Ένας καβγάς ανάμεσα σε δυο πρώην φίλους μέσα στον Εμφύλιο

Το άρθρο μου που ακολουθεί δημοσιεύεται στο Λεσβιακό Ημερολόγιο 2013, που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Αιολίδα σε επιμέλεια Παναγιώτη Σκορδά, με άρθρα για τη Λέσβο γραμμένα από συγγραφείς που κατάγονται από το νησί. Να διευκρινίσω ότι ο Κώστας Μίσσιος, ποιητής και μελετητής της λεσβιακής λογοτεχνίας, είναι θείος μου.

Στο βιβλίο του «Ένας Μυριβήλης αλλιώτικος» (Εντελέχεια, Μυτιλήνη 2008), ο Κώστας Μίσσιος συγκεντρώνει εφτά άρθρα του στα οποία διηγείται «ευτράπελες πλην και πικρές» ιστορίες για τον Στράτη Μυριβήλη. Οι πιο πικρές ιστορίες του τόμου σίγουρα βρίσκονται στο ομότιτλο άρθρο, το οποίο εξιστορεί το απίστευτο πάθος με το οποίο ο Μυριβήλης συμμετείχε, τα χρόνια του εμφυλίου πολέμου, στην προπαγανδιστική διαπάλη, εξαπολύοντας δριμύτατες επιθέσεις κατά των αντιπάλων του. Σωστά παρατηρεί ο Μίσσιος ότι κι άλλοι πνευματικοί άνθρωποι υπερασπίστηκαν την ίδια πλευρά, κανείς όμως του επιπέδου του Μυριβήλη δεν έδειξε τέτοιον φανατισμό.

Αλλά αυτά τα θίγει αναλυτικά ο Μίσσιος. Εγώ θα ξεχωρίσω ένα απόσπασμα από ένα άρθρο του Μυριβήλη, που παρατίθεται στο κείμενο του Μίσσιου (σελ. 148) για να εστιαστώ σε μιαν υποσημείωση. Γράφει λοιπόν τα εξής φαρμακερά ο Μυριβήλης: «Ένας ποιητής του κόμματος από την Ήπειρο τού έβγαλε ένα τόμο με ποιήματα που τον εξυμνεί και τον θαυμάζει [τον Άρη Βελουχιώτη]. Ένας άλλος από τη Μυτιλήνη, έβγαλε άλλον τόμο, όπου λιγώνεται από τη μεγαλοπρέπεια του Δεκεμβριανού ανθρωποσφαγείου των άοπλων Αθηναίων. Ένας τρίτος αλήτης της λογοτεχνίας έγραψε τρίτο βιβλίο, ‘Το μεγάλο Δεκέμβρη’. Είναι τρελοί αυτοί οι άνθρωποι; Όχι. Είναι απλώς κομμουνιστές. Είναι διαφοροποιημένοι πρώην Έλληνες που τώρα ανήκουν στη νέα φυλή…»

Ο «αλήτης της λογοτεχνίας», μας πληροφορεί σωστά ο Μίσσιος, είναι ο Μενέλαος Λουντέμης. Ο μυτιληνιός είναι ο ποιητής Μιχάλης Καλλοναίος (στις ιδεολογικές του επιθέσεις, ο Μυριβήλης δεν έκανε τοπικιστικά χατίρια, χτυπούσε μυτιληνιούς και ξένους με τον ίδιο ζήλο). Ωστόσο, ο Μίσσιος ομολογεί ότι δεν κατάφερε να εντοπίσει τον «ποιητή του κόμματος από την Ήπειρο». Επιτρέψτε μου να φωτίσω αυτό το σημείο.

