Η αιχμή του δόρατος του Νίκου Λάζαρη

Κυριακή σήμερα, μέρα που συνηθίζω να βάζω φιλολογικά κείμενα, όμως και πρώτη μέρα του μηνός, μέρα που συνήθως βάζουμε το Μηνολόγιο, οπότε είχα δίλημμα. Το δίλημμα το έλυσα αποφασίζοντας τελικά να αναβάλω το Μηνολόγιο για αύριο, επειδή σήμερα θέλω να παρουσιάσω ένα κριτικό κείμενο παρμένο από ένα βιβλίο που θα παρουσιαστεί την Τετάρτη που μας έρχεται, οπότε ήταν πολύ προτιμότερο να το δημοσιεύσω σήμερα και όχι την επόμενη Κυριακή.

Στην πραγματικότητα, τη βδομάδα που αρχίζει αύριο θα γίνουν τουλάχιστον δύο πολύ ενδιαφέρουσες παρουσιάσεις βιβλίων, στις οποίες θα πήγαινα αν ήμουν στην Αθήνα.

Η πρώτη, είναι η παρουσίαση των βιβλίων του Γιώργου Κοτζιούλα, «Πικρή ζωή» των εκδόσεων «Νηρέας», και του χειροποίητου βιβλίου «Γ. Κοτζιούλας, Ποιήματα», που βγαίνει σε 50 αντίτυπα από τις εκδόσεις «Μίμνερμος», με χαρακτικά του ζωγράφου Αλέκου Φασιανού. Η παρουσίαση θα γίνει αύριο, Δευτέρα 2 Ιουνίου, στο Πολιτιστικό Κέντρο της Αρχιεπισκοπής Αθηνών (Μεγάλου Βασιλείου 15, Ρουφ), στις 7 μ.μ. Η παρουσίαση θα γίνει από τον Θόδωρο Παπαγιάννη (γλύπτη, καθηγητή στην ΑΣΚΤ) και από τον Αναστάσιο Σακελλαρόπουλο (διευθυντή των Ιστορικών Αρχείων του Μουσείου Μπενάκη). Την εκδήλωση θα χαιρετίσει ο ιατρός και αγιογράφος Σταμάτης Σκλήρης, παρουσία και του ζωγράφου Αλέκου Φασιανού. Για τον Κοτζιούλα έχουμε μιλήσει πολλές φορές στο ιστολόγιο και πριν από τρεις εβδομάδες είχα παρουσιάσει το ένα από τα δύο βιβλία που θα παρουσιαστούν αύριο, την «Πικρή ζωή», και μάλιστα ο γιος του ποιητή είχε προσφέρει και μερικά αντίτυπα σε φίλους του ιστολογίου.

Η δεύτερη εκδήλωση θα γίνει την Τετάρτη 4 Ιουνίου, στις 8μ.μ. στο Σπίτι της Κύπρου, Ξενοφώντος 2Α (Σύνταγμα). Θα παρουσιαστεί το βιβλίο του Νίκου Λάζαρη «Η αιχμή του δόρατος – Κριτικά κείμενα 1987-2011». Θα μιλήσουν ο δοκιμιογράφος Γιώργος Παγανός, ο κριτικός Αλέξης Ζήρας, η φίλη Αθηνά Βογιατζόγλου, αναπλ. καθηγήτρια στο πανεπιστήμιο Ιωαννίνων και ο ποιητής Δημήτρης Κοσμόπουλος.

Για να πάρετε μια γεύση, θα παρουσιάσω παρακάτω ένα κριτικό κείμενο από το βιβλίο. Αλλά να πούμε πρώτα δυο λόγια για τη λογοτεχνική κριτική. Λέγεται συχνά ότι στις μέρες μας η λογοτεχνική κριτική έχει εκφυλιστεί σε βιβλιοπαρουσίαση ή ακόμα χειρότερα σε απλή αναπαραγωγή (με κόπι πέιστ) των δελτίων τύπου που διανέμουν οι εκδοτικοί οίκοι. Μια τέτοια γενίκευση θα ηταν άδικη, όσο κι αν στα περισσότερα έντυπα αυτή ακριβώς είναι η κατάσταση. Κριτικοί με την παλιά έννοια της λέξης εξακολουθούν να υπάρχουν, μόνο που δεν φιλοξενούνται πια στις μεγάλες εφημερίδες αλλά στις μικρότερες ή σε κάποια λογοτεχνικά περιοδικά. Ταυτόχρονα έχουν εμφανιστεί πολλοί βιβλιοφιλικοί-βιβλιοκριτικοί ιστότοποι και ιστολόγια, ένα πολύ ενδιαφέρον φαινόμενο που όμως δεν το έχω παρακολουθήσει αρκετά για να το αξιολογήσω.

