Μονάχα στη Μιχαλού δεν χρωστάμε!

Το άρθρο αυτό δημοσιεύτηκε στην Αυγή την Κυριακή 3.1.2010 και εδώ το αναδημοσιεύω χωρίς αλλαγές. Βέβαια, οι θαμώνες του ιστολογίου μπορεί να αναγνωρίσουν ότι κάποια κομμάτια είναι «παστωμένα κοπίδια» από άλλα άρθρα μου, αλλά δεν το έκανα επίτηδες -η επικαιρότητα φταίει που κάνει κύκλους…

Μπορεί να μας διαβεβαίωνε από το προεκλογικό μπαλκόνι ότι «λεφτά υπάρχουν», τώρα όμως ο πρωθυπουργός μας ανακάλυψε πως το χρέος έχει γονατίσει τη χώρα και πως πρέπει να σφίξουμε κι άλλο το ζωνάρι αλλιώς θα μας υποβιβάσει ο Μούντης στη βήτα εθνική –όμως η στήλη, το έχω ξαναπεί, δεν πολιτικολογεί ούτε οικονομολογεί αλλά λεξιλογεί κι έτσι χριστουγεννιάτικα θα αναγκαστούμε να μιλήσουμε για το χρέος και τη μεγάλη του οικογένεια –οικογένεια λέξεων, εννοώ.

Πατριάρχης αυτής της μεγάλης οικογένειας είναι ένα απρόσωπο ρήμα των αρχαίων ελληνικών, το χρη, που σήμαινε «πρέπει, είναι ανάγκη». Το χρέος προέρχεται από αυτό το «χρη», και αρχικά σήμαινε την ανάγκη, την υπόθεση που πρέπει να διεκπεραιώσει κανείς, και ύστερα, από τη χρήση του στα δικαστήρια, πήρε τη σημασία τη σημερινή της οφειλής.

Και βέβαια στην ίδια οικογένεια με το χρέος ανήκει και το χρήμα. Η λέξη ‘χρήμα’ σήμαινε αρχικά κάτι που χρησιμοποιεί ή χρειάζεται κάποιος. Κι επειδή τα χρειαζούμενα που έχει κάποιος απαρτίζουν την κινητή περιουσία του, γρήγορα η λέξη ‘χρήματα’ πήρε τη σημασία τη σημερινή· όμως, είχε επίσης και τη σημασία «πράγματα». Έτσι, όταν στον πλατωνικό διάλογο ο Πρωταγόρας εμφανίζεται να λέει «πάντων χρημάτων μέτρον άνθρωπος» εννοεί ότι ο άνθρωπος είναι κριτήριο όλων των πραγμάτων, των πάντων, όταν όμως ο Δημοσθένης φώναζε στην εκκλησία του δήμου: «δει δη χρημάτων και άνευ τούτων ουδέν έστι γενέσθαι των δεόντων» δεν εννοούσε βέβαια τα πράγματα, ούτε τα χρειώδη γενικώς, αλλά ειδικώς εννοούσε τα χρήματα: τα λεφτά, τα νομίσματα, τη μονέδα, τα όβολα, τους παράδες, τα γρόσια, τα άσπρα, τα πεκούνια· τα τάλιρα, τα φράγκα, τα μπικικίνια, τα ψιλά, το μαρούλι, τα λάχανα, το χαρτί, το μαλλί, το μπαγιόκο· τα καπίκια, τα μπακίρια, το καύσιμο, το ρευστό, το μπερντέ, τα γκαφρά, τα γκαφ, για να κάνουμε μια κάθε άλλο παρά εξαντλητική καταγραφή διάφορων ονομασιών –και ελπίζω να μη με θεωρήσετε ασεβή που κόλλησα πλάι στους αρχαίους μας προγόνους τις αργκοτικές ονομασίες, που ασφαλώς μερικές θα αποδειχτούν εφήμερες και θα ξεχαστούν σε μερικά χρόνια ή έστω δεκαετίες, όπως έχει σχεδόν ξεχαστεί σήμερα ο «μπαμπακόσπορος» τον οποίο απαιτούσαν οι ήρωες των Χαλασοχώρηδων του Παπαδιαμάντη για να πουλήσουν την ψήφο τους.

