Κούπες

Το  άρθρο γράφεται ώρες πριν  από το εναρκτήριο λάκτισμα του τελικού στην αποκλεισμένη Νέα Φιλαδέλφεια, σε ένα έτσι  κι αλλιώς ακατάλληλο γήπεδο, χωρίς πρόβλεψη για χώρους στάθμευσης γι’ αυτό και πρωτοφανώς επιτάχθηκαν οι αυλές των  σχολείων, που άλλωστε έμειναν κλειστά σήμερα… αλλά ξεστρατίζω.

Έλεγα πως το άρθρο γράφτηκε χωρίς να ξέρω το αποτέλεσμα του αγώνα, αν νίκησαν οι βιολετί ή οι ερυθρόλευκοι, ο Ολυμπιακός ή η Φιορεντίνα. Ο Ολυμπιακός βέβαια έπαιζε εντός έδρας,  είχε το πλεονέκτημα ότι δεν παρευρέθηκε ο Κ. Μητσοτάκης  στις κερκίδες, είχε και την  παράδοση  με το μέρος του αφού είναι  αήττητος σε τελικούς κυπέλλων, αλλά η Φιορεντίνα, όπως και να το κάνουμε, θεωρούταν (σικ, ρε) φαβορί για να σηκώσει την  κούπα.

Αφού λοιπόν δεν  ξέρουμε ποιος σήκωσε  την κούπα, και κυρίως επειδή εμείς εδώ λεξιλογούμε, λέω σήμερα  να λεξιλογήσουμε για την κούπα -ή τις κούπες.

Το κύπελλο, το έπαθλο δηλαδή σε αθλητική διοργάνωση, το λέμε «κούπα» στην καθομιλουμένη, αλλά αυτή η σημασία, εκτός που είναι στα  όρια της αργκό, πρέπει  να είναι και σχετικά πρόσφατη -το ΛΚΝ, ας πούμε, δεν την καταχωρεί (ή δεν  την  καταχωρίζει,  αν είστε από την άλλη φράξια) αν  και το λεξικό Μπαμπινιώτη, σε  επίσης παλιά έκδοσή του, την έχει ως όρο αργκοτικό.

Βέβαια, η βασική σημασία της κούπας είναι το μεγάλο φλιτζάνι -αρχικά όταν το σχήμα πλησιάζει προς το ημισφαιρικό,  αλλά τελικά κούπες λέμε κάθε μεγάλο φλιτζάνι, νομίζω.

Κούπα είναι επίσης το ποτήρι με λαβή, μεταλλικό ή πήλινο -φέρτε μια κούπα με κρασί, που  λέει  και το τραγούδι.

Η κούπα είναι  δάνειο από το λατιν. cupa, που σήμαινε «κύπελλο, κάδος» κι  έτσι η πρώτη σημασία της στα ελληνικά,  στα ελληνιστικά χρόνια, είναι «βαρέλι». Ετσι εξηγεται ότι δεν προέρχεται από το ελληνικό «κύπελλον». Στα μαθηματικά προβλήματα του Ήρωνα του Αλεξανδρέα,  διαβάζουμε:

Ἔστω κοῦπα καὶ ἐχέτω τὴν κάτω διάμετρον ποδῶν εʹ, τὴν δὲ ἄνω ποδῶν γʹ, τὸ δὲ ὕψος ποδῶν ηʹ· καὶ ἐχέτω τὸν οἶνον ἕως ποδῶν ϛʹ· πόσα οὖν κεράμια χωρήσει;

Η λύση του προβλήματος αφήνεται στους αναγνώστες αν και υποθέτω ότι πρέπει να ξέρουμε και τις διαστάσεις των  τούβλων που θα  βάλουμε στο βαρέλι.

Πάντως, στα μεσαιωνικά χρόνια η κούπα είναι ήδη ποτήρι, κύπελλο, ας πούμε για  να  πίνεις κρασί -και σε αυτή τη μετατόπιση της  σημασίας επέδρασε το ιταλικό coppa, κύπελλο, ποτήρι, που και αυτό από τη  λατινική cupa προέρχεται.

Θυμίζω ότι χτες που είχαμε το Ανακάλημα  της Κωνσταντινόπολης, ο ανώνυμος ποιητής οικτίρει το κατάντημα της τουρκοπατημένης Πόλης, όπου «και στ’ άγια δισκοπότηρα κούπες κρασί να πίνουν».

