσω τού…» ή το γερμανικό Trutzelmann. Σύμφωνα μάλιστα με τη Βικιπαίδεια, το επώνυμο του Φράνιο Τούτζμαν, του εθνικιστή πρώτου προέδρου της Κροατίας, προέρχεται από την ίδια ρίζα, δηλαδή κι αυτός δραγουμάνους προγόνους θα είχε!

Πρώτη δημοσίευση στο sarantakos.com, 12.2.2009.

Μόνιμο λινκ: http://www.sarantakos.com/language/dragoman.htm