Ο Ροΐδης σε νεοελληνική μεταγραφή (ή μετάφραση)

Κυκλοφόρησαν πρόσφατα από τις εκδόσεις Πατάκη, σε ένα κομψό τομίδιο, όπως θέλει το κλισέ, «Τρεις μεσαιωνικές μελέτες» του Εμμανουήλ Ροΐδη. Πρόκειται για μια πρωτότυπη έκδοση που μου κίνησε το ενδιαφέρον και γι’ αυτό την παρουσιάζω σήμερα.

Δεν πρόκειται για κάποιο άγνωστο έργο του άφθαστου στιλίστα, που το έφερε πρόσφατα στο φως η αναδίφηση παλιών εφημερίδων (κάτι που έχει συμβεί με άλλα έργα ή πάρεργα του Ροΐδη) αλλά για τρεις μελέτες που έχουν ως κοινό τους θέμα τον Μεσαίωνα, γραμμένες λίγα χρόνια μετά την Πάπισσα Ιωάννα, που περιλαμβάνονται στα πεντάτομα Άπαντα του Ροΐδη, που εκδόθηκαν σε επιμέλεια Α. Αγγέλου (στον 1ο και στον 2ο τόμο).

Η πρωτοτυπία της έκδοσης δεν βρίσκεται λοιπόν στο περιεχόμενο των τριών κειμένων, που είναι γνωστό, ούτε και στον πρόλογο ή την εισαγωγή του επιμελητή, στοιχεία άλλωστε που απουσιάζουν εντελώς. Η μεγάλη πρωτοτυπία της έκδοσης βρίσκεται στο ότι το ροϊδικό κείμενο συνοδεύεται από απόδοση στα νέα ελληνικά από τον φίλο Δημήτρη Φύσσα, που επιμελείται την έκδοση. Στην αριστερή σελίδα υπάρχει η νεοελληνική απόδοση ενώ αντικριστά, στη δεξιά σελίδα, το κείμενο του Ροΐδη, στην αρκετά δύσβατη καθαρεύουσα που συνηθιζόταν στον γραπτό μας λόγο πριν από ενάμιση αιώνα.

Ο Φύσσας χαρακτηρίζει «μεταγραφή» το εγχείρημά του, αν δεν είναι πρωτοβουλία του εκδότη ο όρος αυτός. Κατ’ εμέ είναι όρος άστοχος, διότι μεταγραφή, πέρα από τους ποδοσφαιριστές, έχουμε όταν μεταφέρουμε ένα κείμενο ή μια λέξη από ένα σύστημα γραφής σε ένα άλλο, π.χ. το αγγλικό κύριο όνομα Shakespeare στο Σέξπιρ (ή Σαίξπηρ ή Σαίκσπηρ ή όσες άλλες μεταγραφές έχουν προταθεί) ή. στη μουσική, όταν γράφουμε ξανά την παρτιτούρα μιας μουσικής σύνθεσης έτσι που να μπορεί να παιχτεί από άλλο όργανο από εκείνο για το οποίο είχε αρχικά συντεθεί.

Η μεταγραφή είναι άστοχος όρος, αλλά αυτός συχνά χρησιμοποιείται (αιδημόνως) στις περιπτώσεις ενδογλωσσικής μετάφρασης, ακριβώς για να μην ακουστεί ο επικίνδυνος όρος «μετάφραση» που μπορεί να εννοηθεί ότι αφορά τη μεταφορά κειμένου από μια γλώσσα σε μια άλλη κι έτσι απειληθεί η συνέχεια της μίας και ενιαίας γλώσσας. Παλιότερα, όταν είχε μεταφραστεί η Πάπισσα Ιωάννα στη νέα ελληνική είχε χρησιμοποιηθεί ο όρος «μεταγλώττιση». Νομίζω ότι ο όρος «μετάφραση» ή «ενδογλωσσική μετάφραση» είναι απόλυτα σαφής, αυτό είχε κάνει παλιότερα ο Καλοκύρης και αυτό έκανε τώρα ο Φύσσας. Ας σημειώσω τη διαφωνία μου λοιπόν.