Ένα δεύτερο πρόβλημα είναι ότι στις μέρες μας η κριτική θεωρείται αυτονόητο πως θα είναι επαινετική. Σπανίζουν οι κριτικοί που δεν θα διστάσουν να κάνουν αρνητική κριτική ή έστω να επισημάνουν αδυναμίες στο κρινόμενο έργο. Ένας από αυτούς είναι και ο Νίκος Λάζαρης, που το βιβλίο του παρουσιάζουμε σήμερα, που οι κριτικές του σπάνια είναι αμέριστα επαινετικές, συνήθως αναδεικνύουν και θετικά και αρνητικά, ενώ κάποιες φορές κοντεύουν να γίνουν κατεδαφιστικές -όπως στο κείμενο που θα αναδημοσιεύσω παρακάτω. Ο Λάζαρης είναι πιο γενναιόδωρος με τους πρωτοεμφανιζόμενους ποιητές, πιο απαιτητικός με τους ώριμους και καθιερωμένους και δεν διστάζει να γράψει αρνητικά για συγγραφείς που θεωρούνται ιερά τέρατα. Αρκετές κριτικές του άλλωστε έχουν προκαλέσει έντονες αντιπαραθέσεις και συζητήσεις. Είναι κριτικές λοιπόν αιχμηρές, έχουν όμως και το άλλο προσόν, ότι είναι καλογραμμένες, με νεύρο και ρυθμό, χωρίς τη συνηθισμένη στρυφνότητα των κριτικών κειμένων -μ΄άλλα λόγια, διαβάζονται με απόλαυση.

Όπως γράφει ο ίδιος στον πρόλογο του βιβλίου: Ο δρόμος της κριτικής δεν είναι στρωμένος μέ άνθη. Έχει δύσκολα περάσματα, εμπόδια, κακοτοπιές, που καθιστουν την ενασχόληση με την κριτική κάθε άλλο παρά εύκολη. Ιδιαίτερα σε μια χώρα όπως η δική μας στην οποία η κριτική αντιμετωπίζεται με αυξημένη δυσπιστία, ο κριτικός που θα θελήσει να κάνει σωστά τη δουλειά του (δηλαδή να κρίνει και να αξιολογεί τα λογοτεχνικά έργα κατά συνείδηση), θα κληθεί να καταβάλει ένα τίμημα. Διότι ακόμη και στην περίπτωση που η κριτική του είναι θετική, εάν διατυπώσει κάποιες (ελάχιστες) επιφυλάξεις για ορισμένα ασθενή, κατά τή γνώμη του, σημεία του βιβλίου, θα συναντήσει τήν έντονη δυσφορία, αν όχι την εχθρότητα του κρινόμενου συγγραφέα.

Πώς αντιδρά κανείς απέναντι σέ τέτοιου είδους καταστάσεις; Η απάντηση είναι: Μέ χαμόγελο συγκατάβασης για τα ανθρώπινα. Με την πίστη ότι σε εποχές μεγάλης σύγχυσης όπως η σημερινή, η κριτική πράξη είναι περισσότερο απαραίτητη από ποτέ. Και με την ακλόνητη πεποίθηση, ότι η κριτική είναι τέχνη. Και μάλιστα (κάτω από ορισμένες προϋποθέσεις) τέχνη υψηλού επιπέδου.

