Ο κ. Γεωργιάδης και οι κάφροι -και άλλα δύο από την ΕφΣυν

Αναδημοσιεύω σήμερα άλλα τρία άρθρα από την εβδομαδιαία  στήλη «Μέσα στις λέξεις» που διατηρώ στην Εφημερίδα των Συντακτών. Ξεχωρίζω ένα από τα τρία, που θα το παρουσιάσω τρίτο στη σειρά, επειδή τα δύο πρώτα είναι γνωστά στους αναγνώστες του ιστολογίου, διότι βασίζονται σε παλιότερα άρθρα μας εδώ, ενώ το τρίτο είναι κάτι καινούργιο. Βέβαια, μπορεί κάποιοι να μην έχουν διαβάσει ή να μη θυμούνται και τα δυο πρώτα. 

Η φωτογραφία που συνοδεύει το άρθρο είναι επίσης από την ΕφΣυν. 

1. Το ζάρι

(δημοσιεύτηκε στην ΕφΣυν στις 8.5.2024)

Το Ζάρι

Αύριο γίνεται στο Μάλμε της Σουηδίας ο δεύτερος ημιτελικός του διαγωνισμού τραγουδιού της Γιουροβίζιον, στον οποίο συμμετέχει και η χώρα μας με το Ζάρι. Τραγουδάει η έξοχη Μαρίνα Σάττι· τη σύνθεση υπογράφουν 7 συνθέτες, μεταξύ των οποίων και η Σάττι, τους δε στίχους τέσσερις στιχουργοί, ανάμεσά τους η Σάττι πάλι, δικαιώνοντας θα λέγαμε τον Σεφέρη που έγραψε «είναι παιδιά πολλών ανθρώπων τα λόγια μας».

Το τραγούδι έχει κυρίως ελληνικούς στίχους, αν και παρεμβάλλονται και κάποιες αγγλικές φράσεις· θα θυμάστε ότι πολλές παλιότερες ελληνικές συμμετοχές είχαν κυρίως ή αμιγώς αγγλικό στίχο, ανάμεσά τους και η μοναδική μέχρι σήμερα νικητήρια συμμετοχή μας, το 2004 με την Έλενα Παπαρίζου. Και στη φετινή διοργάνωση, τα 16 από τα 31 τραγούδια έχουν αμιγώς αγγλικό στίχο.

Το ζάρι βέβαια είναι «μικρός κύβος που σε κάθε πλευρά του φέρει από μία έως έξι κουκκίδες και χρησιμοποιείται σε τυχερά ή επιτραπέζια παιχνίδια», όπως λέει το λεξικό. Συνήθως η λέξη εμφανίζεται στον πληθυντικό, διότι πολλά παιχνίδια παίζονται με δύο ή περισσότερα ζάρια.

Ετυμολογικά, το ζάρι ήρθε στα ελληνικά τον Μεσαίωνα, αραβικό δάνειο από τον τύπο az-zahr που είναι πληθυντικός και έδωσε το μεσαιωνικό αζάριον, το οποίο στη συνέχεια έγινε αζάριν και μετά ζάριν και ζάρι. Ο μέγας Σαχλίκης, τον 14ο αιώνα, αφιερώνει πολλούς στίχους στους οποίους προειδοποιεί τον γιο του τον Φραντζισκή να μείνει μακριά από τα ζάρια και οικτίρει τη ζωή του ζαριστή -προφανώς είχε κι ο ίδιος δοκιμαστεί από το πάθος.

Δεν έχει νουν ὁ ζαριστής, γυρίζει σκοτισμένος,
δεν έχει χρήσιν ή τιμήν, αμ’ έναι εντροπιασμένος.

Στα ελληνικά η λέξη έμεινε στον χώρο των τυχερών παιχνιδιών, ταπεινή, αλλά η ίδια αραβική ρίζα είχε εξαιρετική σταδιοδρομία στις δυτικές γλώσσες, αφού έδωσε πολυσήμαντους απογόνους όπως το γαλλικό hasard (τύχη) ή το αγγλικό hazard (κίνδυνος, απειλή κ.ά.).