Όταν είχε μεταφραστεί η Πάπισσα Ιωάννα, οι περισσότερες αντιδράσεις (μαζί και η δική μου, πριν ανοίξω το ιστολόγιο) ήταν αρνητικές. Ωστόσο, έχω ελαφρώς αλλάξει απόψεις από τότε -και έτσι κι αλλιώς, η έκδοση του Φύσσα ικανοποιεί τη βασική προϋπόθεση που είχα θέσει (που δεν την ικανοποιούσε η μετάφραση της Πάπισσας) δηλαδή αντικριστά στη μετάφραση να υπάρχει το πρωτότυπο κείμενο. Ο Φύσσας όχι μόνο παραθέτει το πρωτότυπο, αλλά προτρέπει τους αναγνώστες να διαβάζουν αυτές τις σελίδες καταρχήν, και μόνο όπου συναντούν δυσκολία να ανατρέχουν επικουρικά στο μεταφρασμένο κείμενο αριστερά.

Κάτι άλλο έξυπνο που έκανε ο Φύσσας ήταν ότι διάλεξε ν’ αναμετρηθεί όχι με το αριστούργημα του ροϊδικού ύφους, την Πάπισσα Ιωάννα, αλλά με δοκιμιακά κείμενα, που έχουν (όχι και πολύ όμως) λιγότερο λογοτεχνικό χαρακτήρα. Στα δοκίμια, η ιδέα της μετάφρασης φαντάζει λιγότερο… ιερόσυλη.

Κατά τη γνώμη μου, και όπως θα δείτε πιο κάτω από το δείγμα γραφής, ο Φύσσας έκανε πολύ καλή δουλειά. Δίνει ένα κείμενο που ρέει και που διαβάζεται απρόσκοπτα, χωρίς να προδίδει το πρωτότυπο -το οποίο, ξαναθυμίζω, υπάρχει στην αντικρινή σελίδα του βιβλίου. Κατά συνέπεια, το πρώτο πείραμα το κρίνω πετυχημένο και περιμένω να δω να επιχειρείται, από τον Φύσσα ή από άλλον, κάτι ανάλογο σε μεγαλύτερη κλίμακα.

Καθώς έχουμε τρεις μελέτες για μεσαιωνικά θέματα (Οι μάγισσες / Η εορτή του όνου / Οι βρυκόλακες) γίνεται αναφορά σε δεκάδες ονόματα ιστορικών προσώπων, λαών ή θεών. Ο Φύσσας εξηγεί πάρα πολλά σε υποσημειώσεις αν και για τον ενημερωμένο αναγνώστη οι περισσότερες εξηγήσεις δεν είναι απαραίτητες. Ξέρουμε, ας πούμε, ποιος ήταν ο Πλάτωνας ή ο Ιπποκράτης. Λείπουν, απεναντίας, οι φιλολογικές σημειώσεις, που θα διερευνούσαν και όσα άφθονα υπονοεί ο Ροΐδης ή και τα σημεία όπου κάνει λανθασμένες αναφορές -για παράδειγμα, υποψιάζομαι ότι κακώς ο Ροΐδης αποδίδει στον Μπάιρον το ρητό «Αστασία, το όνομά σου είναι γυναίκα» (σελ. 34) διότι το Frailty, thy name is woman το έχει γράψει ο Σέξπιρ στον Άμλετ. Αλλά ο Φύσσας το δηλώνει εξαρχής πως οι υποσημειώσεις του είναι εγκυκλοπαιδικές και όχι φιλολογικές. Πάντως, υπάρχει ένα μπέρδεμα στις υποσημ. 124 και 125.

Η σημαντικότερη από τις μελέτες είναι η πρώτη, για τις μάγισσες του Μεσαίωνα, αλλά διάλεξα να παραθέσω στα επόμενα ένα κεφάλαιο από τη δεύτερη μελέτη, το Γ’΄κεφάλαιο, όπου ο Ροΐδης προσπαθεί να εξηγήσει τη διαφορά νοοτροπίας των νοτίων Ευρωπαίων από τους βόρειους.

Θα παραθέσω μόνο το μεταφρασμένο κείμενο του Φύσσα. Μπορείτε πάντως να δείτε και το πρωτότυπο στις εικόνες των δισέλιδων που έχω ανεβάσει εδώ: Πρώτο δισέλιδο, δεύτερο δισέλιδο, τρίτο δισέλιδο, τέταρτο δισέλιδο. Λείπει μια ακρούλα από το τέλος του κεφαλαίου.