Ο Λάζαρης άσκησε τη λογοτεχνική κριτική κυρίως στα περιοδικά Πλανόδιον και Νέα Εστία και στον τόμο «Η αιχμή του δόρατος» συγκεντρώνει τις καλύτερες κριτικές του που αφορούν βιβλία των εξής συγγραφέων (αντιγράφω από δελτίο τύπου, οπότε να μου συγχωρεθούν τα σημαδάκια):

Νίκος Φωκᾶς | Μίλτος Σαχτούρης | Γιώργης Παυλόπουλος | Κώστας Στεργιόπουλος | Γιῶργος Ἰωάννου | Μάρκος Μέσκος | Κική Δημουλᾶ | Βύρων Λεοντάρης | Κατερίνα Ἀγγελάκη-Ρούκ | Τάσος Γαλάτης | Χρίστος Λάσκαρης | Τάσος Ροῦσσος | Ἀγγελική Σιδηρᾶ | Νάσος Βαγενᾶς | Γιάννης Βαρβέρης | Μιχάλης Γκανᾶς | Μανόλης Πρατικάκης | Ἀργύρης Χιόνης | Γιῶργος Βέλτσος | Γιῶργος Μαρκόπουλος | Γιάννης Ὑφαντῆς | Μαρία Λαϊνᾶ | Ἕλενα Χουζούρη | Γιάννης Εὐσταθιάδης | Στέλλα Ἀλεξοπούλου | Νίκος Λεβέντης | Σωτήρης Γουνελᾶς | Γιῶργος Μπρουνιᾶς | Βασίλης Ἀρφάνης | Σωτήρης Σαράκης | Ἀντώνης Μακρυδημήτρης | Σπύρος Βρεττός | Γιάννης Τζανετάκης | Στρατῆς Πασχάλης | Δημήτρης Κοσμόπουλος | Χάρης Βλαβιανός | Ἄγγελος Καλογερόπουλος | Στάθης Κουτσούνης | Εὐτυχία-Ἀλεξάνδρα Λουκίδου | Γιῶργος Χ. Θεοχάρης | Ἀλεξάνδρα Μπακονίκα | Χάρης Ψαρρᾶς | Τάσος Ἀναστασίου | Θεώνη Κοτίνη | Γεωργία Τριανταφυλλίδου | Ἀνδρέας Ρούσσης | Σπύρος Γεωργίου

Διάλεξα να αναδημοσιεύσω από το βιβλίο του μια κριτική που συζητήθηκε πολύ στην εποχή της (δημοσιεύτηκε το 2002) και αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα αιχμηρής, σχεδόν κατεδαφιστικής κριτικής (χωρίς σε αυτό να είναι αντιπροσωπευτική των κειμένων του βιβλίου), επειδή συμφωνώ με την άποψη που εκφράστηκε σε μια συζήτηση που πήγασε από μιαν άλλη κριτική του Λάζαρη, η αρνητική κριτική είναι το αλάτι της γης -ότι μια τεκμηριωμένη αρνητική κριτική ωφελεί περισσότερο από έναν αδιάφορο έπαινο.

Πρόκειται για το κείμενο με το οποίο ο Ν. Λάζαρης εγκαινίασε τη συνεργασία του με την Νέα Εστία, τον Μάρτιο του 2002, στο οποίο, με τίτλο «Ένα ακραίο φαινόμενο» ο Λάζαρης κρίνει την τότε πρόσφατη συλλογή του Γιώργου Βέλτσου Στην εκταφή οι εραστές αναγνωρίζονται από τα δαχτυλίδια. Ο Βέλτσος αντέδρασε με επιστολή στο περιοδικό, στην οποία υποστήριξε ότι το περιεχόμενο της κριτικής του Λάζαρη «άπτεται του ποινικού κώδικα» (!), στην οποία απάντησε ο εκδότης του περιοδικού, ο Σταύρος Ζουμπουλάκης, δίνοντας (η έκφραση ανήκει στον Νάσο Βαγενά) ένα «μάθημα κριτικής δεοντολογίας». Η επιστολή Βέλτσου και η απάντηση Ζουμπουλάκη (ενδιαφέρον έχει ο ενικός του πρώτου και ο ευγενικός αλλά αυστηρός πληθυντικός του δεύτερου) υπάρχουν ονλάιν εδώ (θα πρέπει να πατήσετε το βελάκι προς τα δεξιά για να δείτε τις επόμενες σελίδες), ίσως όμως θα είναι καλύτερα να διαβάσετε πρώτα την κριτική του Λάζαρη -και πάλι σε πολυτονικό, κατ΄εξαίρεση:

ΕΝΑ ΑΚΡΑΙΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ

Γιῶργος Βέλτσος, Στήν ἐκταφή οἱ ἐραστές ἀναγνωρίζονται ἀπό τά δαχτυλίδια, Καστανιώτης, Ἀθήνα 2001, σ. 46.

