Η αυστηρή Καρτ-Ποστάλ του Μπουκέτου

 

Στο σημερινό μας φιλολογικό άρθρο θα αναφερθώ, όχι για πρώτη φορά, στο ποιοτικό λαϊκό εβδομαδιαίο περιοδικό Μπουκέτο, που μεσουράνησε στον ελληνικό περιοδικό τύπο από το 1924 έως το 1946, αν και θα ήταν ακριβέστερο να πούμε ότι η χρυσή εποχή του σταματάει περίπου στα 1934. Εκδότης του ήταν ο Κων. Θεοδωρόπουλος, διευθυντής ήταν ο Ν. Καμαρινόπουλος, ενώ στη συντακτική του ομάδα συμμετείχαν, κατά καιρούς, ο Μήτσος Παπανικολάου, ο Χάρης Σταματίου, ο Απ. Μαγγανάρης, ο Γιώργος Κοτζιούλας.

Θα μπορούσαμε να το αποκαλέσουμε και «οικογενειακό» περιοδικό, ή «λαϊκό», ή «περιοδικό ποικίλης ύλης», ωστόσο αυτοί οι όροι παραπέμπουν σε έντυπα χαμηλότερων απαιτήσεων και αδικούν το Μπουκέτο, το οποίο, όχι τυχαία, αυτοπροσδιοριζόταν ως «Εβδομαδιαία εικονογραφημένη φιλολογική επιθεώρησις» και, τουλάχιστο στη χρυσή εποχή του, διατηρούσε ανοιχτή επαφή με την καλή λογοτεχνία, ελληνική και ξένη. Φυσικά, από το Μπουκέτο δεν έλειπε η ελαφρά ποικίλη ύλη, τα μεταφρασμένα γαλλικά αισθηματικά μυθιστορήματα, τα ιστορικά αφηγήματα, οι σπαζοκεφαλιές, οι εύθυμες ιστορίες, η κοσμική στήλη και τα ανέκδοτα.

Στο Μπουκέτο δημοσίευσαν έργα τους οι κορυφαίοι της ελληνικής λογοτεχνίας της εποχής: Παλαμάς, Νιρβάνας, Ουράνης, Πορφύρας, Μαλακάσης, Βλαχογιάννης, Μυρτιώτισσα, Λαπαθιώτης, Ξενόπουλος, Φιλύρας. Επίσης, οι εκδότες του περιοδικού συστηματικά αναζητούσαν ντοκουμέντα από παλιότερες εποχές και δημοσίευαν ανέκδοτα κείμενα παλαιότερων συγγραφέων ή αναμνήσεις παλαίμαχων λογίων, ηθοποιών ή δημοσιογράφων, συχνά σε συνέχειες. Να προσθέσουμε επίσης την προσεγμένη εμφάνιση του περιοδικού και τη στρωτή και πλούσια δημοτική γλώσσα (ο Χ. Σταματίου με καμάρι χαρακτήριζε το περιοδικό «ανώτερο φροντιστήριο της δημοτικής γλώσσας») που το έκαναν να ξεχωρίζει από τα ομοειδή έντυπα της εποχής. Έτσι, δεν είναι περίεργο ότι στους διψασμένους νέους της επαρχίας το Μπουκέτο φάνταζε σαν πανέρι γεμάτο θησαυρούς -«Ευαγγέλιο της λογοτεχνίας» είχε φανεί στον έφηβο Κοτζιούλα σύμφωνα με μεταγενέστερες αναμνήσεις του.

Για πολύ καιρό, τα τεύχη του Μπουκέτου τα έβρισκε κανείς μόνο σε μερικές Βιβλιοθήκες ή σκόρπια στα παλαιοβιβλιοπωλεία, συχνά σε απλησίαστες τιμές (έφταναν και 15 ευρώ το τεύχος, αν και τελευταία μου είπαν ότι στη Θεσσαλονίκη βρίσκει κανείς δεμένους τόμους, 52 τεύχη, για ένα πενηντάρικο). Το 2004 κυκλοφόρησε από τη Modern Times μια επιλογή από τα τεύχη του πρώτου χρόνου, του 1924, σε πιστή αναπαραγωγή. Ο τόμος πουλιόταν μέχρι πρόσφατα στον Παπασωτηρίο, στην Πανεπιστημίου, στην τιμή των 2,85 ευρώ. Ευχαριστώ την έμπνευση που με έκανε να μπω ένα πρωί πριν από κανένα μήνα στο βιβλιοπωλείο αυτό από το οποίο ποτέ άλλοτε δεν είχα ψωνίσει γιατί δεν μου γεμίζει το μάτι. Υπάρχει όμως και μια άλλη λύση, το σκανάρισμα. Μαθαίνω ότι το Πανεπιστήμιο Πατρών θα ανεβάσει στο Διαδίκτυο στο άμεσο μέλλον αρκετούς τόμους του περιοδικού, και μάλιστα της χρυσής εποχής του, ενώ σε δεύτερη φάση θα ανεβούν και τα επόμενα χρόνια.