Είχαν βέβαια και οι αρχαίοι ζάρια, αλλά τα έλεγαν κύβους. Η λέξη «κύβος» αρχικά σήμαινε το ζάρι και μετά πέρασε σε άλλα κυβόσχημα αντικείμενα και πήρε και την αφηρημένη σημασία του γεωμετρικού σχήματος.

Ο κύβος έχει διατηρήσει την παλιά σημασία σε μερικές καθαρευουσιάνικες λέξεις (κυβεία) και στην παροιμιώδη φράση «ο κύβος ερρίφθη», που τη λέμε όταν παίρνουμε μια οριστική απόφαση από την οποία είναι αδύνατο να υπαναχωρήσουμε. Τη φράση την πρωτοείπε ο Καίσαρας όταν πέρασε τον ποταμό Ρουβίκωνα κι έτσι ήρθε σε οριστική σύγκρουση με τη Σύγκλητο. Μάλιστα, σύμφωνα με τον Πλούταρχο, ο Καίσαρας είπε «ανερρίφθω κύβος», στα ελληνικά, επαναλαμβάνοντας έναν στίχο του Μενάνδρου.

Από τους κύβους προέρχεται και μια λέξη που την έχουμε κάνει ψωμοτύρι τα τελευταία είκοσι χρόνια, το διακύβευμα. Κατά λέξη, διακυβεύω σημαίνει «παίζω κάτι στα ζάρια».

Τι ζαριά θα φέρει η Μαρίνα Σάττι στο Μάλμε; Σύμφωνα με τα προγνωστικά, η πρόκριση στον τελικό είναι σίγουρη και ένα καλό πλασάρισμα πολύ πιθανό -αλλά για επιβεβαίωση θα δούμε αύριο και το Σάββατο.

2. Λεξιλογικά για τους γείτονες

(δημοσιεύτηκε  στις  15.5.2024)

Λεξιλογικά για τους γείτονες

Προχτές είχαμε την αστραπιαία επίσκεψη του Κ. Μητσοτάκη στην Τουρκία, οπότε ταιριάζει να πούμε μερικά λεξιλογικά για «τη γείτονα», όπως αποκαλείται στη δημοσιογραφική γλώσσα η Τουρκία.

Το εθνωνύμιο Τούρκοι είναι άγνωστης ετυμολογίας αν και φυσικά υπάρχουν πολλές εκδοχές για την προέλευσή του. Στα ελληνικά, ο αστρολόγος Πάλχος που έζησε μάλλον τον 5ο-6ο αιώνα είναι ο πρώτος που μνημονεύει τους Τούρκους στο έργο του, ενώ ο ιστορικός Μένανδρος Προτήκτωρ διηγείται αναλυτικά την πρώτη πρεσβεία Τούρκων (το 568) προς τον Ιουστίνο Β’.

Από τη μακραίωνη κατάκτηση των ελληνόφωνων περιοχών, που ονομάστηκε Τουρκοκρατία, μπολιάστηκε η γλώσσα μας με άφθονα τουρκικά δάνεια· υπολογίζονται σε αρκετές εκατοντάδες οι λέξεις της ελληνικής που είναι δάνειες από τα τουρκικά (σε πολλές περιπτώσεις, βέβαια, η απώτερη αρχή είναι τα αραβικά ή τα περσικά), μαζί και ορισμένα προθήματα και επιθήματα που παράγουν νέες ελληνικές λέξεις, όπως καρα- (καρατσεκάρω), -τζής (αεριτζής), -λίκι (δημοσιοϋπαλληλίκι).

Κάποιοι λόγιοι είχαν θέσει ως εθνικό καθήκον «να ξετουρκέψουμε τη γλώσσα μας» αλλά αυτά τα πράγματα δεν γίνονται με φιρμάνια ούτε με φετφάδες, παρά με τη φυσική εξέλιξη, η οποία άλλωστε λειτουργεί: αν υπολογίσουμε τις ξεχασμένες ή τις ιδιωματικές λέξεις, θα δούμε πως η τουρκογενής φλέβα της ελληνικής φτάνει τις 5.000 λέξεις, από τις οποίες όμως, όπως είπαμε, μόνο μερικές εκατοντάδες είναι ζωντανές σε γενική χρήση.