Ἡ περίπτωση τοῦ Γιώργου Βέλτσου θά μπο­ροῦσε ἄφοβα νά χαρακτηριστεῖ ὡς ἀκραῖο πο­λιτισμικό φαινόμενο. Καθηγητής κοινωνιολο­γίας στό Πάντειο Πανεπιστήμιο, φίλος τοῦ πρωθυπουργοῦ καί ἐξ ἀπορρήτων σύμβουλός του σέ πολιτιστικά θέματα, θεατρικός συγγραφέας ἔρ­γων ἀβέβαιης θεατρικότητας, φίλος, θαυμα­στής καί ὁμοτράπεζος τοῦ διάσημου καί ἀμφι­λεγόμενου Γάλλου φιλοσόφου Ζάκ Ντερριντά, παθιασμένος κοινωνός τῆς παριζιάνικης κουλ­τούρας καί ἰδιαίτερα τῆς μεταμοντέρνας στήν πιό ἀκραία της ἐκδοχή, κοινωνιολογῶν φιλόσο­φος τοῦ life style, εὐφάνταστος τηλεοπτικός γευσιγνώστης, χαριτωμένος μπόν βιβέρ καί ἰδιό­τυπος κοσμικός ἐκ γενετῆς (πάντα ὅμως μέ τήν καλή ἔννοια, ὅπως θά ἔλεγε καί δημοφιλής κωμικός τῆς TV), ὁ Βέλτσος εἶναι ἕνα ἀπό τά πιό γνωστά ὀνόματα τῆς ἀθηναϊκῆς ἐλίτ τῶν διανοουμένων καί ταυτόχρονα ἕνα πρόσωπο πού κατορθώνει νά βρίσκεται συνεχῶς τά τελευ­ταῖα χρόνια, μέ τόν ἕναν ἤ τόν ἄλλο τρόπο στό προσκήνιο τῆς πολιτιστικῆς ἐπικαιρότητας. Εἴτε μέ τή συχνή ἀρθρογραφία του στόν ἡμερήσιο Τύπο, εἴτε μέ τά βιβλία πού ἀθρόα ἐκδίδει, εἴτε μέ τήν ἴδια τήν παρουσία του (κινήσεις, ὕφος, στάση, φωνή, χειρονομίες ἑνός αὐθεντικοῦ κλόουν, ὅπως ὁ ἴδιος αὐτοαποκαλεῖται) καί τό στρυφνό, δυσνόητο, ἐπιτηδευμένο γλωσσικό του ἰδίωμα, πού δίνει τροφή στούς δημοσιογράφους νά μι­λοῦν γιά «βέλτσειον» ὕφος καί σέ προικισμέ­νους μίμους, ὅπως ὁ Μητσικώστας, νά τόν ἀναπαριστάνουν ξεκαρδιστικά.