Ο ηπειρώτης ποιητής είναι σίγουρα ο Γιώργος Κοτζιούλας (1909-1956), γεννημένος στην Πλατανούσα της Ηπείρου, ποιητής και μεταφραστής, που συμμετείχε με τον ΕΛΑΣ στην Εθνική αντίσταση, οπότε και είχε δημιουργήσει τον αντάρτικο θίασο «Θέατρο του βουνού» με τον οποίο έδινε παραστάσεις στα χωριά της Πίνδου. Ο Κοτζιούλας, που πολέμησε υπό τις διαταγές του Βελουχιώτη και τον θαύμαζε απεριόριστα, εξέδωσε το 1946 μια μικρή ποιητική συλλογή, ένα δεκαεξασέλιδο, με τίτλο Ο Άρης, στην οποία υμνεί και θρηνεί τον νεκρό πια αρχηγό του.

Ως εδώ το θέμα δεν παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον· ένας εαμίτης ποιητής έβγαλε μια υμνητική συλλογή για τον Άρη Βελουχιώτη κι ένας συγγραφέας της αντίθετης παράταξης αντέδρασε επικριτικά, τι το περίεργο υπάρχει; Ωστόσο, ο Κοτζιούλας και ο Μυριβήλης δεν ήταν ξένοι. Παρά την όχι μικρή διαφορά ηλικίας (ο Μυριβήλης ήταν 19 χρόνια μεγαλύτερος), είχαν συνδεθεί με φιλία, όχι μακρόχρονη αλλά στενή. Τα όσα ακολουθούν βασίζονται σε δημοσίευση της κ. Νίκης Λυκούργου για την αλληλογραφία του Μυριβήλη με τον Κοτζιούλα καθώς και στο βιβλίο που ετοιμάζει η φίλη Αθηνά Βογιατζόγλου για τον ποιητή (όπου έχω βάλει κι εγώ λιγάκι το χέρι μου).

Νεαρός φοιτητής στην Αθήνα, το 1929, ο Κοτζιούλας διαβάζει τα Διηγήματα (1928) του Μυριβήλη, κατενθουσιάζεται και του γράφει μια θερμή επιστολή: «Η σημερινή μέρα μού φύλαγε μια από τις μεγαλύτερες πνευματικές χαρές στη ζωή μου», ξεκινάει το γράμμα. Αρχίζουν εγκάρδια αλληλογραφία· ο Κοτζιούλας δημοσιεύει υμνητική κριτική για τον Μυριβήλη στο πρδ. Ελληνικά Γράμματα· ο Μυριβήλης αναδημοσιεύει στον μυτιληνιό Ταχυδρόμο ποιήματα που του στέλνει ο Κοτζιούλας. Όταν τον Φεβρουάριο του 1930 ο Μυριβήλης κατεβαίνει στην Αθήνα για να φροντίσει για τη δεύτερη έκδοση της Ζωής εν τάφω, οι δυο τους γνωρίζονται και από κοντά και δένονται με φιλία. Την άνοιξη του 1931 ο Κοτζιούλας κυκλοφορεί το πρώτο του βιβλίο: «Ο Στρατής Μυριβήλης κι η πολεμική λογοτεχνία», μια κριτική μελέτη 60 σελίδων για τη «Ζωή εν τάφω» και το αντιπολεμικό έργο του Μυριβήλη. Καθώς ο Μυριβήλης περνάει πια αρκετόν καιρό στην Αθήνα, οι δυο φίλοι συναντιούνται συχνά, και όταν από τον Ιούνιο του 1932 έως τον Μάρτιο του 1933 ο Μυριβήλης αναλαμβάνει διευθυντής της εβδομαδιαίας εφημερίδας Δημοκρατία, ο Κοτζιούλας είναι τακτικός συνεργάτης της εφημερίδας, μεταξύ άλλων σε συνεντεύξεις που παίρνει από πνευματικούς ανθρώπους.

