Μια περιήγηση στις λέξεις του 2014

Το άρθρο που θα διαβάσετε σήμερα δημοσιεύτηκε χτες, πρώτη Κυριακή του καινούργιου χρόνου, στο ένθετο «Ενθέματα» της «Αυγής», στην τακτική μηνιαία στήλη μου «Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία». Πρόκειται για μια λεξιλογική ανασκόπηση του 2014 και από αυτή την άποψη έχει κοινά στοιχεία με άλλα άρθρα του ιστολογίου, αφού, όπως ξέρετε, ψηφίσαμε κι εμείς εδώ τη Λέξη του 2014 όπως κάθε χρόνο. Στο τέλος, προσθέτω και μερικά που δεν τα είχε το άρθρο της Αυγής. (Ο πίνακας που κοσμεί το άρθρο, έργο του σύγχρονου Κινέζου ζωγράφου Ζανγκ Μπο, είναι επιλογή των Ενθεμάτων).

Με το σημερινό άρθρο, που δημοσιεύεται, όπως και το περσινό, την πρώτη Δευτέρα του χρόνου, μπορούμε να πούμε ότι ολοκληρώνεται η ανασκόπηση του λεξιλογικού 2014, και ξεκινάει το λεξιλογικό 2015. Καλή χρονιά λοιπόν και πάλι!

Για τέταρτη χρονιά φέτος, η στήλη θα ενδώσει στο έθιμο των ημερών, κι έτσι θα έχει χαρακτήρα ανασκόπησης. Θα επιχειρήσουμε να καταγράψουμε τις λέξεις της χρονιάς, μ’ άλλα λόγια τις λέξεις που σημάδεψαν το 2014, που συζητήθηκαν και ακούστηκαν πολύ, ή και που γεννήθηκαν μέσα στη χρονιά που πέρασε. Ωστόσο, φέτος υπάρχει κάτι που διαφοροποιεί ριζικά την κατάσταση σε σύγκριση με τις προηγούμενες χρονιές, μια και το 2014 όχι μόνο ήταν φορτωμένο με γεγονότα αλλά και κλείνει κατά εντελώς ασυνήθιστο τρόπο: μέσα σε προεκλογική περίοδο, κάτι που συμβαίνει πρώτη φορά από το 1936.

Το ίδιο ερώτημα το συζητήσαμε και με τους επισκέπτες του ιστολογίου «Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία», που έχει τον ίδιο τίτλο με τη στήλη μας, κι εκείνοι ψήφισαν για Λέξη του 2014 τον ΕΝΦΙΑ, παρόλο που δεν πρόκειται για «κανονική» λέξη αλλά για ακρώνυμο: ωστόσο, ο Ενιαίος Φόρος Ιδιοκτησίας Ακινήτων, για να αναλύσουμε τον όρο, που ήρθε να αντικαταστήσει το χαράτσι και κατέληξε σε πολύ χειρότερον εφιάλτη, πράγματι σημάδεψε τη χρονιά που πέρασε και στάθηκε καθοριστικός για την οριστική μεταστροφή του πολιτικού κλίματος.

Από την άλλη πλευρά, αριθμός της χρονιάς είναι αναμφίβολα ο 180, ο αριθμός βουλευτών που δεν κατόρθωσε τελικά να συγκεντρώσει ο Σταύρος Δήμας ως υποψήφιος Πρόεδρος της Δημοκρατίας, με αποτέλεσμα να δρομολογηθούν οι τόσο ελπιδοφόρες πρόωρες εκλογές στα τέλη του Γενάρη. Και βέβαια, λέξεις όπως Πρόεδρος, προεδρική εκλογή ή ΠτΔ ακούστηκαν πολύ τη χρονιά που μας πέρασε, ιδίως τον τελευταίο μήνα της.