Ὡστόσο, ὅλη αὐτή ἡ πολυσχιδής δραστηριό­τητα φαίνεται πώς δέν ἱκανοποιεῖ τή φιλοδοξία τοῦ Γιώργου Βέλτσου. Ἔτσι, τελευταῖα ἐζήλωσε καί δόξαν ποιητῆ καί, ἀπό τό 1993 μέχρι σήμερα, δημοσίευσε ἑφτά ποιητικές συλλογές (ἕνα σχεδόν βιβλίο τόν χρόνο). Ἀλλά δέν εἶναι μόνο αὐτό. Στήν περίπτωση τοῦ νεόκοπου ποιητῆ Βέλτσου, συμβαίνει τό ἑξῆς ἐκπληκτικό καί μᾶλλον πρωτοφανές. Πρίν ἀκόμη ἡ ἔγκυρη κρι­τική σ’ αὐτό τόν τόπο ἀποφανθεῖ γιά τήν ἀξία τοῦ ποιητικοῦ του ἔργου (εἶναι χαρακτηριστικό ὅτι μόνο ὁ Δ.Ν. Μαρωνίτης ἔχει ἐκφραστεῖ θετικά γιά τήν προηγούμενη συλλογή του Ψιλά γράμ­ματα), τά δύο τελευταῖα βιβλία του, καί κυρίως ἡ Ἐκταφή, συνοδεύτηκαν ἀπό τά τύμπανα ἑνός ἐκκωφαντικοῦ δημοσιογραφικοῦ θορύβου. Σέ μιά ἐποχή δηλαδή, κατά τήν ὁποία σημαντικοί ποιητές βρίσκονται ἔξω ἀπό τό πεδίο τοῦ δημοσιογραφι­κοῦ ἐνδιαφέροντος, βλέπουμε τόν Βέλτσο νά δί­νει ὁλοσέλιδες συνεντεύξεις σέ ἐφημερίδες μεγά­λης κυκλοφορίας καί νά μιλάει μέ ὕφος περι­σπούδαστο γιά τό ποιητικό του ἔργο. Ἄν αὐτό δέν εἶναι μιά πρόκληση, ἕνα σύμπτωμα πού ἀποκαλύπτει τή ρηχότητα τῆς πνευματικῆς μας ζωῆς, τότε τί εἶναι;

Μιά προσεκτική ἀνάγνωση τοῦ τελευταίου βι­βλίου τοῦ Γιώργου Βέλτσου, καθώς ἐπίσης καί τῶν ἄλλων ποιητικῶν συλλογῶν πού ἔχει ἐκ­δώσει ἀπό τό ’93 μέχρι σήμερα, μᾶς ὁδηγεῖ σέ μιά βασική διαπίστωση: ὁ Βέλτσος δέν εἶναι αὐθεντικός ποιητής, ἀλλά ἕνας διανοούμενος πού προσπαθεῖ ἀνάμεσα στίς πολλές, ποικίλες ἀσχο­λίες του νά γράψει καί ποιήματα. Κάποτε, εἶναι ἀλήθεια, κατορθώνει καί μᾶς δίνει ὁρισμέ­νους ἀξιόλογους στίχους καί ἐλάχιστα, μετρη­μένα στά δάχτυλα τοῦ ἑνός χεριοῦ, δείγματα μιᾶς ἱκανοποιητικῆς ποιητικῆς γραφῆς. (Καί μιλᾶμε κυρίως γιά τά ποιήματα πού δημοσιεύ­τηκαν στή Νέα Ἑστία, καί εἰδικότερα γιά ἐκεῖνο στό ὁποῖο γίνεται μιά ἀναφορά στό πρό­σωπο τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ.) Τίς ὑπόλοιπες φορές ὅμως ἀποτυγχάνει ὁλοσχερῶς. Τά ποιήμα­τά του, ἀδύναμα ὡς πρός τήν ἀρχική τους σύλληψη, ἐπίπεδα, ἄνευρα, φέρουν ἔκτυπα τά χαρακτηριστικά μιᾶς διανοητικῆς κατασκευῆς. Κανένα ρίγος ἀληθινῆς συγκίνησης δέν τά δια­περνᾶ. Καμιά ποιητική πνοή δέν τά ζεσταίνει καί δέν τά ἀπογειώνει. Ὁ ἀπαιτητικός ἀνα­γνώστης, ἀφοῦ τά διαβάσει, κλείνει τό βιβλίο καί ἀμέσως τά ξεχνᾶ, ἐνῶ δέν αἰσθάνεται τήν ἀνάγκη νά ἐπανέλθει ποτέ. (Καί αὐτό εἶναι ἕνα ἐμπειρικό, πλήν ὅμως ἀδιάψευστο τεκμήριο τῆς γνησιότητας ἑνός ποιητῆ.)