Η φιλία τους ατονεί μετά το 1935, όταν οι περιπέτειες της υγείας του Κοτζιούλα τον ανάγκασαν να περνάει μεγάλα διαστήματα σε σανατόρια. Ίσως όχι τυχαία, το τελευταίο κείμενο του Κοτζιούλα στο αρχείο Μυριβήλη, είναι μια χειρόγραφη κριτική του για το Πράσινο βιβλίο, που δεν είναι ανεπιφύλακτα θετική (και ίσως γι’ αυτό δεν μερίμνησε ο Μυριβήλης να τη δώσει για δημοσίευση).  Από το ανέκδοτο υλικό που υπάρχει στο αρχείο Κοτζιούλα φαίνεται ότι από το 1933 κιόλας ο νεαρός ποιητής είχε αρχίσει να βρίσκει ψεγάδια στο ίνδαλμά του. Έπειτα, καθώς ο Κοτζιούλας από το 1933 και μετά στρέφεται όλο και πιο αποφασιστικά προς τα αριστερά, ήρθε και η πολιτική αντιπαράθεση να επισφραγίσει το τέλος της φιλίας.

Όταν οι πρώην φίλοι βρέθηκαν σε αντίπαλα στρατόπεδα, το πρώτο βέλος το έριξε ο Μυριβήλης με την υποτιμητική (έστω και ανώνυμη) αναφορά που είδαμε πιο πάνω στον «ποιητή του Κόμματος». Ο Κοτζιούλας δεν φαίνεται να απάντησε. Αργότερα όμως ξεκίνησε έναν μικρό λεξικογραφικό καβγά με τον Μυριβήλη. Η αφορμή ήταν ένα άρθρο του Μυριβήλη στην ακραία δεξιά εφημερίδα «Ελληνικόν Αίμα», με την οποία συνεργαζόταν κάθε Κυριακή, μια επιφυλλίδα όπου συνδύαζε τη λεξικογραφική μελέτη με την ιδεολογική πολεμική. Εξετάζοντας τις λέξεις που έπλασε επί Κατοχής το «γλωσσοπλαστικό δαιμόνιο» του λαού, ο Μυριβήλης στέκεται αρκετά στους «πουρκοάδες» (πουρκουάδες νομίζω ήταν συχνότερο), τον υποτιμητικό χαρακτηρισμό για τους Γάλλους που συνθηκολόγησαν υποτίθεται αμαχητί, ενώ επίσης επισημαίνει τους «σαλταδόρους» και στις «τσούλες», τις γυναίκες που πήγαιναν με Γερμανούς στην κατοχή («τα παλιοθήλυκα που ζευγάρωναν σαν τις σκύλες με τους εισβολείς», κατά τη διατύπωση του Μυριβήλη, ο οποίος ισχυρίζεται ότι μετεξελίχθηκαν στις «ειδεχθείς μαινάδες» που παρέλαυναν με δίκωχα του Ελάς!). Και η τέταρτη λέξη που ξεχωρίζει ο Μυριβήλης, που τη βάζει μάλιστα και τίτλο της επιφυλλίδας του, είναι «ο κατσαπλιάς», λέξη του νέου «εθνικού αγώνα».

«Τι είναι ο κατσαπλιάς; Είναι αυτό το ον το άθλιο και άπατρι, το βρωμερό, το αιμοβόρο, το χωρίς συνείδηση και ανθρωπιά δίπουν, που χτυπά όταν σε βρει άοπλον και το βάζει στα πόδια». Με ουδέτερη περιγραφή θα λέγαμε πως είναι μειωτικός χαρακτηρισμός για τους αντάρτες του Δημοκρατικού Στρατού, διότι, μην ξεχνάμε, αυτά γράφονται τον Ιούνιο του 1947, ενώ δηλαδή ο εμφύλιος μαίνεται, παρά το γεγονός ότι το ΚΚΕ είναι ακόμα νόμιμο και έχει τη δυνατότητα να εκδίδει έντυπα. Ο Μυριβήλης λοιπόν θεωρεί «θαυμάσια» λέξη τον κατσαπλιά, και καλεί τους λόγιους της παράταξής του να την υιοθετήσουν, να την κάνουν «τίτλο, επικεφαλίδα και ανακοινωθέν».