Από το ρήμα «χρή» παράγονται επίσης η χρεία, η χρήση, ο χρησμός, ο χρηστός και ο χρήστης, ο άχρηστος και ο αχρείος· σε σχέση με αυτό το τελευταίο ζευγάρι, θα θυμάστε τη φασαρία που προκάλεσε ο κ. Πάγκαλος όταν μετά τις ευρωεκλογές είχε θυμίσει, με το γνωστό του τακτ, τη ρήση του Περικλή ότι όποιος δεν μετέχει στα κοινά δεν πρέπει να θεωρείται «απράγμων» αλλά «αχρείος». Αχρείος στα αρχαία σήμαινε απλώς άχρηστος, και μετά «ακατάλληλος για στρατιωτική υπηρεσία, μη αξιόμαχος», και με την πάροδο των χρόνων έφτασε να σημαίνει τον φαύλο άνθρωπο, τον ηθικά σκάρτο.

Στην ίδια τέλος οικογένεια ανήκει και το ρήμα χρήζω που είναι μεν αρχαίο αλλά χρησιμοποιείται και σήμερα και το αγαπούν πολύ οι νεοκαθαρευουσιάνοι διότι συντάσσεται με γενική πτώση, η οποία σε πολλούς φαντάζει πιο επίσημη, και παίρνουν οι λεγάμενοι ύφος χιλίων καρδιναλίων και σου λένε «το θέμα χρήζει μελέτης», διότι αν πουν «χρειάζεται μελέτη» θα τους πέσει η μύτη, αν και πολλοί απ’ αυτούς εκτός από γενικομανείς είναι και ημιμαθείς κι έτσι γράφουν «χρίζει μελέτης», που φυσικά είναι το ομόηχο «χρίζω», από το αρχαίο χρίω, που σήμαινε «αλείφω κάποιον με μυρωδικά» αλλά σήμερα χρησιμοποιείται κυρίως στην πολιτική όταν κάποιος παίρνει το «χρίσμα» ενός κόμματος, δηλαδή ανακηρύσσεται επίσημος υποψήφιός του. Βέβαια, μέρες που είναι, ξέρουμε ότι από εκεί προέρχεται και ο Χριστός, λέξη που αρχικά σήμαινε απλώς «αλειμμένος», μυρωμένος, σημασιολογικό δάνειο από τα αραμαϊκά, διότι αυτό σημαίνει Μεσσίας, κι έτσι κατάφερα κάπως να συνδέσω το χρέος με τα Χριστούγεννα.

Ωστόσο, μας λένε ότι εμείς οι Έλληνες, ως λαός, ως κοινωνία, χρωστάμε πολλά –λες και τα τρώγαμε όλοι μαζί. Γράψανε κάποιοι, μάλιστα, ότι «χρωστάμε ακόμα και στη Μιχαλού». Η κανονική σημασία της παροιμιακής φράσης «χρωστάει στη Μιχαλού» είναι ότι κάποιος δεν είναι στα καλά του, ότι είναι τρελός. Ωστόσο, τον τελευταίο καιρό χρησιμοποιείται επίσης και για κάποιον που χρωστάει πάρα πολλά. Η αρχική όμως σημασία παραμένει· όταν πριν από λίγο καιρό ο πρόεδρος των βιομηχάνων Μίχαλος πρότεινε να εργάζονται και να πληρώνονται λιγότερο οι εργαζόμενοι, αρκετοί ήταν εκείνοι που δεν αντιστάθηκαν στον πειρασμό και είπαν ότι ο Μίχαλος χρωστάει της Μιχαλούς. Μια αρκετά διαδεδομένη εξήγηση της φράσης λέει ότι η Μιχαλού ήταν, τάχα, μια αυστηρή ταβερνιάρισσα στο Ανάπλι μετά την επανάσταση, που τόσο απηνώς κυνηγούσε τους οφειλέτες της που στο τέλος όποιος χρωστούσε στη Μιχαλού τρελαινόταν από το ανελέητο κυνηγητό της. Η εξήγηση αυτή ασφαλώς δεν στέκει, μια και έχω βρει τη φράση σε κωμωδία του 1812. Και στα ελληνικά της Θράκης αλλά και στα βουλγάρικα Μιχάλης είναι ο ελαφρόμυαλος και εκεί πρέπει να αναζητηθεί η εξήγηση της φράσης.

Όσο για το χρέος, θαρρώ πως όποιος πιστεύει ότι όλοι οι Έλληνες εξίσου ευθυνόμαστε γι’ αυτό, θα πρέπει ασφαλώς να χρωστάει της Μιχαλούς. Καλή σας χρονιά!