Ευχαριστώ πολύ την Δέσποινα Γκόγκου, βιβλιοθηκονόμο στο Πανεπιστήμιο Πατρών που εκπόνησε μεταπτυχιακή διατριβή για το «Μπουκέτο» ευρετηριάζοντας το περιεχόμενό του, που από τη συζήτηση μαζί της μου δόθηκε το έναυσμα για αυτό το άρθρο. Το Πανεπιστήμιο Πατρών, που έχει ήδη κάνει πολύ καλή δουλειά στη συγκρότηση φιλολογικών βάσεων δεδομένων με τα έργα Κοσμόπολις και Πλειάς, συνεχίζει το έργο του παρά τις δυσχέρειες της συγκυρίας.

Όμως έχω πει πολλά και ακόμα δεν εχω μπει στο θέμα μου. Το Μπουκέτο, λοιπόν, από τα πρώτα τεύχη του (αν και όχι από το πρώτο), είχε καθιερώσει μια στήλη «Καρτ Ποστάλ», για επικοινωνία με τους αναγνώστες, στην οποία αναλάμβανε να κρίνει και να δημοσιεύει ποιήματα, διηγήματα και μεταφράσεις που του έστελναν οι αναγνώστες του. Η κρίση αυτή δεν γινόταν δωρεάν: ο επίδοξος λογοτέχνης έπρεπε να στείλει ένα καθορισμένο ποσό σε γραμματόσημα, αρχικά 3 δραχμές και μετά 5 δραχμές, δηλαδή περίπου όσο το αντίτιμο ενός τεύχους του περιοδικού. Δεν ξέρω ποιος ή ποιοι αναλάμβαναν χρέη κριτών. Στην έκδοση του 2004 που ανέφερα παραπάνω κατονομάζονται ο Πολέμης, ο Λαπαθιώτης και ο Τίμος Μωραϊτίνης, αλλά την πληροφορία αυτή την αντιμετωπίζω με άκρα δυσπιστία, τουλάχιστον για τον Πολέμη, ο οποίος πέθανε τον Μάιο ή τον Ιούνιο του 1924, δηλαδή πριν καθιερωθεί η στήλη κριτικής του Μπουκέτου. (Στη σχετική σελίδα του ΕΚΕΒΙ θα βρείτε ότι ο Πολέμης πέθανε το 1938 αν μείνετε στην αρχή της σελίδας ή το 1925 αν διαβάσετε μέχρι κάτω. Και τα δυο είναι λάθος.) Τα κείμενα πάντως των απαντήσεων προς τους αναγνώστες πρέπει να τα έγραφαν άνθρωποι του επιτελείου του περιοδικού, ο Σταματίου ας πούμε ή ο Παπανικολάου. Αν ποτέ εκπονηθεί διδακτορική διατριβή για το Μπουκέτο (έχει ψωμί για πάνω από μία διατριβές) ίσως διερευνηθεί κι αυτό το θέμα.

