Το σταυρόλεξον (χρονογράφημα του Κ. Βάρναλη)

Σήμερα το απόγευμα στις 6 μ.μ., στο καφέ μπαρ GUSTAV, Χαριλάου Τρικούπη 6-10, στο Εμπορικό κέντρο Atrium (στοά) θα  παρουσιάσω τους  πέντε  τελευταίους τόμους χρονογραφημάτων του Βάρναλη που έχουν εκδοθεί, με δική μου επιμέλεια, από τις εκδόσεις Αρχείο από το 2019 έως το 2023. Αν σας  φέρει ο δρόμος από εκεί,  πολύ θα χαρώ να τα πούμε. 

Με την ευκαιρία της παρουσίασης, σκέφτηκα να βάλω ένα κομμάτι από τον τελευταίο τόμο, τα Φιλολογικά -αν και το θέμα του χρονογραφήματος δεν είναι ακριβώς φιλολογικό, αφορά όμως τις  εφημερίδες και μια πνευματική ενασχόληση στην  οποία κι εγώ επιδιδόμουν παλιότερα: τα σταυρόλεξα. 

Μ’ένα σμπάρο δυο τρυγόνια λοιπόν, διότι το ιστολόγιο τόσα χρόνια που λειτουργεί δεν έχει αφιερώσει άρθρο στα σταυρόλεξα, αν και πρόπερσι είχαμε φτιάξει ένα  σταυρόλεξο με τις 42 υποψήφιες λέξεις της χρονιάς.

Ο παππούς μου, θυμάμαι, ήταν μανιώδης φίλος των  σταυρολέξων -μάλιστα, τα έκοβε από την εφημερίδα ή το περιοδικό κι έφτιαχνε βιβλιαράκια (ήταν πολύ καλός βιβλιοδέτης, έπιαναν σε πολλά τα χέρια του) για να  τα έχει. Αυτός μού μετέδωσε την αγάπη για το άθλημα αν και από τη μαμή  ως τη λεχώνα η  φλόγα κάπως αδυνάτισε. 

Διότι παλιότερα έλυνα κι εγώ σταυρόλεξα, ή στην εφημερίδα ή σε ειδικά περιοδικά, που τέτοια έβγαιναν  κάμποσα, αλλά όχι με μεγάλο φανατισμό. Είχα γνωρίσει κι έναν  σταυρολεξά, που έπαιζε και σκάκι στον Σ.Ο.Καλλιθέας, όπου έπαιζα  κι εγώ, και ο οποίος μάλιστα είχε εκδώσει (μαζί με  άλλους) ένα περιοδικό που, αν  δεν με γελάει η μνήμη μου, λεγόταν Γρίφος, όπως αυτό για το οποίο μιλάει ο Βάρναλης στο χρονογράφημα, που είχε πολύ ψαγμένη ύλη και πολύ καλαίσθητη έκδοση και γι’ αυτό έκλεισε πριν  συμπληρώσει  δέκα τεύχη.  

Ένας καλός φίλος που, σε  πείσμα  των  καιρών, επιμένει να αγοράζει καθημερινώς εφημερίδα, όχι μόνο λύνει το σταυρόλεξο αλλά και σχολιάζει κάποιες φορές τους ορισμούς του σταυρολεξά -τον ζηλεύω για τη χρήσιμη συνήθεια (εγώ βέβαια κάθε μερα παίζω ένα πορτογαλικό Wordle με  τον φίλο μου τον  Θωμά). 

Φαίνεται πως στην  Κατοχή είχαν σταματήσει να δημοσιεύονται σταυρόλεξα στις εφημερίδες -αυτό βγαίνει από το χρονογράφημα του Βάρναλη, και αυτό επιβεβαιώνεται και από έναν  πρόχειρο έλεγχο που έκανα σε 2-3 σώματα κατοχικών εφημερίδων. Ίσως το σταυρόλεξο να  έπεσε θύμα της περικοπής των  σελίδων ή της περικοπής των δαπανών. 

Ας δώσουμε τον λόγο στον Βάρναλη με το χρονογράφημα που δημοσιεύτηκε στην Πρωία στις 14 Απριλίου 1942

Το σταυρόλεξον

            ‒ Για βάλε με το νου σου τι λαχτάρισα τώρα τελευταία;

‒ Κεφαλοτύρι, μπακαλιάρο…

‒ Όχι υλικά πράγματα. Πνευματικά…

‒ Βέβαια, κάτι που δε θα βρίσκεται εδώ, π.χ. τα ανάκτορα της Πετρουπόλεως, τη «Δευτέρα Παρουσία» του Μιχαήλ Αγγέλου ή κάτι που δεν θα εκτελείται εύκολα, π.χ. τις «Βαλκυρίες» του Βάγνερ…

‒ Όχι. Δε λαχτάρισα κάτι έκτακτο, που δε βρίσκεται εδώ ή δεν εκτελείται εύκολα ‒ χαρές δηλαδή ολιγοστών ανθρώπων, παρά κάτι πολύ συνηθισμένο ‒ χαρά όλων των ανθρώπων, που μας έλειψε απότομα…

‒ Δεν μπορώ να μαντέψω.

‒ Το σταυρόλεξο!