Γ’

Η Γιορτή των Γαϊδουριών ή των Χαζών ή των Γυμνών και άλ­λες παρόμοιες τελούνταν ιδίως στις βόρειες επαρχίες της δυτι­κής Ευρώπης. Κι αυτό κάνει τις γιορτές ακόμα πιο δυσεξήγη­τες, γιατί εκεί η ευσέβεια δεν άκμαζε μόνο στα χείλια, μα και στην καρδιά των πιστών, σε εποχή που είχε καταντήσει κιόλας στη Ρώμη απλός σωρός δογμάτων και τελετών. Όσο εμβαθύνουμε στη μελέτη ιστορικών μνημείων, τόσο περισσότερο αισθανό­μαστε να ενισχύεται μέσα μας η πεποίθηση ότι ο κάθε λαός εί­ναι προορισμένος να έχει μια μόνο σύμφωνη με τις συνήθειές του θρησκεία. Μόνο τ’ όνομα και οι τύποι της θρησκείας αυτής φαίνεται να μεταβάλλονται, ενώ η ουσία μένει αναλλοίωτη, όπως και ο εθνικός χαρακτήρας των λαών, που διαμορφώθηκε από το κλίμα και το έδαφος και μένει αμετάβλητος όπως κι αυ­τά. Οι ευδαίμονες κάτοικοι των εύκρατων περιοχών, ζώντας σε μια φύση γοητευτική, έχοντας πάντα ζαφειρένιο θόλο πάνω από τα κεφάλια τους και πράσινο χαλί κάτω απ’ τα πόδια τους, έχουν λιγότερη ροπή από άλλους προς τα υπερφυσικά ονείρατα. Βρί­σκοντας ότι ο κόσμος αυτός είναι αναπαυτικός και όμορφος, σπάνια αισθάνονται την ανάγκη να ρίξουν ματιές στον άλλο· και η θρησκεία τους, οποιοδήποτε όνομα κι αν έχει, είναι πάντα κά­ποιο είδος δεισιδαιμονικής κοσμολατρίας, απασχολώντας περισ­σότερο τις αισθήσεις παρά το μυαλό. Κι ο χριστιανισμός ακόμα, για να πιάσει σ’ αυτούς, αναγκάστηκε θέλοντας και μη να φο­ρέσει όλα τα ηδυπαθή κοσμήματα της ειδωλολατρίας -λουλού­δια, τραγούδια, αρώματα, αγάλματα, καμπάνες και φούντες- ενώ οι προηγούμενες τελετές διασώθηκαν όλες γενικά, αλλά­ζοντας μονάχα όνομα. Καθόλου λοιπόν δεν απορούμε όταν βρί­σκουμε στη θρησκεία των εθνών αυτών δεισιδαιμονικά ή άσε­μνα πανηγύρια.

Διαφορετικά όμως ήταν τα πράγματα στους βόρειους λαούς, οι οποίοι, ερμηνεύοντας τις Γραφές κατά το εθνικό τους πνεύμα, έκαναν τον χριστιανισμό ένα είδος πένθιμης και φοβερής τραγω­δίας, όπως ήταν νωρίτερα το Έδδα. Ο Κέλτης και ο Γερμα­νός, περικυκλωμένοι από μαύρα έλατα -που ανάμεσά τους ο βο­ριάς σφυρίζει νύχτα μέρα-, ανασαίνοντας ομίχλη, πατώντας σε λάσπες, όταν το απόγευμα γυρνάνε στην καλύβα κουρασμένοι και παγωμένοι, μη βρίσκοντας στο τραπέζι τίποτ’ άλλο παρά ξινολάχανο και πικρή μπίρα, αναγκάζονται να υψώσουν τον νου τους πάνω από την αφιλόξενη φύση που τους κυκλώνει, για να γεμίσουν την έμφυτη στους ανθρώπους δίψα του κα­λού, την οποία ο Ιταλός κι ο Έλληνας δίχως κόπο ικανοποι­ούν, στρέφοντας απλά έναν γύρο τη ματιά τους. Μα εκτός απ’ αυτά, η ακρασία του αέρα και η τραχύτητα του εδάφους τούς επιβάλλουν ως όρο ύπαρξης την εργασία και τον συνεταιρι­σμό, για να ξεπεράσουν τα εμπόδια που τους περιστοιχίζουν. Εξαιτίας αυτής της ανάγκης βλέπουμε ότι μαζί με το θρη­σκευτικό αναπτύσσεται σ’ αυτούς και το αίσθημα του καθή­κοντος, που η εκπλήρωσή του θεωρείται απαραίτητος όρος και της εγκόσμιας και της μελλοντικής σωτηρίας. Ο θεός των τοτινών Γερμανών δεν είναι ούτε ο γαλήνιος και απαθής εκεί­νος νους μέσω του οποίου εξηγούσε ο Πλάτωνας την τάξη της δημιουργίας, ούτε ο συνταγματικός βασιλιάς των ορθολογιστών, ούτε ο άχολος και παιχνιδιάρης φιλόσοφος, που στην υγειά του έπινε ο καλός Βερανζέρος, ούτε -ακόμα λιγότερο- ο θεός των Βυζαντινών, άπληστος για θυμίαμα, θυσίες, γονατίσματα και κάθε είδους μορφασμούς, αλλά είναι ένας κρι­τής αμείλικτος και φοβερός, που παραδίνει άσπλαχνα στην αι­ώνια κόλαση όποιον γλιστράει έστω κι ένα βήμα από το στενό μονοπάτι που φέρνει στον ίδιο. Αλλά ούτε θεωρούσαν τη συνεί­δηση «κάποια ενοχλητική αρρώστια, που ταράζει με χιμαιρικούς φόβους την ησυχία των μικρόψυχων», όπως την όριζε ο πάπας Λέων ο I’, αλλά «αισθανόντουσαν το μεδούλι στα κόκαλα να τρέμει» κάθε φορά που αναλογίζονταν ότι θα κριθούν σύμφωνα με τα έργα τους.

