Τρία στιγμιότυπα από το Μακεδονικό Μέτωπο

Δρόμος κοντά στη Φλώρινα, από φωτογραφία Αμερικάνων εθελοντών νοσοκόμων

Λέγοντας Μακεδονικό Μέτωπο εννοώ το μέτωπο του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου στη Μακεδονία από το 1915 έως το 1918. Αν και η Ελλάδα δεν είχε ακόμα μπει στον πόλεμο, ο πόλεμος είχε μπει στην Ελλάδα: πολλές από τις μάχες έγιναν σε ελληνικό έδαφος και τα μετόπισθεν της Αντάντ ήταν η Θεσσαλονίκη με το περίφημο περιχαρακωμένο της στρατόπεδο.

Θα δώσω σύντομα την ιστορία του μετώπου. Τον Σεπτέμβριο του 1915, ύστερα από σκληρό παζάρι, η Βουλγαρία αποφασίζει να μπει στον πόλεμο με τις Κεντρικές δυνάμεις (Γερμανία, Αυστροουγγαρία, Τουρκία). Αμέσως η πλάστιγγα στα Βαλκάνια γέρνει με τη μεριά των Κεντρικών: η θέση των Σέρβων γίνεται απελπιστική. Η Ελλάδα είχε αμυντική συνθήκη με τη Σερβία, άρα έπρεπε κι αυτή να μπει στον πόλεμο. Ο Βενιζέλος, που είναι οπαδός της εξόδου στον πόλεμο, εξαναγκάζεται σε παραίτηση, αλλά τις τελευταίες ώρες της πρωθυπουργίας του αγγλογαλλικά στρατεύματα αποβιβάζονται στη Θεσσαλονίκη (με άδειά του ή χωρίς, οι γνώμες διίστανται). Η νέα ελληνική κυβέρνηση αρνείται να βοηθήσει τη Σερβία, με το πρόσχημα ή επιχείρημα ότι ο πόλεμος δεν είναι βαλκανικός αλλά πανευρωπαϊκός, όμως κάνει την ανάγκη φιλοτιμία και ανέχεται την αγγλογαλλική παρουσία στη Θεσσαλονίκη.

Ωστόσο, οι δυνάμεις της Αντάντ είναι απαράσκευες και μικρές κι έτσι ελάχιστη βοήθεια στους Σέρβους θα καταφέρουν να προσφέρουν. Έχοντας να πολεμήσουν σε δυο μέτωπα, οι Σέρβοι μοιραία καταρρέουν. Ο κύριος όγκος του στρατού τους επιλέγει να περάσει μέσα από την Αλβανία υπό εφιαλτικές συνθήκες, και όσοι δεν άφησαν τα κόκαλά τους μέσα στο χιόνι από τις αρρώστιες και τις επιθέσεις ατάκτων φτάνουν τελικά στις ακτές της Αδριατικής και με γαλλικά πλοία περνάνε κυρίως στην Κέρκυρα, η οποία για ένα διάστημα μετατρέπεται σε πρωτεύουσα της κατακτημένης Σερβίας, και εκεί μεταφέρεται και η Βουλή (Σκουπτσίνα). Πολλοί Σέρβοι, ήδη άρρωστοι και ταλαιπωρημένοι, πεθαίνουν στο νησάκι Βίδο. Τελικά όμως τα σερβικά στρατεύματα ανασυγκροτούνται, αναλαμβάνουν δυνάμεις και ξαναπερνούν (υποθέτω δια θαλάσσης) στη Θεσσαλονίκη για να συνεχίσουν τον πόλεμο.

Το 1916 στη Βόρεια Ελλάδα η κυριαρχία του ελληνικού κράτους είναι τυπική· οι Γερμανοί καταλαμβάνουν το Ρούπελ και σε λίγο την Καβάλα, που την παραδίδουν στους Βούλγαρους, ενώ το μεγαλύτερο μέρος της φρουράς της πόλης, χιλιάδες στρατιώτες, το μεταφέρουν στη Γερμανία, στο Γκαίρλιτς, υπό ένα ιδιότυπο καθεστώς «φιλόξενης αιχμαλωσίας» -εκεί θα μείνουν ως το τέλος του πολέμου. Στη Δυτική Μακεδονία οι Κεντρικοί είχαν αποφύγει να περάσουν τα ελληνικά σύνορα, αλλά τελικά εξαπέλυσαν την επίθεσή τους τον Αύγουστο του 1916, προλαβαίνοντας τις δυνάμεις της Αντάντ που κι αυτές ετοίμαζαν επίθεση. Με το πλεονέκτημα του αιφνιδιασμού, οι Βουλγαρογερμανικές δυνάμεις έχουν αρκετές επιτυχίες, καταλαμβάνουν τη Φλώρινα και το Αμύνταιο, αλλά οι Σέρβοι τους σταματούν λίγο κάτω από το Όστροβο (Άρνισσα σήμερα) όπου δίνονται μεγάλες μάχες.