Ταυτόχρονα, το ίδιο το εθνωνύμιο Τούρκος έδωσε πολλές σύνθετες λέξεις όπως τουρκόγυφτος, τουρκομερίτης και τουρκόσπορος (έτσι έλεγε μειωτικά τους πρόσφυγες η ελληνική δεξιά, διαχρονικά αντιπροσφυγική), τουρκολάτρης και τουρκόφιλος αλλά και τουρκοφάγος και κάμποσες ακόμα.

Υπάρχει και μια λέξη που την οφείλουμε στη γείτονα χώρα και… δεν το ξέρουμε: το χρώμα τιρκουάζ και ο ημιπολύτιμος λίθος με το ίδιο γαλάζιο χρώμα. Εμείς πήραμε τη λέξη από τα γαλλικά, όπου ο λίθος ονομαζόταν pierre turquoise, τουρκικός λίθος, επειδή εισαγόταν από την Οθωμανική αυτοκρατορία. Παρόμοια, στα αγγλικά η γαλοπούλα λέγεται turkey, παρ’ ό,τι είναι πουλί του Νέου Κόσμου, επειδή turkey hen είχε ονομαστεί η φραγκόκοτα, που ερχόταν από τη Βόρεια Αφρική, τότε υπό οθωμανικό έλεγχο· για να αποφευχθεί η συσχέτιση η Τουρκία πρόσφατα ζήτησε από τον ΟΗΕ να αλλάξει η επίσημη ονομασία της από Turkey σε Türkiye.

Και η φρασεολογία μας έχει ίχνη της μακροχρόνιας αλληλεπίδρασης με τους Τούρκους. «Έγινε Τούρκος» λέμε όταν κάποιος θυμώσει πολύ. «Βάστα Τούρκο να γεμίσω», όταν κάποιος ή κάτι καθυστερεί ενώ η περίσταση απαιτεί γρηγοράδα. Ο τούρκικος καφές έγινε ελληνικός ιδίως μετά το 1974, ενώ οι τούρκικες τουαλέτες έχουν περιοριστεί πια, ακόμα και στον στρατό.

Σύμφωνα με τον θρύλο, ο μαρμαρωμένος βασιλιάς θα έδιωχνε τους Τούρκους «πέρα από την Κόκκινη Μηλιά», την οποία ο Νικόλαος Πολίτης τοποθέτησε στο βυζαντινό Μονοδένδριον, στα περσικά σύνορα. Οι θρύλοι σπάνια επιβεβαιώνονται, το ίδιο και οι εθνικιστικές ονειρώξεις για επικείμενη διάλυση της Τουρκίας. Θα πρέπει να μάθουμε να ζούμε με τους γείτονες.

3. Ο κ. Γεωργιάδης και οι κάφροι

(Δημοσιεύτηκε στις 22.5.2024, προχτές δηλαδή. Εδώ κάνω μια αλλαγή. Το  αρχικό κείμενο έλεγε στην τρίτη παράγραφο για τους λαούς Ξόζα. Αυτή η μεταγραφή του Xhosa, που την πήρα από το ετυμολογικό λεξικό Μπαμπινιώτη, είναι λάθος. Το σύμβολο Xh στην  προκειμένη  περίπτωση αποδίδει τον ‘κλικαριστό’ φθόγγο Κκ. Το σωστό είναι Κκόσα,  όπως μου υποδείχτηκε στο Τουίτερ).

Ο κ. Γεωργιάδης και οι κάφροι

Στα τέλη Απριλίου, ο (οΘντκ) υπουργός Υγείας κ. Άδωνης Γεωργιάδης, σε εκδήλωση εγκαινίων στη Μυτιλήνη, εκνευρισμένος από τις αποδοκιμασίες υγειονομικών εναντίον του, τους αποκάλεσε «κάφρους» και χαρακτήρισε «καφριλίκια» τις διαμαρτυρίες τους.

Το  θέμα επανήλθε την περασμένη εβδομάδα στην επικαιρότητα όταν  ο κ. υπουργός διευκρίνισε στους δημοσιογράφους που είχε καλέσει στην εκπομπή του στον Σκάι, ότι δεν χαρακτήρισε έτσι όλους τους υγειονομικούς, αλλά ειδικώς εκείνους που  εκτόξευαν ύβρεις την ώρα που οι ιερείς έψαλλαν το Ευαγγέλιο.