Όποιος σκέφτεται έτσι είναι αδύνατον ν’ απαγγέλλει τον λό­γο του θεού σαν σχολική αποστήθιση, αλλά ζυγιάζει κάθε λέ­ξη σαν αλήθεια, με τρόμο και ανησυχία. Η θρησκεία του συνίσταται σε κάποιου είδους ενδόμυχη συνομιλία ανάμεσα στον πλάστη και το πλάσμα, ενώ θεωρεί τις εξωτερικές ασκήσεις επουσιώδεις, καθώς αισθάνεται μάλιστα κάποια έμφυτη απο­στροφή προς τις νηστείες, τις τελετές, τα προσκυνήματα και τ’ άλλα παρονθυλεύματα, που τα θεωρεί ιστούς αράχνης που κρύ­βουν τον καθαρό θόλο τ’ ουρανού. Ούτε τους αγίους επικαλεί­ται να μεσολαβήσουν για τη σωτηρία του ούτε περιμένει τα δόγ­ματα της πίστης του ή την άφεση των αμαρτημάτων από τον παπά, γιατί μόνο ο θεός τον διδάσκει με τη Γραφή και σώζει με τη χάρη. Τέτοιου είδους ήταν, απ’ όσο μπορούμε να κρίνου­με από τα μνημεία που έχουν περισωθεί, η θρησκευτική κατά­σταση κατά τη δεύτερη περίοδο του Μεσαίωνα στις βόρειες επαρ­χίες της Δύσης. Τα αισθήματα αυτά τα κατάπνιγε επί ολόκλη­ρους αιώνες η ρωμαϊκή τρομοκρατία, μέχρι που αποκορυφώθη­καν και ξέσπασαν σχεδόν ταυτόχρονα στη Γερμανία, τη Γαλ­λία, την Αγγλία και την Ελβετία κάτω από το όνομα «Μεταρ­ρύθμιση». Η επίσημη βασιλεία της μεταρρύθμισης ή μάλλον της θρησκευτικής παλιγγενεσίας χρονολογείται από τη ΙΣΤ’ εκα­τονταετία, αλλ’ από πάντα βασίλευε στην καρδιά των πιστών.

Η ειλικρινής μεταφυσική φροντίδα υπήρξε πάντα το γνώρισμα του εθνικού χαρακτήρα εκείνων των λαών, όπως είναι για τους νοτίους ο δήθεν ευλαβής επικουρισμός.

ΥΓ Σε αναγγελτικό δημοσίευμα της Λίφο διαβάζω ότι: Η μελέτη «Αι μάγισσαι του μεσαίωνος» του Εμμανουήλ Ροΐδη μόλις κυκλοφόρησε σε νεοελληνική μεταγραφή.

Αμ δεν είναι ακριβής ο τίτλος κι όταν βάζουμε κάτι σε εισαγωγικά πρέπει να είναι ακριβές. Ο τίτλος της μελέτης του Ροΐδη είναι «Αι μάγισσαι του Μεσαιώνος», όχι του μεσαίωνος, διότι στην καθαρεύουσα της εποχής ήταν «ο Μεσαιών, του Μεσαιώνος». Μια ακόμα ένδειξη της απόστασης των δύο γλωσσικών μορφών.