Στις 29 Αυγούστου ξεσπάει στη Θεσσαλονίκη το Κίνημα της Εθνικής Άμυνας, με αίτημα την είσοδο της Ελλάδας στον πόλεμο· ίσως να μην είχε επικρατήσει χωρίς τη στήριξη του Γάλλου αρχιστράτηγου Σεράιγ. Όμως επικρατεί και όταν έρχεται και ο Βενιζέλος και σχηματίζει κυβέρνηση (από τον Οκτώβριο) την οποία αναγνώρισε η Αντάντ, στην Ελλάδα υπάρχουν πλέον δύο κράτη. Εντωμεταξύ τον Σεπτέμβριο οι δυνάμεις της Αντάντ περνούν στην αντεπίθεση, ανακαταλαμβάνουν το Αμύνταιο και τη Φλώρινα (στις 17.9 από γαλλορωσικές δυνάμεις) και περνάνε και στην κατακτημένη Σερβία.

Λόγω της μορφολογίας του εδάφους, η πρόοδος είναι αργή τον Οκτώβριο και τον Νοέμβριο. Τελικά οι δυνάμεις της Αντάντ στις 19.11 μπαίνουν στο Μοναστήρι ενώ οι Σέρβοι δίνουν εξαιρετικά φονικές μάχες με τους Βούλγαρους στο Καϊμακτσαλάν ακριβώς πάνω στην ελληνοσερβική μεθόριο. Όμως δεν καταφέρνουν να πάρουν το στρατηγικής σημασίας υψίπεδο Ντόμπρο Πόλιε (Καλή Κοιλάδα) που μένει στους Βούλγαρους μέχρι σχεδόν το τέλος του πολέμου.

Στο μεταξύ, στις 23 και 24 Νοεμβρίου 1916 η επαναστατική ελληνική κυβέρνηση κηρύττει τον πόλεμο στη Βουλγαρία και τη Γερμανία, αλλά η ελληνική συμμετοχή σε σημαντικές μάχες δεν θα έρθει παρά το 1918.

Μετά τη μεγάλη επίθεση στο Καϊμακτσαλάν και την πτώση του Μοναστηριού τον Νοέμβριο του 1916, η κατάσταση σταθεροποιείται και οι γραμμές του μετώπου δεν αλλάζουν επί 22 μήνες έως την τελική συμμαχική επίθεση τον Σεπτέμβριο του 1918. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν έγιναν στρατιωτικές επιχειρήσεις στο διάστημα αυτό· ωστόσο, και οι δυο αντιμαχόμενοι έδειχναν να φοβούνται να ρισκάρουν πρώτοι επίθεση μεγάλης κλίμακας.

Τον καιρό αυτό μελετάω την περίοδο εκείνη. Λοιπόν, θα αναφέρω τρία στιγμιότυπα, κάπως ξεκάρφωτα, που έχω κρατήσει στις σημειώσεις μου.

Περάσαμε τα σύνορα, αλλά χωρίς να το προσέξουμε επειδή ήταν πόλεμος και εδώ είναι η Zone des Armées, όπου μετράνε μόνο οι διαταγές της Διασυμμαχικής Διοίκησης. Ωστόσο, οι Σέρβοι έδιναν μεγάλη σημασία στο ότι είχαν απελευθερώσει μια πρώτη λουρίδα της πατρίδας τους, και παρόλο που ο άμαχος πληθυσμός ήταν ακόμα ελάχιστος –η περιοχή βρισκόταν πολύ κοντά στο μέτωπο– η σερβική κυβέρνηση είχε εγκαταστήσει νομάρχες, αντινομάρχες και δημάρχους, ακόμα και μια στρατιωτική-γεωργική επιτροπή επιφορτισμένη με την εισαγωγή επιστημονικών βελτιώσεων στην τοπική γεωργία. Το πρώτο σέρβικο χωριό είναι το Μπατς, όπου έμενε συχνά ο Διάδοχος, έχοντας το επιτελείο του στο σχολείο του χωριού. (…) Εδώ επίσης, αλλά από την ελληνική πλευρά των συνόρων, βρισκόταν το σκωτσέζικο γυναικείο νοσοκομείο, όπου συνέβη το διάσημο επεισόδιο με τον Ρώσο στρατιώτη, που τον τραυμάτισε ένα ιταλικό φορτηγό αυτοκίνητο και τον μετέφερε ένα γαλλικό ασθενοφόρο σε ένα σκωτσέζικο νοσοκομείο που βρισκόταν σε ελληνικό έδαφος και συνήθως φρόντιζε Σέρβους τραυματίες· εκεί τον θεράπευσε ένας Καναδός γιατρός και η μόνη γλώσσα στην οποία μπόρεσαν να συνεννοηθούν ήταν τα γερμανικά.

Παρμένο από το βιβλίο The Macedonian Campaign, του Luigi Villari, σελ. 103. Το επεισόδιο με τον Ρώσο στρατιώτη ίσως να είναι μπεντροβάτο κι όχι αληθινό, δίνει όμως σωστή εικόνα για το ανακάτεμα που επικρατούσε στο μακεδονικό μέτωπο.