Ποῦ ὀφείλεται αὐτή ἡ ἀποτυχία; Γιατί ὁ Γ. Βέλτσος δέν μπορεῖ νά γράψει ἀξιομνημόνευ­τους στίχους καί ποιήματα; Πρῶτα-πρῶτα ὀφείλεται, κατά τή γνώμη μας, στό γεγονός ὅτι ὁ Βέλτσος προσέρχεται στήν ποίηση μέ μιάν ἀνεπίτρεπτη ἀλαζονεία (στά Ψιλά Γράμματα γράφει ὅτι «κανείς δέν εἶναι ποιητής χωρίς τό δεύτερο συστατικό τήν οἴηση»). Ὁ Βέλτσος, εἶναι φανερό, δέν ἀντιμετωπίζει τήν ποίηση σάν μιά ὑψηλή πνευματική διεργασία ἤ σάν ἕνα καταλυτικό γεγονός στό ὁποῖο διακυβεύεται συχνά ἡ βαθύτερη οὐσία τῆς ἀνθρώπινης ὑπάρ­ξεως, ἀλλά σάν ἕνα πάρεργο, σάν ἕνα χόμπυ γιά ἀργόσχολους ἤ σάν ἕνα χῶρο δημοσιότητας καί προβολῆς. Ἡ ποίηση ὅμως δέν γράφεται μέ αὐτό τόν τρόπο. Ὁ ἀληθινός ποιητής προσέρ­χεται στήν ποίηση μέ ἄκρα ταπεινότητα. Τό σῶμα του χαμηλώνει, διπλώνεται, ἀγγίζει τή γῆ. Δέν πρόκειται ἀσφαλῶς γιά τήν περίφημη ἀπόσβεση τῆς προσωπικότητας τοῦ ποιητῆ, ἀλλά γιά κάτι διαφορετικό. Ὁ ἀληθινός ποιη­τής αἰσθάνεται ὅτι πρέπει νά «ταφεῖ» μέσα στό ποίημα, γιά νά μπορέσει μετά ἀκέραιος καί λυτρωμένος «ν’ ἀναστηθεῖ». Αὐτή εἶναι ἡ οὐ­σιαστική –μέ τήν ποιητική ἔννοια τοῦ ὅρου– λειτουργία τῆς ποίησης. Αὐτή τήν προσέγγιση, αὐτήν τή «μέθοδο» ἀκολουθοῦν οἱ αὐθεντικοί ποιητές ἀνά τούς αἰῶνες.

Φαίνεται ὅμως πώς αὐτά γιά τόν Βέλτσο εἶναι στήν οὐσία «ψιλά γράμματα». Ὁ Βέλ­τσος –καί μποροῦμε εὔκολα νά τό καταλάβου­με ἀπό τόν τρόπο πού εἶναι γραμμένα τά ποιή­ματά του– δέν δείχνει νά αἰσθάνεται κανένα δέος μπροστά στό ἄσπρο χαρτί. Γιά τόν Βέλ­τσο, τό ἄσπρο χαρτί δέν εἶναι ὁ σκληρός, σεφερικός καθρέφτης πού σοῦ ἐπιστρέφει, ἄν τόν ἐμπιστευτεῖς, τή δική σου φωνή καί ὄχι ἐκείνη πού σοῦ ἀρέσει· ἀλλά μιά λευκή ἐπιφάνεια στήν ὁποία καθρεφτίζονται τά μακιγιαρισμένα μέ ποιητικίζοντα ψιμύθια προσωπεῖα του. Ἔτσι ὅμως οἱ λέξεις, χωρίς κανένα συναισθηματικό βάρος, δίχως μιά βαθύτερη ἀντιστοιχία μέ τά πράγματα πού θέλουν νά ἐκφράσουν, ἐκδικοῦ­νται. Γλιστρᾶνε μπροστά στά μάτια μας, αἰω­ροῦνται, χάνονται. «Δέν καρφώνονται μέσα στό ποίημα, σάν πρόκες γιά νά μή τίς παίρνει ὁ ἄνεμος.» [Σημείωση ΝΣ: Παραπέμπει στον διάσημο στίχο του Μανώλη Αναγνωστάκη Σαν πρόκες πρέπει να καρφώνονται οι λέξεις. / Να μην τις παίρνει ο άνεμος]

Μοῦ εἶπες πώς σέ πόνεσα
ἀλλά δέν θές τέτοιο ἐνέχυρο
καί μοῦ τό ἐπιστρέφεις
τά βράδια πού κλαῖμε τήν ἀλλαγή τῶν συνθηκῶν
Ἡ δικαιοπραξία ματαιώθηκε λοιπόν
Διότι, μοῦ εἶπες
τῶν πραγμάτων οὕτως ἐχόντων
ἡ αὐτεξουσιότητα εἶναι ἡ στάση τῶν ἀρχόντων.