Ένα εκ πρώτης όψεως μη πολιτικό γεγονός της χρονιάς που πέρασε, που στάθηκε αφορμή για πολλές νέες λέξεις, ήταν οι ανασκαφές στον τύμβο της Αμφίπολης, σε μεγάλο βαθμό εξαιτίας της απροκάλυπτης προσπάθειας της κυβέρνησης και του πρωθυπουργού προσωπικά να εκμεταλλευτούν πολιτικά τα ευρήματα της αρχαιολογικής σκαπάνης. Έτσι, με τη βοήθεια των πάντα πρόθυμων καναλιών ζήσαμε μέρες αμφιπολίτευσης, καθώς ειδικοί και μη, με προεξάρχουσα γνωστή δημοσιογράφο που ορίστηκε εκπρόσωπος τάφου, προσπαθούσαν να απαντήσουν στο αγωνιώδες ερώτημα «ποιος είναι ο ένοικος του τάφου», που βέβαια για λόγους εθνικού γοήτρου δεν δεχόμασταν να είναι πιο κάτω από συγγενής του Μεγαλέξαντρου — μάθαμε πάντως ότι είναι κάποιος αφηρωισμένος θνητός, κι έτσι κέρδισε δεκαπέντε λεπτά δημοσιότητας αυτός ο σπάνιος αρχαιολογικός όρος.

Αλλά βέβαια οι ανασκαφές και τα ευρήματά τους δεν μπόρεσαν να επισκιάσουν τη ζοφερή οικονομική πραγματικότητα και τις λέξεις που τη συνόδευαν. Την ανθρωπιστική κρίση, τα κόκκινα δάνεια, τους ακατάσχετους λογαριασμούς, τις ληξιπρόθεσμες υποχρεώσεις και τη ρύθμιση για τις εκατό δόσεις, τον στόχο για έξοδο στις αγορές, την παράταση του μνημονίου και την πιστωτική προληπτική γραμμή, το συνεχώς διογκούμενο δημοσιονομικό κενό, τα στρες τεστ των χρυσοπληρωμένων τραπεζών μας, το υποτιθέμενο πρωτογενές πλεόνασμα και την αγωνία μήπως βήξουμε και θεωρηθεί πιστωτικό γεγονός.

Από τη διεθνή επικαιρότητα ακούστηκαν πολύ λέξεις όπως Ισλαμικό Κράτος (μαζί με τα ακρώνυμά του, ISIS και IS) και Τζιχαντιστές, καθώς και το όνομα ενός ποταμού που έγινε δυσοίωνο από τότε που έδωσε το όνομά του σε μιαν αρρώστια των απόκληρων: Έμπολα. Κάποτε βέβαια η διεθνής επικαιρότητα έρχεται και κατασκηνώνει στην πλατεία Συντάγματος, όπως έκαναν οι Σύριοι (ή Σύροι) πρόσφυγες.

Δυο λέξεις που χρησιμοποίησε ο μέλλων τέως πρωθυπουργός, κάνοντας τον κουτσαβάκη στην προσπάθειά του να φανεί λαϊκός ήταν το ξώπορτο, που σημαίνει κάτι σαν ξεδιάντροπο, και τα θρασίμια, όπως χαρακτήρισε τους φοιτητές. Στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, ο όρος που έκανε θραύση, προς το τέλος της χρονιάς, ήταν οι ιπτάμενοι αναρχικοί, οι οποίοι σύμφωνα με τον (οΘντκ) ρεπόρτερ του Αντένα πηδούσαν κάνοντας παρκούρ από ταράτσα σε ταράτσα στα επεισόδια το βράδυ της διαδήλωσης της 6ης Δεκεμβρίου. Μια άλλη λέξη που ακούστηκε πολύ το 2014 στα κοινωνικά μέσα, και που είναι σχετικά πρόσφατο δημιούργημα, είναι ο κλαρινογαμπρός, ο κακόγουστα ντυμένος νεαρός που κυνηγάει, συνήθως μάταια, το αντικείμενο του πόθου του.