Το άρθρο του Μυριβήλη δημοσιεύτηκε την Κυριακή 15 Ιουνίου 1947. Τέσσερις μέρες αργότερα, στις 19.6.47, ο Ριζοσπάστης εγκαινιάζει μια νέα στήλη, τα Γλωσσικά σημειώματα, που την υπογράφει ο Γ. Κοτζιούλας, στην οποία σχολιάζει «γλωσσικά κακώς κείμενα». Αν και συνήθως αποφεύγει να κατονομάζει τους δράστες των γλωσσικών ολισθημάτων που στηλιτεύει, για τον παλιό του φίλο ο Κοτζιούλας θα κάνει μια εξαίρεση. Γράφει λοιπόν τα εξής:

«Γράφει ο πρώην δημοκράτης και συγγραφέας στις καλές του ώρες κ. Μυριβήλης ‘Τι είναι κατσαπλιάς; Είναι αυτό το ον…’ [παραθέτει απόσπασμα από το άρθρο του Μυριβήλη]». Και συνεχίζει ο Κοτζιούλας: «Δικαίωμα του καθενός να παραδέχεται ό,τι του καπνίσει για το Δημοκρατικό Στρατό. Αλλά δεν έχουμε δικαίωμα να παραποιούμε την αλήθεια. Η λέξη ‘κατσαπλιάς’ δεν είναι ‘νέος, θαυμάσιος όρος’ όπως θέλει ο ίδιος. Είναι αρκετά παλιός, παλιότερος πάντως απ’ το αντάρτικο και συνώνυμος του κατσικοκλέφτη περίπου. Αν ζούσε ο κ. Μυριβήλης τον καιρό της κατοχής στα βουνά, θ’ άκουγε κάθε τόσο ποιους φιλοδωρούσε ο αγνός λαός μ’ αυτόν το θαυμάσιο όρο. Κι αν το ’ξερε αυτό, δε θα ’κανε σήμερα την αστοχία να εκθέτει δικούς του ανθρώπους θυμίζοντας την ένδοξη δράση τους».

Λέει δηλαδή ο Κοτζιούλας ότι η λέξη «κατσαπλιάς» δεν πλάστηκε το 1946 αλλά είναι παλιότερη, και ότι την Κατοχή στην Ήπειρο χρησιμοποιήθηκε για ανθρώπους της εθνικόφρονης παράταξης. Σε καθαρά λεξικογραφικό επίπεδο, δίκιο έχει -αφού πράγματι η λέξη είναι προγενέστερη, έχει όμως δίκιο και ο Μυριβήλης κατά το ότι στη συνέχεια η λέξη χρησιμοποιήθηκε από τα κυβερνητικά έντυπα ως μειωτικό συνώνυμο και ως υβριστικός χαρακτηρισμός για τους αντάρτες του ΔΣΕ.

Να κάνω μια παρένθεση για να προλάβω ενδεχόμενη απορία των αναγνωστών: η λέξη «κατσαπλιάς» εξακολουθεί να προβληματίζει τους λεξικογράφους, αφού είναι από τις δυσετυμολόγητες της γλώσσας μας. Κατά μία πειστική εκδοχή (που τη διατύπωσε ο γλωσσολόγος Θεόδωρος Μωυσιάδης στο επιστημονικό περιοδικό Γλωσσολογία) στην αρχή της λέξης πρέπει να βρίσκεται η λέξη πλιάτσικο (αλβανικής προέλευσης, plaçkë) και από τον τ. πλιάτσικας (που επιβιώνει ως επώνυμο) να έγινε εκφραστική αντιμετάθεση υπό την επίδραση των πολλών λέξεων και επωνύμων που αρχίζουν από κατσ- στην ελληνική γλώσσα.