‒ !!!

‒ Ναι, φίλε μου. Ποτές η χώρα ολάκερη δεν είχε τόσον πνευματικόν οργασμό, όσο την εποχή που βασίλευε το σταυρόλεξο. Ήτανε μια αληθινή πνευματική επιστράτευση των Ελλήνων! Όλες οι εφημερίδες, πρωινές και βραδινές, όλα τα περιοδικά, είχανε το σταυρόλεξό τους. Είχε μάλιστα εκδοθεί και ειδικό βδομαδιάτικο περιοδικό, ο «Γρίφος», που όλες του οι εικοσιτέσσερις σελίδες δεν είχανε τίποτες άλλο από σταυρόλεξα. Αν δεν είχε ανακοπεί αυτή η μεγάλη πνευματική εξόρμηση, που θυμίζει τον Ε΄ αιώνα του Περικλέους, θα είχαμε σήμερα τον Αισχύλο του σταυρόλεξου! Όλοι, μεγάλοι και μικροί, αρσενικοί και θηλυκοί, λύνανε σταυρόλεξα. Κι επιπλέον ‒ αυτό είναι ο ασφαλέστερος δείκτης του ομαδικού έρωτα και της ομοψυχίας των ανθρώπων ‒ όλοι γράφανε σταυρόλεξα.

Τι ωραία σχήματα που είχανε τυπωμένα! Όλο το διακοσμητικό δαιμόνιο των δημιουργών προσπαθούσε να πρωτοτυπήσει σ’ αυτό το δύσκολο κεφάλαιο της τέχνης. Οι συνδυασμοί των μαύρων και άσπρων τετραγώνων κάνανε μαιάνδρους, άστρα, τσιγκέλια, πετραχήλια, χελώνες κι ό,τι δεν θα μπορούσε ποτές να φαντασθεί η… επίπεδος γεωμετρία!

Το σταυρόλεξο το χαιρόσουνα πρώτα με τα μάτια κι ύστερα με το πνεύμα. Η λύση του σταυρόλεξου ήτανε μία καθημερινή λύτρωση του εσωτερικού μας κόσμου κι ένας αυτοκαθορισμός του εγώ μας. Γιατί, ενώ σ’ όλες τις άλλες τέχνες, μεγάλες και μικρές, του χώρου και του χρόνου, ο θαυμασμός μας δίνεται στον τεχνίτη, προκειμένου για το σταυρόλεξο ο θαυμασμός επέστρεφε στον εαυτό μας. Γιατί η πνευματική αξία του σταυρολέξου δεν ανήκε στο συνθέτη του παρά στους λύτας…

«Όσοι πιστοί προσέλθετε», γράφανε απάνου από το σταυρόλεξο οι εφημερίδες. Και δεν υπήρξε Έλληνας, που να ήταν… άπιστος. Όλοι μετά φόβου θεού παίρνανε την εφημερίδα τους κι ένα μολύβι στο χέρι μετά το βραδινό φαγητό, ξαπλώνανε στον καναπέ και καπνίζοντας μακάρια βυθιζόντανε στα περασμένα και στα τωρινά σαν τους δύτες για να βρούνε τους θησαυρούς των λέξεων στα άδυτα των αδύτων του χρόνου και της γνώσης! Μέσα σ’ αυτό το υπέροχον «άλλοθι» ο ευτυχής κι ο δυστυχής, ο κουρασμένος κι ο ακούραστος, ο πλούσιος, ο πένης κι ο αμαρτωλός γινόντανε όλοι τους ευτυχείς, ξεκούραστοι, πλούσιοι και αναμάρτητοι!…

Ψες το βράδυ τυχαία στην εφημερίδα, που μου είχε τυλίξει μ’ αυτήνε το μαρούλι ο μανάβης, βρήκα ένα σταυρόλεξο του παλιού καλού καιρού. Σα να μετατοπίστηκε ο άξονας της γης κι ο Ιορδάνης εστράφη προς τα οπίσω. Έπεσα αμέσως μπρούμυτα απάνω στα τετράγωνά του, όπως πέφτει μια νεράιδα απάνω στα μαργαριτάρια του περιδεραίου της που κόπηκε…: «Οριζοντίως: 1) Εις αυτήν την νήσον παραθερίζει το «σμαρτ σετ» των Αθηνών ‒ Ακόμη και τώρα (επίρρ.)… Καθέτως: 1) Τρυφερά περιποίησις (δημ.) ‒ Πένθιμον χρώμα (δοτ.)… Μεγαλείο!

Όταν ο Οδυσσεύς κατέβηκε στον Κάτου Κόσμο κι ο Δάντης ανέβηκε στον Απάνου, δεν αντικρίσανε τόσες γνώριμες ψυχές όσα εγώ πράγματα σ’ ένα δευτερόλεπτο. Δυστυχώς το σταυρόλεξο ήτανε… λυμένο από έναν άλλον! Κι από χτες μ’ έπιασε ξανά η μανία του σταυρόλεξου. Δώσε μου ένα σταυρόλεξο και στο πληρώνω… μαύρη αγορά… Θα είναι η σωτηρία της ψυχής μου!

Eσείς λύνετε σταυρόλεξα;