(στ΄)

Ἕνας δεύτερος λόγος πού ὁ Βέλτσος ἀδυνα­τεῖ νά μᾶς δώσει πραγματικά ποιήματα εἶναι τό ὅτι δέν μπορεῖ νά ἀπαλλαγεῖ ἀπό τήν ἐγκεφαλικότητά του. Ὄχι βέβαια ὅτι ἡ γνώση, ἡ διάνοια, οἱ ἰδέες, εἶναι ἄχρηστα πράγματα γιά τήν ποίηση. Ἀντίθετα, ἡ ποίηση ζητᾶ ὁλόκλη­ρη τήν προσωπικότητα τοῦ ποιητῆ, ὄχι μόνο ἕνα μέρος της. Ὅταν ὅμως αὐτό δέν γίνεται μέσα ἀπό μιά ἐσωτερική διεργασία, ἀπό μιά φυσική ἀναγκαιότητα, ἀλλά ἐπιβάλλεται προ­γραμματικά ἀπέξω «γιά νά τιτλοφορούμεθα ποιητές», τότε τό αἰσθητικό ἀποτέλεσμα ἀκυ­ρώνεται. Στήν περίπτωση τοῦ Βέλτσου αἰσθά­νεται κανείς ὅτι ἡ ἐγκεφαλικότητα καταπνίγει κάθε συναίσθημα καί δημιουργεῖ ἕνα εἶδος ἀνα­χώματος, πού ἐμποδίζει τίς ἀσύνειδες ποιητι­κές δυνάμεις νά ἀναδυθοῦν καί νά δράσουν. Ἀποτέλεσμα: Στά περισσότερα ποιήματα τῆς Ἐκταφῆς ὑπάρχουν σκέψεις, ὑπάρχουν δηλώ­σεις, πού δέν μετουσιώνονται αἰσθητικά – μ’ ἕνα λόγο δέν ἀποκτοῦν λογοτεχνικότητα.

Καί μάρτυς μου ὁ ἥλιος, εἶχες πεῖ
σάν νά ἐπρόκειτο γιά ζήτημα φωτός ἡ ἀλήθεια
Σκοτάδια
κι ἄλλα σκοτάδια σκοτεινά
εἶναι οἱ προθέσεις μας
πῶς μέ ἀγάπησες
γιατί ἡ ἀγάπη
καί πῶς δικάζει καί τούς δυό ἡ ἰσημερία
Ὁ ἥλιος ψευδομάρτυρας
παρά τό ἀψευδές τῶν αἰσθημάτων
Κι ὕστερα τό ἀψευδές τῶν ἕξεων
διότι καί πάλι αὔριο
θά ὑποστείλεις τά φρονήματα.

(ια΄)

Ἕνα τρίτο βασικό ἐμπόδιο στόν δρόμο τοῦ Βέλ­τσου πρός τήν ποίηση εἶναι ὁ ναρκισσισμός του. Ὁ ναρκισσισμός βέβαια αὐτός καθεαυτόν, δέν εἶναι ἐξ ὁρισμοῦ κακό πράγμα γιά τήν ποίηση. Τό ναρκισσιστικό στοιχεῖο ὑπάρχει δυ­νάμει, ἔστω καί ἐπιμελῶς κρυμμένο, σέ κάθε ποιητή, σέ κάθε καλλιτέχνη ἐν γένει, καί μπο­ρεῖ νά εἶναι ἕνα ἰσχυρό κίνητρο γιά ὑψηλά δημιουργικά ἐπιτεύγματα, ἀρκεῖ νά κατορθώσει κανείς νά τό ὑποτάξει στό ἀληθινό νόημα τῆς τέχνης. Ὁ ναρκισσισμός τοῦ Βέλτσου ἔχει ἕνα μειονέκτημα: ἐξέχει μέσα στά ποιήματά του, φωνάζει ἀπό μακριά· καί ἐκφράζεται μέ μιά λεκτική ἐπιτήδευση καί μιά ἐξεζητημένη με­λαγχολία, μιά ἀτμόσφαιρα πένθους, πού δέν ἔχουν τή δύναμη νά μᾶς πείσουν γιά τή γνη­σιότητά τους. Γιατί; Διότι τό πένθος (πού δέν συνάδει μέ τόν ναρκισσισμό) προϋποθέτει πόνο: καί ὁ πόνος ὁ ἀληθινός, πού ἀνοίγει ρήγματα στήν ψυχή ἑνός ἀνθρώπου καί συγχρόνως τόν ὡριμάζει, τόν ἀνυψώνει πνευματικά καί γίνεται πηγή καλλιτεχνικῆς δημιουργίας, δέν ὑπάρχει στά ποιήματα τῆς Ἐκταφῆς. Γράφει ὁ Βέλτσος:

Ἀδελφές ὧρες
μ’ ἕνα μικρό τοῦ λεπτοδείκτη κίνημα
ὧρες συγκεντρωμένες
στῆς κάμαρας τό ἀκίνητο προσκύνημα
ὧρες, αἰώρημα
θεώρημα
πού ἐπέβαλε ὁ συνωστισμός
τίς τάξεις σας πυκνώνω βιαστικός
προστίθεμαι κι ἐγώ
στήν οἰκογένεια τῶν αὐτοκτόνων

(λ΄)

Ἀλήθεια, ποιός μιλάει σ’ αὐτό τό ποίημα; Ποιός, ἀπευθυνόμενος στίς ἀδελφές ὧρες, ἰσχυρίζεται ὅτι θά προστεθεῖ στήν οἰκογένεια τῶν αὐτο­κτόνων; Ὁ γράφων τό ποίημα Βέλτσος; Ἕνα προσωπεῖο του; Ἡ ἴδια ἡ γλώσσα; Ὅποιος κι ἄν μιλάει, δέν κατορθώνει νά μᾶς συγκινήσει μέ τή μελοδραματική δήλωση-ἐξαγγελία του. Δύο σελίδες ὅμως πιό κάτω, σ’ ἕνα ἄλλο ποίημα, διαβάζουμε:

Μαῦρο, τοῦ μαύρου ἰδανικό
ἀδύνατο καί μαῦρο
τῆς τέχνης μου τό μυστικό
τό μέτωπο, στό τζάμι
τό κατευθεῖαν, στήν καρδιά
τό ἄηχο, στόν κρότο
στόν κρόταφο, τό ἀβέβαιο

Κι ὕστερα μαῦρο αἷμα.

Ἐδῶ θά μποροῦσε νά πεῖ κανείς ὅτι ὁ Βέλτσος, κοντά στίς τόσες του ἰδιότητες, ἀπέκτησε καί μία ἀκόμη: αὐτήν τοῦ εἰδικοῦ στίς φιλολογικές αὐτοκτονίες! Ἄς μιλήσουμε ὅμως πιό σοβαρά. Αὐτοῦ τοῦ εἴδους τά ποιήματα δέν εἶναι τίποτε περισσότερο ἀπό μιά κακόγουστη πόζα, ἕνα κενό σχῆμα λόγου, μιά φιλολογία. Γράφονται ἔτσι ἀβρόχοις ποσί, γιά νά προκαλέσουν ἐντύπωση. Ἐντύπωση ὅμως σέ ποιόν; Ὑπάρχουν σήμερα, ἐν ἔτει 2002, ἀναγνῶστες τῆς ποίησης πού μποροῦν νά μένουν ἔκθαμβοι, μπροστά σέ ποιητικίζοντα στιχουργήματα ὅπως τό παραπάνω;

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ: Ὁ Γιῶργος Βέλτσος, τίς ὑπο­κριτικές ἱκανότητες καί τή θεατρικότητα τῆς παρουσίας τοῦ ὁποίου δέν ἀμφισβητοῦμε, παρά τίς φιλότιμες καί ἐπίμονες προσπάθειες πού κατέβαλε, δέν κατόρθωσε νά ὑποδυθεῖ μέ ἐπι­τυχία τόν ρόλο τοῦ ποιητῆ.

[περ. Νέα Ἑστία, τ. 1743, Μάρτιος 2002]