Η Καρτ Ποστάλ έπιανε συνήθως μια ολόκληρη σελίδα (μεγάλου μεγέθους) του περιοδικού, μια από τις τελευταίες σελίδες, κάποτε στο οπισθόφυλλο. Πέρα από τις κρίσεις έργων, περιείχε επίσης και κάθε λογής άλλην επικοινωνία, απαντήσεις σε ερωτήματα αναγνωστών κτλ. αλλά τη μερίδα του λέοντος την είχε η κριτική των έργων. Γύρω στο 80% των κρίσεων ήταν απερίφραστα αρνητικές, ένα 10-15% αναγνώριζε θετικά μαζί με αρνητικά, ενώ οι ανεπιφύλακτα θετικές κρίσεις ήταν πολύ λίγες. Ωστόσο, ο κριτής του Μπουκέτου δεν έμενε στην επιφάνεια, αλλά διατύπωνε και συμβουλές που φαίνονται μελετημένες και εύστοχες. «Στιχουργείτε αρκετά καλά. Ολίγον πιο πρωτότυπα θέματα μόνον» γράφουν σε έναν· «Έχετε δύο μεγάλας αρετάς. Είσθε λακωνικός, και αφηγείσθε γοργά», σε άλλον. «Θυσιάζετε χάριν της ομοιοκαταληξίας τις έννοιες. Δεν είναι ανάγκη σε ποιητικά πρωτόλεια να είναι τόσο πλουσία η ρίμα και ούτε προπαροξύτονες ομοιοκαταληξίες χρειάζονται», σε τρίτον.

Αλλά η μόνιμη επωδός των υπεύθυνων της στήλης ήταν: να διαβάζετε ποίηση, να διαβάζετε πολύ και να γράφετε λίγο. Σε κάποιον αναγνώστη που είχε απορριφθεί και έστειλε καινούργια δουλειά του, ο κριτής αποφαίνεται χωρίς πολλές περιστροφές:  Όπως σας γράψαμε και στο προηγούμενο φύλλο, πρέπει να πάψετε, επί του παρόντος τουλάχιστον, να γράφετε στίχους. Διαβάστε ποίηση, μπείτε στο πνεύμα της, και τότε ξαναδοκιμάζετε. Από το ποίημά σας «Καταχνιές στον ορίζοντα» δημοσιεύουμε τα πρώτα τετράστιχα για να δείτε κι εσείς και οποιοσδήποτε άλλος ότι έχουμε δίκιο να σας συμβουλεύουμε να σταματήσετε γράφοντες στίχους. Ιδού:

Απλώνει μαύρη καταχνιά
στο ανοιχτό ρημάδι,
ψυχρά αέρος παγωνιά
ριπίζει το σκοτάδι.

Ωχρό το φύλλο στο κλαρί
κλίνει διά να πέσει
σκληρά η πάχνη το πουλί
τείνει να το φονεύσει.

Αυτό ήταν και το πιο αποτελεσματικό μέσο: δημοσίευαν ένα-δυο τετράστιχα από τα πρωτόλεια που απέρριπταν, ώστε να φανούν τα στιχουργικά ελαττώματα.

Η πρώτη μεγάλη επιβράβευση για κάποιον αρχάριο που έστελνε έργα του ήταν να δημοσιευτεί το ποίημά του ολόκληρο στη σελίδα της Καρτ-Ποστάλ. Για τους πολύ καλούς, ερχόταν η ώρα της προαγωγής, δηλαδή να δημοσιευτούν έργα τους στις «κανονικές» σελίδες του περιοδικού. Αυτό έγινε και με τον Γιώργο Κοτζιούλα, που αρχικά έστειλε δυο-τρεις μεταφράσεις Γάλλων ποιητών που δημοσιεύτηκαν στην Καρτ Ποστάλ (η πρώτη το 1925, όταν ήταν 16χρονος μαθητής στην Άρτα, ένα ποίημα του Λαμαρτίνου), και τον επόμενο χρόνο άρχισε να δημοσιεύεται στις μέσα σελίδες. Θυμάται αργότερα: Έστελνα μεταφράσεις στο «Μπουκέτο» κι απ’ την τελευταία σελίδα τις έβαζαν τώρα μέσα, μ’ είχαν προβιβάσει.