Αλλά ας γυρίσουμε στο θέμα μας. Ο Μυριβήλης δεν φαίνεται να απάντησε στο σχόλιο του Κοτζιούλα κι έτσι αυτή η λεξικογραφική αψιμαχία τελείωσε εκεί. Η επόμενη αναφορά του Κοτζιούλα στον Μυριβήλη θα έρθει σε άρθρο του στον Ρίζο της Δευτέρας («Γλωσσομάθεια» 29.9.1947). Εκεί ο Κοτζιούλας εκφράζει την έκπληξή του που o Μυριβήλης, σύμφωνα με δημοσιεύματα εφημερίδων, ζήτησε να του μεταφράσουν ένα γαλλικό άρθρο αντί να το διαβάσει ο ίδιος από το πρωτότυπο, και κάνει ενδιαφέρουσες σκέψεις για την αξία της γλωσσομάθειας και της καλλιέργειας του συγγραφέα, αφού το πηγαίο ταλέντο δεν αρκεί. Όμως, αναφέρεται στον Μυριβήλη μάλλον με ευμένεια («ένας συγγραφέας από τους πιο γνωστούς, από τους πιο πολυδιαβασμένους»). Απ’ όσο ξέρω, είναι η τελευταία φορά που ο ένας θα αναφερθεί δημόσια στον άλλον, τουλάχιστον όσο διαρκεί ο εμφύλιος. Λίγο αργότερα άλλωστε, οι αρχές θα κλείσουν όσα αριστερά έντυπα έμεναν ακόμα ανοιχτά.

Ωστόσο, υπάρχει και μια ακόμα επίθεση του Κοτζιούλα στον Μυριβήλη, που δεν είδε το φως της δημοσιότητας όσο ζούσαν οι δυο τους. Πρόκειται για ένα σατιρικό επίγραμμα, που το έγραψε ο Κοτζιούλας στη διάρκεια του εμφυλίου, μαζί με άλλα πολλά που σε όλα μαζί έδινε τον γενικό τίτλο «Οι δοξαριές του λαλητή» και απευθύνονταν σε ανθρώπους των γραμμάτων· κάποια ήταν παινέματα ή καλοπροαίρετα ευφυολογήματα προς συναγωνιστές, τα περισσότερα όμως ήταν τσουχτερά πειράγματα προς αντιπάλους· μερικά δημοσιεύτηκαν στον τρίτο τόμο των Απάντων του Κοτζιούλα (Δίφρος, 1957), άλλα όμως έμειναν ανέκδοτα και τα παρουσίασε πολύ αργότερα ο Νίκος Β. Κοσμάς στο περιοδικό Διαβάζω. Αυτό που μας ενδιαφέρει, σατιρίζει τις εκπομπές του Μυριβήλη στο ραδιόφωνο. Βλέπετε, ο Μυριβήλης δεν εξαπέλυε τους μύδρους του μόνο εντύπως· κάθε Κυριακή είχε τη δική του εκπομπή στον ραδιοφωνικό σταθμό των Ενόπλων Δυνάμεων, η οποία αν και είχε τίτλο «Το λογοτεχνικό τέταρτο του Στρατή Μυριβήλη», συχνά μετατρεπόταν σε προπαγανδιστικό σφυροκόπημα εναντίον των κομμουνιστών. Σε απάντηση σε αυτές τις εκπομπές, ο Κοτζιούλας έγραψε το εξής πολύ σκληρό επίγραμμα:

Ο Μυριβήλης στο ραδιόφωνο

Την Κυριακή απολείτουργα που καλοτρών οι αρχόντοι
βάνουν σκυλί να τους φυλάει δείχνοντας άγριο δόντι
κι αυτό αλυχτά περήφανο σαν οι χωροφυλάκοι.
Γενίτσαρε, άξιος σου ο μισθός από το Κολωνάκι!

Βέβαια, το επίγραμμα δεν προοριζόταν για δημοσίευση -και πώς θα μπορούσε, άλλωστε. Κατά πάσα πιθανότητα ο Μυριβήλης δεν θα το πληροφορήθηκε ποτέ, αλλά έτσι κι αλλιώς η παλιά φιλία είχε σβήσει. Ομολογώ όμως ότι δεν έχω εποπτεία των μεταγενέστερων δημοσιευμάτων του Μυριβήλη κι έτσι δεν ξέρω αν αναφέρθηκε άλλη φορά στον παλιό του φίλο από την Ήπειρο που άλλωστε, αν και πολύ νεότερος, έμελλε να φύγει από τη ζωή πρώτος, το 1956, μόλις στα 47 χρόνια του.