Σύμφωνα με το Χρηστικό Λεξικό, κάφρος αποκαλείται κάποιος «απολίτιστος, άξεστος, αγενής». Η λέξη είναι δάνειο από το ιταλ. cafro, αλλά έχει πολύπλοκη ιστορία και διαδρομή. Ανάγεται στο αραβικό kafir, κατά λέξη «άπιστος». Έτσι αποκαλούσαν οι Άραβες τους λαούς Κκόσα (Xhosa) της Νοτιοανατολικής Αφρικής, που ήταν ειδωλολάτρες, άρα άπιστοι, και που τους χρησιμοποιούσαν για σκλάβους.

Την αραβική λέξη την πήραν πρώτοι οι Πορτογάλοι έμποροι και ναυτικοί για να περιγράψουν τους Αφρικανούς της περιοχής και από εκεί πέρασε σε όλες τις ευρωπαϊκές γλώσσες, με σημασία  ολοένα  και λιγότερο θρησκευτική και ολοένα και περισσότερο εθνοτική -και μειωτική. Στους χάρτες του 17-18ου αιώνα, το ανεξερεύνητο εσωτερικό της νότιας Αφρικής αναφέρεται συχνά ως Cafreria. Και  σε ελληνικά κείμενα του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα διαβάζουμε π.χ. ότι οι Κάφροι είναι «γένος ανθρώπων διαιρούμενον εις πολυαρίθμους φυλάς διεσπαρμένας εν τη μεσημβρινή Αφρική».

Τον καιρό του απαρτχάιντ, το αγγλικό kaffir και το ομόρριζο kaffer στα Αφρικάανς είχαν απροκάλυπτα μειωτικό χαρακτήρα για τους Μπαντού και τους άλλους μαύρους και «έγχρωμους». Στη σημερινή Νότια Αφρική, οι λέξεις αυτές (ευφημιστικά, the K-word) θεωρούνται εξαιρετικά προσβλητικές και η χρήση τους τιμωρείται, περίπου όπως η nigger στις ΗΠΑ.

Αξίζει όμως να σημειωθεί πως η αραβική λέξη είχε περάσει, μέσω τουρκικών, στα ελληνικά, ως καφίρης και κιαφίρης, που σημαίνει τον μη μουσουλμάνο,  τον  άπιστο, τον  αλλόθρησκο και που σήμερα επιβιώνει μόνο ως επώνυμο.

Αλλά έχει κι ένα πολύ γνωστότερο ξαδερφάκι της, διότι η αραβική λέξη ανάγεται στην αρχαία περσική λέξη gabr, που δήλωνε τους πυρολάτρες, τους ειδωλολάτρες οπαδούς της παλιάς θρησκείας της Περσίας πριν από το Ισλάμ· από εκεί προήλθε το τουρκικό gâvur, ο άπιστος, που εξελληνίστηκε σε «γκιαούρης».

Οπότε, σκέφτομαι μήπως η  δικαιολογία του κ. Γεωργιάδη, ότι δεν  αποκάλεσε κάφρους όλους τους υγειονομικούς αλλά μονάχα όσους έβριζαν, είναι τελικά χειρότερη από την πράξη του. Χειρότερη, διότι δείχνει να θεωρεί δεδομένο και σωστό τον  ρατσιστικό χαρακτηρισμό, ότι καλώς  λέγεται για κάποιους άξεστους και ότι μπορεί να ειπωθεί από δημόσιο βήμα. Αλλά θα μας άρεσε αν  ο πρωθυπουργός π.χ. της Σλοβενίας αποκαλούσε «Έλληνες» κάποιους ανέντιμους Σλοβένους πολίτες;

Πιστεύω λοιπόν ότι σε ένα σοβαρό κράτος όποιος υπουργός χρησιμοποιούσε ανάλογη έκφραση θα ζητούσε συγγνώμη ή θα εξαναγκαζόταν σε παραίτηση. Αλλά σε ένα σοβαρό κράτος, θα μου πείτε, δεν θα ήταν  υπουργός ο κ. Γεωργιάδης…