Όπως είναι επόμενο, ξεφυλλίζοντας τις Καρτ Ποστάλ του Μπουκέτου βρίσκει κανείς αρκετά ονόματα νέων οι οποίοι αργότερα έγιναν λίγο ή πολύ γνωστοί συγγραφείς. Κάποιοι βέβαια δεν πέρασαν από το «πουργατόριο» της Καρτ Ποστάλ αλλά δημοσίεψαν κατευθείαν στο περιοδικό, όπως ο Γιάννης Χατζηανδρέου, που το 1927 παρουσίασε μια μετάφραση ποιήματος του Αλφρέ ντε Μυσέ. Αν το όνομα δεν σας λέει κάτι, είναι ο μετέπειτα Στρατής Τσίρκας, και ήταν μόλις 16 χρονών. Οι περισσότεροι όμως πέρασαν πρώτα από την Καρτ Ποστάλ. Κάποιοι με επαίνους, άλλοτε λακωνικούς («το ποίημά σας πολύ καλό και το δημοσιεύουμε εδώ», το 1927 στον Πειραιώτη ποιητή Μανώλη Αλεξίου (1907-1963)), και άλλοτε πιο εκτενείς, όπως στη Μαρία Μιχαλαριά από τη Σύμη, που αργότερα έγραψε αρκετά λαογραφικά για το νησί της: Τόσο η μετάφρασί σας όσο και το πρωτότυπό σας δείχνουν ότι θα εξελιχθείτε πολύ γρήγορα. Προτιμάτε όμως, αφού ξέρετε ιταλικά, να μεταφράζετε σύγχρονους Ιταλούς ποιητές, όπως Καρντούτσι, ντ’ Αννούντσιο, Νέγκρι κτλ. Ο Τάσσος κι ο Φώσκολος είναι βέβαια μεγάλοι ποιηταί, αλλά το μεγαλύτερο μέρος του έργου των είναι νεκρό για την εποχή μας και πολύ δύσκολα μεταφράζεται.

Άλλοι νέοι, που αργότερα έγιναν γνωστοί, είχαν υποδοχή λιγότερο θερμή. Ο 18χρονος Νίκος Παπαπερικλής από την Έδεσσα, αργότερα αγωνιστής της αντίστασης και δημοσιογράφος σε αριστερά έντυπα (μεταξύ άλλων κρατούσε τη στήλη του χρονογραφήματος στον Ριζοσπάστη από το 1974 ίσαμε τον θάνατό του το 1988), είδε το ποίημά του να δημοσιεύεται αλλά με την παρατήρηση: Το ποίημά σας, αν και όχι εντελώς άμεμπτον, δημοσιεύεται εδώ. Ο Νίκος Σφυρόερας από την Απείραθο της Νάξου, που έμελλε να σταδιοδρομήσει αργότερα ιδίως ως μεταφραστής αρχαίων συγγραφέων και θεατρικών έργων, αλλά και με πλούσιο πρωτότυπο έργο, ήταν κι αυτός 18χρονος όταν διάβασε, το 1932, τα εξής στην Καρτ Ποστάλ για το έργο του:  Περίεργον πράγμα! Στα ποιήματά σας υπάρχουν στίχοι καλοί και κακοί, κάκιστοι. Στίχοι μετρικώς άρτιοι και μετρικώς χωλαίνοντες. (…) Γιατί συμβαίνει αυτό; Από βιασύνη κι απροσεξία ασφαλώς. Ώστε προσπαθήστε να διορθωθήτε.

Το 1931, ο τότε 17χρονος Λυκούργος Καλλέργης (ο μετέπειτα πολύ γνωστό ηθοποιός και βουλευτής του ΚΚΕ), στέλνει το ποίημα «Αγάπη και απάτη», το οποίο απορρίπτεται μετά πολλών επαίνων: Το ποίημά σας όχι καλό. Να πάψετε να γράφετε στίχους. Σας το λέμε αυτό μ’ απόλυτη ειλικρίνεια. Και, σαν να μην έφτανε αυτό, δημοσιεύεται και η αρχή του ποιήματος, που ξεκίνησα να το αντιγράφω αλλά το έσβησα γιατί είναι πράγματι κάκιστο. Ο Λυκούργος Καλλέργης φαίνεται να ακολούθησε τη σκληρή συμβουλή της στήλης γιατί, απ’ όσο ξέρω, δεν ασχολήθηκε με την ποίηση.

