Ο φιλόσοφος και ο λύκος

Έτσι λέγεται το βιβλίο του φιλόσοφου Mark Rowlands, που κυκλοφόρησε σχετικά πρόσφατα από τις Εκδόσεις του Εικοστού πρώτου. Όταν πρωτοάκουσα τον τίτλο σκέφτηκα ότι η λέξη «λύκος» χρησιμοποιείται μεταφορικά (θα πούμε περισσότερα γι’ αυτό παρακάτω), αλλά έκανα λάθος, πρόκειται για απόλυτη κυριολεξία: στα 27 του χρόνια,  νεαρός λέκτορας της φιλοσοφίας, ο Μαρκ Ρόουλαντς αγόρασε ένα κουτάβι λύκου (πώς αλλιώς να το πούμε -λυκιδέα; ), που τον βάφτισε Μπρένιν, κάτι που επρόκειτο να αλλάξει ολότελα τη ζωή του. Αλλά ας τον αφήσουμε να μας το πει ο ίδιος -αντιγράφω εδώ την πρώτη σελίδα από το βιβλίο:

Αυτό το βιβλίο είναι για έναν λύκο, τον Μπρένιν. Για περισσότερα από δέκα χρόνια -το μεγαλύτερο μέρος της δεκαετίας του 1990 και ένα μέρος της δεκαετίας του 2000- ο Μπρένιν έζησε μαζί μου. Κι επειδή μοιράστηκε τη ζωή του με έναν διανοούμενο χωρίς ρί­ζες και σταθερό τόπο διαμονής, έγινε ένας εξαιρετικά πολυταξι­δεμένος λύκος. Έζησε στις ΗΠΑ, την Ιρλανδία, την Αγγλία και τέλος στη Γαλλία. Μια επιπλέον συνέπεια αυτής της κοινής ζωής ήταν ότι έτυχε της λαμπρότερης πανεπιστημιακής εκπαίδευσης από οποιονδήποτε άλλο λύκο στην ιστορία της ανθρωπότητας. Άθελά του μεν, αλλά δωρεάν. Αν τον άφηνα ανεπιτήρητο, οι συνέπειες για το σπίτι μου και τα υπάρχοντά μου θα ήταν ολέ­θριες, όπως θα δείτε παρακάτω. Ήμουν λοιπόν αναγκασμένος να τον παίρνω μαζί μου στη δουλειά – κι επειδή είμαι Καθηγητής της Φιλοσοφίας τον έπαιρνα μαζί μου στο Πανεπιστήμιο. Τις ατέλειωτες ώρες που εγώ ανέπτυσσα διάφορες φιλοσοφικές θεωρίες, εκείνος μισοκοιμόταν -όπως και οι μαθητές μου άλλω­στε- ξαπλωμένος σε μια γωνιά του αμφιθεάτρου. Σε ορισμένες μάλιστα περιπτώσεις, όταν η διάλεξη γινόταν απελπιστικά βαρε­τή, έβγαινε απ’ το λήθαργο κι άρχιζε να ουρλιάζει. Εννοείται ότι αυτό τον έκανε εξαιρετικά δημοφιλή μεταξύ των φοιτητών, που προφανώς θα ήθελαν να μπορούσαν να κάνουν το ίδιο.

Ο Ρόουλαντς περιγράφει αναλυτικά τη ζωή του με τον Μπρένιν, τον οποίο θεωρούσε αδελφό του, και αν έχετε κατά νου να αποκτήσετε λύκο θα βρείτε κάμποσες πρακτικές συμβουλές, που ίσως ισχύουν και για τα μεγαλύτερα λυκόσκυλα (για παράδειγμα, αν το ζώο έχει μπλέξει σε αιματηρό καβγά  και θέλετε να το ξεμπλέξετε, ο μόνος τρόπος είναι να του προκαλέσετε μια ενστικτώδη αντίδραση, ας πούμε καταβρέχοντάς το στο πρόσωπο),  ωστόσο επανειλημμένα συμβουλεύει τους αναγνώστες να βγάλουν από το μυαλό τους την ιδέα να τον μιμηθούν. 