Κάποιες άλλες λέξεις που ακούστηκαν είχαν να κάνουν με αγώνες που δόθηκαν — από τις καθαρίστριες του υπουργείου Οικονομικών ως την απεργία πείνας του Νίκου Ρωμανού, που έληξε με ικανοποίηση των αιτημάτων του, έστω και με βραχιολάκι.  Αλλά και η πολιτική έγινε αιτία να ακουστούν πολλές λέξεις, ιδίως ονόματα νεοπαγών κομμάτων, όπως το Ποτάμι (παρόλο που πολύ νωρίς τα νερά του θόλωσαν με δεξιότατες θέσεις), η Ελιά (που μάλλον θα μαραθεί), οι (φαιές) Ρίζες ή οι (ευκαιριακές) Γέφυρες, ενώ τη στιγμή που γράφονται αυτές οι γραμμές δεν έχει ακόμα ξεκαθαρίσει αν θα ιδρύσει και ο Γιώργος Παπανδρέου το δικό του κόμμα, μακριά από το πατρικό ΠΑΣΟΚ.

Πάρα πολύ ακούστηκε βέβαια στη χρονιά που μας πέρασε και ο ΣΥΡΙΖΑ — με φόβο κι ελπίδα. Με φόβο από τους κυβερνώντες, με ελπίδα από τους εργαζομένους αλλά και από την αριστερά όλης της Ευρώπης που έμαθε πια αυτό το κάπως δυσκολοπρόφερτο ακρώνυμο. Όπως όλα δείχνουν, το 2015 θα είναι η χρονιά της πρώτης στην ιστορία αριστερής κυβέρνησης — που είναι στο χέρι μας να μακροημερεύσει και να διαψεύσει τους ευσεβείς πόθους για «αριστερή παρένθεση». Καλή χρονιά λοιπόν — είναι στο χέρι μας!

Εδώ τελειώνει το άρθρο στην Αυγή. Παρόλο που είμαστε γλωσσικό ιστολόγιο, κάθε χρόνο η κατάρτιση του καταλόγου υποψηφίων λέξεων, και στη συνέχεια η ψηφοφορία για τη Λέξη της χρονιάς, γίνονται με κριτήρια περισσότερο πολιτικά παρά λεξικογραφικά, και αυτό είναι επόμενο αφού δεν είμαστε κλειστό κλαμπ λεξικογράφων. Και μερικές λέξεις μας ξεφεύγουν. Ας πούμε, μια λέξη που δεν μπήκε στην ψηφοφορία γιατί δεν προτάθηκε από κανέναν μας, παρόλο που ακούστηκε πολύ τη χρονιά που πέρασε, είναι η «σέλφι», που εγώ προτιμώ να τη γράφω εξελληνισμένη (σέλφη).

Ο φίλος Νίκος Λίγγρης στη Λεξιλογία έγραψε, σχολιάζοντας τα αποτελέσματα της ψηφοφορίας μας: Λεξικογραφικό ενδιαφέρον έχουν οι νέες λέξεις και οι νέες συμφράσεις (σύμπλοκα) ή οι νέες σημασίες λέξεων και συμφράσεων. Η ψηφιακή λεξικογραφία (με την άπλα που τη διακρίνει) δεν έχει κανένα πρόβλημα με την παροδική αξία κάποιων όρων αν είναι να ερμηνεύσουν την επικαιρότητα μιας άλλης εποχής: ο φιλέρευνος αναγνώστης του 2050 είναι πιθανό να απορήσει για τη σημασία της φράσης «ιπτάμενοι αναρχικοί» που θα βρίσκει μόνο σε κείμενα του έτους 2014. Θα του είναι χρήσιμο το πλούσιο ψηφιακό λεξικό που θα του εξηγήσει εκείνη την «ιστορική» φράση, πιο χρήσιμο από το λεξικό που θα ερμηνεύει μόνο όρους της δικής του γνωστής επικαιρότητας.

Και πάλι, καλή λεξικογραφική χρονιά!