Αν έχετε μείνει ανικανοποίητοι, αν περιμένατε πιο τρανταχτά ονόματα να έχουν απορριφθεί από τον αυστηρό κριτή του Μπουκέτου, φύλαγα το καλύτερο για το τέλος. Τον Απρίλιο του 1926, η Καρτ Ποστάλ του Μπουκέτου κατάφερε να απορρίψει, στο ίδιο τεύχος και με διαφορά λίγων γραμμών, τα πρωτόλεια όχι ενός, αλλά δύο ποιητών μας της εντελώς πρώτης γραμμής. Πρόκειται για το απόκομμα που δημοσιεύω (επίτηδες όχι πολύ μεγάλο) στην εικόνα παραπάνω, κι αν προσέξετε στην πέμπτη γραμμή θα δείτε: Ν. Βρεττάκον, Γύθειον. Ο «Θάνατος της Μούσας» του Βολταίρου όχι επιτυχώς μεταφρασμένος. Και μερικές γραμμές πιο κάτω: Γιαννούλην Ε. Ρίτσον. Μονεμβασία. Ο «Χωρισμός» σας όχι αρκετά καλός. Στο ίδιο φύλλο, Βρεττάκος και Ρίτσος, μόλις δεκατετράχρονος ο πρώτος, 17 χρονών ο δεύτερος που χρησιμοποιεί το αξιαγάπητο υποκοριστικό «Γιαννούλης», γιατί τότε οι άνθρωποι δεν ντρέπονταν να παρουσιάζονται όπως τους φώναζαν οι δικοί τους, Γιαννούλης ο ένας, Μίμης ο άλλος (ο πατέρας μου, ας πούμε), Λαλάκης ο τρίτος, όχι όπως τώρα που όλα τα δωδεκάχρονα είναι Κωνσταντίνοι και Αλέξανδροι και μεγαλώνουμε μια γενιά άνεργων αυτοκρατόρων.

Βέβαια, η απόρριψη ήταν λακωνική μεν αλλά χωρίς επιβαρυντικούς χαρακτηρισμούς, όπως κάποιες άλλες που είδαμε, κι έτσι δεν αποκαρδίωσε τους δυο νεαρούς Λάκωνες. Κατά σύμπτωση, στο ίδιο τεύχος κρίνεται αρνητικά και μάλιστα με δηκτικά λόγια ένας ακόμα νέος, 18χρονος αυτός, που έμελλε να σταδιοδρομήσει ως δημοσιογράφος και επικουρικά ως συγγραφέας, ο Μεσσήνιος Γιάννης Αναπλιώτης, βέβαια πολύ λιγότερο γνωστός από τον Βρεττάκο και τον Ρίτσο: «Το ποίημά σας πολύ… παγερόν, καθό χειμωνιάτικον άλλωστε. Με τον φόβο να… πλευριτώσουμε τους αναγνώστας μας, δημοσιεύουμε εδώ δυο του τετράστιχα«. Ίσως είχε τις κακές του εκείνη τη μέρα ο ανώνυμος κριτής, διότι και σε άλλες απαντήσεις είναι δηκτικός, κάτι που δεν το έκανε πάντοτε. Ας πούμε, σε κάποιον άλλον γράφει: «Μη βιάζεσθε να γράψετε. Μελετήστε προηγουμένως· θα σας ωφελήσει πολύ. Προπαντός όμως μη ζωγραφίζετε, για όνομα του μεγάλου Θεού!«. Και στο τέλος, όταν γράφει επαινετικά λόγια σε κάποιον Ρ. Περάνθη (δεν είναι ο Μιχάλης Περάνθης, που τότε ήταν εννιά χρονών), αφήνεται σε ένα σπάνιο ξέσπασμα: «Στην στήλη που λέτε ν’ ανοίξουμε, τι να δημοσιεύουμε; Μήπως μας στέλνουν τίποτε της προκοπής; Αν ξέρατε τι ποιήματα και πεζά λαμβάνουμε, θα σας έπιανε φρίκη, παραζάλη, τρέλα! Ούτε και οι γηραιοί λόγιοι παράγουν πλέον άξια λόγου πράγματα. Εγήρασαν κι αυτοί φυσικά. Γι’ αυτό δίδουμε να γνωρίσει το ελληνικόν κοινόν την ξένην λογοτεχνίαν«.

Και την ξένη, αλλά και την ελληνική. Για έξι-εφτά χρόνια το Μπουκέτο συνέχισε να δημοσιεύει εκλεκτή ύλη, και ύστερα απλώς καλή. Και οι φιλολογούντες νέοι συνέχισαν να στέλνουν όλο ελπίδα τα πρωτόλειά τους, εσωκλείοντας και το πεντάδραχμο σε γραμματόσημα…