Ενδιαφέρον έχει η αντιδιαστολή των συνηθειών του λύκου με τους σκύλους -για παράδειγμα, ενώ οι σκύλοι τρελαίνονται να φέρνουν πίσω το ξύλο ή άλλο παρόμοιο αντικείμενο που θα πετάξει μακριά ο αφέντης τους, όταν ο Ρόουλαντς έκανε το ίδιο με τον λύκο του, ο Μπρένιν τον κοίταζε με απορημένο βλέμμα, σαν να του λέει «Αν το θέλεις τόσο πολύ, γιατί το πέταξες; Και εν πάση περιπτώσει γιατί δεν πας να το φέρεις εσύ;» Ακόμα μεγαλύτερο ενδιαφέρον έχει η αντιδιαστολή του λύκου με τους πιθήκους, δηλαδή τους ανθρώπους.

Διότι, πέρα από την εξιστόρηση της ζωής του με τον λύκο, ο Ρόουλαντς επιδίδεται σε πολύ αξιόλογους φιλοσοφικούς στοχασμούς για τη ζωή, τη φιλία και την αγάπη, τον θάνατο, την ευτυχία. Επιπλέον γράφει πολύ καλά, με διαύγεια και χιούμορ και κάθε σελίδα του βιβλίου δίνει πολλές αφορμές για σκέψη στον αναγνώστη, δηλαδή ό,τι καλύτερο θα περίμενε κανείς από ένα βιβλίο εκλαϊκευμένης φιλοσοφίας. Το βιβλίο λοιπόν, το συνιστώ θερμά.

Σε ένα σημείο δεν έμεινα ικανοποιημένος, αλλά δεν το καταλογίζω στα αρνητικά του βιβλίου -ο Ρόουλαντς κάνει φιλοσοφία, δεν κάνει γλωσσολογία κι έτσι δεν αναφέρεται παρά ελάχιστα στα γλωσσικά και φρασεολογικά του λύκου, που θα μπορούσαν να γεμίσουν έναν ακόμα τόμο, γιατί ο λύκος είναι από την απώτατη αρχαιότητα έντονα παρών στους θρύλους, στα ονόματα (Λυκούργος, Βόλφκανγκ), στην φρασεολογία μας. Η μόνη γλωσσική πληροφορία που αναφέρει το βιβλίο εμφανίζεται παρεμπιπτόντως στο σημείο που ο συγγραφέας λέει ότι κατά παράδοση ο λύκος είναι ο χαρακτηριστικός εκπρόσωπος αυτού που ονομάζουμε «σκοτεινή πλευρά» της ανθρώπινης φύσης, κάτι που το θεωρεί οξύμωρο μεταξύ άλλων επειδή η (ελληνική) λέξη λύκος συνδέεται τόσο στενά με τη λέξη λευκός (που σήμαινε φωτεινός) ώστε σε κάποια κείμενα οι δυο λέξεις να συγχέονται -και ο Απόλλων ήταν ο θεός τόσο του ήλιου όσο και των λύκων.

Ωστόσο, ετυμολογική σχέση του λύκου με τη λ. λευκός δεν φαίνεται να υπάρχει, ενώ σύμφωνα με τα λεξικά η αμάρτυρη λέξη *λύκη, που εμφανίζεται στο λυκόφως και στο λυκαυγές αλλά και στην αμφιλύκη δεν φαίνεται να έχει σχέση με τον λύκο. Ο Απόλλων πράγματι ονομαζόταν «λύκειος» (απ’ όπου προέρχεται και το λύκειο του Αριστοτέλη και μετά το δικό μας) αλλά και λυκοκτόνος, οπότε ίσως και το λύκειος να σημαίνει ότι προστάτευε τα κοπάδια από τους λύκους. Από την άλλη, η λέξη «λύσσα» συνδέεται πράγματι με τον λύκο ετυμολογικά -χωρίς να σημαίνει το θηλυκό του λύκου (που είναι λύκαινα), πιθανόν αρχικά να σήμαινε έναν θηλυκό λυκόμορφο δαίμονα που μεταμόρφωνε τους σκύλους σε λύκους.