Αλλά βέβαια κούπες, στον πληθυντικό, είναι μία από τις τέσσερις φυλές της τράπουλας, πλάι στα μπαστούνια, τα σπαθιά και στα καρά, η ακριβότερη σύμφωνα  με την  ιεραρχία της πρέφας (αλλά δεύτερη ακριβότερη  στο μπριτζ). Και εδώ συμβαίνει ένα παράδοξο, που οφείλεται στην ιστορία του χαρτοπαιγνίου: ότι, δηλαδή, ενώ η  φυλή λέγεται «κούπα», κύπελλο, συμβολίζεται ωστόσο με καρδιά.

Αντιγράφω από παλιό μας άρθρο, που κάποτε πρέπει να αναδημοσιευτεί επαυξημένο:

Στην Ιταλία οι τέσσερις φυλές  της τράπουλας ονομάζονται μπαστούνια (bastoni), νομίσματα (denari), σπαθιά (spade) και κύπελλα (coppe) και υποτίθεται ότι συμβολίζουν, αντίστοιχα, τους αγρότες, τους εμπόρους, τους ευγενείς και τον κλήρο. Οι ισπανικές ονομασίες είναι ανάλογες. Στη Γερμανία και την Ελβετία προτιμήθηκαν, αντίστοιχα, τα φύλλα, τα κουδούνια, τα βελανίδια και οι καρδιές, τελικά όμως επικράτησε το γαλλικό σύστημα, που αποτελεί συγκερασμό των παραπάνω, και έχει τριφύλλια (trèfles, ♣) που αντιστοιχούν στα ιταλικά μπαστούνια, καρά (carreaux, ♦) που αντιστοιχούν στα ιταλικά νομίσματα, πίκες (piques, ♠) που αντιστοιχούν στα ιταλικά σπαθιά, και καρδιές (coeurs, ♥) που αντιστοιχούν στα ιταλικά κύπελλα.

 Τα γαλλικά τραπουλόχαρτα είχαν το τεράστιο πλεονέκτημα ότι μπορούσαν να αναπαραχθούν εύκολα με μια μέθοδο παρόμοια με το στένσιλ, γι’ αυτό και γρήγορα επικράτησαν, αν και ακόμα και σήμερα χρησιμοποιούνται π.χ. ιταλικές τράπουλες για διάφορα λαϊκά παιχνίδια στην Ιταλία.

Κι έτσι εξηγείται ότι, ενώ έχουμε το ιταλικό όνομα, κούπες,  το αντιστοιχίζουμε στο γαλλικό σύμβολο της καρδιάς.

Η παροιμία «την  κάναμε από κούπες», που σημαίνει «πάθαμε μεγάλη ζημιά»,  εικάζω ότι  προέρχεται από την  πρέφα. Στην  πρέφα, οι κούπες είναι η πιο ακριβή  φυλή, οπότε αν παίζεις στις κούπες και μπεις  μέσα πληρώνεις 5,  ενώ στα μπαστούνια μόνο 2.

Και μέσω αυτού του πνευματικού αθλήματος να επιστρέψω στις αθλητικές κούπες. Τα κύπελλα (coupe γαλλιστί, cup στα αγγλικά) που έχει  κερδίσει μια ομάδα κάποτε  τα  λένε,  ακόμα  πιο αργκοτικά,  «κατσαρολικά»,  ενώ όταν ένας σύλλογος έχει κατακτήσει όλα τα κύπελλα σε μια χρονιά λέμε ότι έπαθε «υπερκούπωση».

Να σημειώσω εδώ και τον διεθνή αθλοφαυλισμό «Νεβερκούπεν»,  που ήταν ελληνικό παρατσούκλι της Μπάγερ Λεβερκούζεν, προσαρμογή του γερμανικού Neverkusen,  επειδή η καλή αυτή ομάδα μια ζωή ερχόταν δεύτερη και δεν έπαιρνε τίτλο πρωταθλήτριας -μέχρι φέτος, που αυτή η παράδοση έσπασε με τον πιο πανηγυρικό τρόπο αφού η ομάδα της ασπιρίνης  κατάκτησε αήττητη το πρωτάθλημα.

Η Φιορεντίνα έχει να κατακτήσει κύπελλο από το 1961, και από τότε έχει ηττηθεί σε κάμποσους τελικούς, κατά σύμπτωση πέρυσι στον τελικό του Κόνφερενς από τη  Γουέστ Χαμ. Ο Ολυμπιακός είναι πρωτάρης.

Αλλά τώρα που το διαβάζετε, θα ξέρετε ποιος σήκωσε την  κούπα.