Και άλλο ένα ανακάτεμα, από το βιβλίο The Story of the Salonica Army του G. Ward Price, που υπάρχει και ονλάιν και συγκεκριμένα από το 7ο κεφάλαιο:

Σχεδιάγραμμα που είχαν οι αμερικάνοι οδηγοί ασθενοφόρων

Χιλιάδες Έλληνες, άντρες, γυναίκες και παιδιά, έχουν προσληφθεί στην υπηρεσία του Βρετανικού Στρατού ως εργάτες και μουλαράδες. Το σπάσιμο της πέτρας για τις αδιάκοπες επιδιορθώσεις όλων αυτών των καινούργιων και εντατικά χρησιμοποιούμενων δρόμων που έχουμε σπείρει στη μακεδονική έρημο γίνεται από εργατικά χέρια πολιτών, οι οποίοι πληρώνονται από τρία μέχρι εφτά φράγκα την ημέρα (η υψηλότερη αμοιβή είναι για τους επιστάτες), τρέφονται και κοιμούνται σε μεγάλους καταυλισμούς υπό την εποπτεία Βρετανών αξιωματικών που μιλούν τα τοπικά ιδιώματα. Όπως οδηγείς, κάθε ένα ή δυο μίλια συναντάς κι από τις δυο μεριές του δρόμου μια μαύρη φράντζα από αυτούς τους χωριάτες, πρόσφυγες ή ντόπιους, απ’ όλες τις φυλές των Βαλκανίων, Σέρβους, Τούρκους, Βούλγαρους (αν και ελληνικών φρονημάτων), την ανάμικτη ράτσα που αυτοαποκαλούνται «Μακεδόνες», Κουτσόβλαχους και Έλληνες. Γκριζομάλλες γιαγιάδες με παντελόνια σφυροκοπάνε ευσυνείδητα την πέτρα, πλάι σε νεαρούς με παχουλά (και πολύ βρόμικα) γυμνά πόδια που πελεκάνε με την ίδια ζωηράδα. Οι άντρες και τ’ αγόρια (τόσο δουλευτάρικα αγόρια δεν έχω ξαναδεί σε άλλο μέρος του κόσμου) κάνουν τη βαρύτερη δουλειά με το καροτσάκι, όλοι υπό τον καλοσυνάτο αλλά άγρυπνο έλεγχο ενός Άγγλου λοχία, που η γνωριμία του με τις βαλκανικές γλώσσες φτάνει μέχρι το «Χάιντε» -ένα γενικό επιφώνημα παρακίνησης- αλλά ο οποίος δίνει διαταγές χρησιμοποιώντας τη φράση «Χάι, Τζόνι» και συνεχίζοντας με εκφραστική παντομίμα.

Και το τρίτο στιγμιότυπο, από τον Ριζοσπάστη τον Μάρτη του 1918. Ο Ριζοσπάστης τότε ήταν «εφημερίς δημοκρατικών αρχών» που υποστήριζε την πολεμική προσπάθεια εναντίον της «ράτσας των Τευτόνων».

 Αγαπητέ Ριζοσπάστη,

Κάποτε είχες γράψει για την τύχη των Ελλήνων που ελιποτάκτησαν κατά διαφόρους εποχάς εκ του βουλγαρικού στρατού και που βρίσκονται σήμερα αιχμάλωτοι στα χέρια των συμμάχων μας Σέρβων. Όπως μανθάνω η θέσις των δυστυχών αυτών συμπατριωτών μας εξακολουθεί να παραμένει η αυτή. Η κυβέρνησις στα τόσα «πάνε κι έλα» στη Θεσσαλονίκη, απησχολημένη με τα επίσημα γεύματα, δεν βρήκε, φαίνεται, καιρό να ζητήσει από το συμμαχικό σερβικό επιτελείο την απελευθέρωσίν των. Τη στιγμή που αγωνιζόμεθα για την απελευθέρωση των υποδούλων, πώς επιτρέπουμε την ύπαρξι μέσα στο Κράτος μας, σκλάβων αδελφών; Χρειάζεται, μου φαίνεται, λιγότερος ζαμανφουτισμός, προκειμένου για ανθρώπους που ελιποτάκτησαν προς την πατρίδα Ελλάδα.

Με πολλήν εκτίμησιν,

Λ.

Ο Λ. που υπογράφει θα μπορούσε να είναι ο Θεόδωρος Λασκαρίδης, που αργότερα έμελλε να γίνει αρχισυντάκτης του Ριζοσπάστη. Ο ίδιος είχε περάσει αρκετό καιρό σε στρατόπεδα αιχμαλώτων, πρώτα στο περιχαρακωμένο στρατόπεδο της Θεσσαλονίκης και μετά στη Μπάνιτσα (Βεύη) απ’ όπου απέδρασε με τη βοήθεια των τοπικών ελληνικών αρχών, ακόμα και του νομάρχη Φλώρινας!

Αναμνήσεις μελών της αμερικανικής εθελοντικής υπηρεσίας ασθενοφόρων, απ’ όπου και η φωτογραφία επάνω, μπορείτε να βρείτε εδώ, από την εφημ. Φωνή της Φλωρίνης.