Αν σκεφτούμε τους αιώνες αιώνων που ο άνθρωπος φοβόταν και πολεμούσε το λύκο, δεν είναι παράξενο που υπάρχουν τόσο πολλές παροιμίες και εκφράσεις που παρουσιάζουν τον λύκο αρνητικά. (Σκεφτείτε και τους λυκάνθρωπους). Για να μείνουμε στα ελληνικά, έχουμε, πολύ πρόχειρα, εκφράσεις και παροιμίες όπως: πεινάω σαν λύκος, γλύτωσε από του λύκου το στόμα (ή: μπήκε, ή τον έστειλαν…), ο λύκος στην αναμπουμπούλα χαίρεται, έβαλαν τον λύκο να φυλάει τα πρόβατα, ο λύκος κι αν εγέρασε κι άλλαξε το μαλλί του μηδέ τη γνώμη άλλαξε μηδέ την κεφαλή του, θρέψε λύκο το χειμώνα να σε φάει το καλοκαίρι. Υπάρχει ακόμα η έκφραση οργής «που να σε φάει ο λύκος» ή «άει στο λύκο» (την έλεγε η γιαγιά μου, θέλοντας ν’ αποφύγει να μνημονέψει τον διάβολο, ενώ επίσης έλεγε «πού στον λύκο πήγε;» όταν έψαχνε μάταια κάτι). Οι αρχαίοι είχαν και τη φράση «ει λύκου εμνήσθης, πάρεστιν ούτος», που είναι ανάλογη με τη δική μας «κατά φωνή κι ο γάιδαρος» και που ανάλογη υπάρχει και στα γαλλικά (quand on parle du loup, on en voit la queue, αν μιλήσεις για τον λύκο, βλέπεις την ουρά του).

Στα κιτάπια μου έχω και πολλές σπανιότερες και ξεχασμένες φράσεις, όπως «βαστάει τον λύκο απ’ την ουρά» που λέγεται για κακό που είναι δύσκολο να το ξεφορτωθείς, επειδή όποιος κρατάει τον λύκο από την ουρά αποφεύγει μεν προσωρινά τον κίνδυνο, αλλά δεν τολμάει και να τον αφήσει. Υπάρχει επίσης, σε κάμποσες παραλλαγές, η παροιμία για τον λύκο που έχει χοντρό λαιμό επειδή κάνει τις δουλειές του μοναχός, που εκμεταλλεύεται μια παρατήρηση όχι πάντα σωστή (ο λύκος μερικές φορές μόνο κινείται εκτός αγέλης, όχι πάντα) για να εκφράσει την έμφυτη δυσπιστία της λαϊκής σοφίας απέναντι στους συνεταιρισμούς και στις συνεργασίες, ενώ ανάμεσα στους πολλούς παροιμιόμυθους για λύκους που βρίσκουμε στο βιβλίο του Λουκάτου διαλέγω αυτόν που λέει ότι ο λύκος σαν γεράσει γίνεται μπαίγνιο των σκυλιών.

Δεν θα επεκταθώ στις παροιμίες και εκφράσεις άλλων γλωσσών, που είναι επίσης πάρα πολλές -είπαμε, μπορεί κανείς να γράψει βιβλίο για το θέμα. Ωστόσο, μου έρχεται μια σκέψη που δεν ξέρω αν είναι σωστή: στα ελληνικά έχουμε τη  λέξη λυκοφιλία, που σημαίνει την ανειλικρινή φιλία ανάμεσα σε ανθρώπους που μισιούνται και κοιτάζει ο καθένας πώς θα ρίξει τον άλλον. Η λέξη είναι αρχαία και αναρωτιέμαι αν υπάρχει ανάλογο σε άλλες γλώσσες (λίγο που σκέφτηκα, δεν βρήκα) ή αν μόνο οι αρχαίοι Έλληνες θεώρησαν τον λύκο ύπουλο φίλο, πέρα από τα άλλα του παραδοσιακά ελαττώματα. Αν έχετε κάποια ιδέα, ευχαρίστως να την ακούσω.

Παρόλο που δεν ασχολείται με τη γλωσσική πλευρά (αν και έχει αρκετές λαογραφικές αναφορές), το βιβλίο του Μαρκ Ρόουλαντς είναι πολύ αξιόλογο και θεωρώ πως αξίζει να διαβαστεί. Και για να κλείσω με ένα εντελώς άσχετο θέμα, αυτό που αξίζει να μην αγοραστεί αύριο, είναι το κυριακάτικο Βήμα, μετά την απόλυση των 20 δημοσιογράφων, που έγινε μόλις έκλεισε η ύλη για το φύλλο της Κυριακής. Θα πείτε, γιατί να νοιαστούμε για τους δημοσιογράφους. Μια απάντηση βρήκα εδώ.