Κάλαντα και καλένδες

Και αυτό το άρθρο δημοσιεύεται από αυτόματο πιλότο διότι ο οικοδεσπότης (που το έγραψε) βρίσκεται σε λιγοήμερες διακοπές. Όμως, θα απαντήσει σε όλα μαζί τα σχόλια όταν επιστρέψει, την παραμονή της πρωτοχρονιάς.

Αύριο οι δρόμοι θα γεμίσουν πιτσιρίκια που θα λένε τα πρωτοχρονιάτικα κάλαντα, οπότε ταιριάζει να μιλήσουμε σήμερα λιγάκι για την ιστορία όχι του εθίμου (έχουν γράψει τόσοι και τόσοι γι’ αυτό) αλλά της λέξης. Όμως, επειδή γράφω μακριά από τα κιτάπια μου, θα περιοριστώ να αντιγράψω άλλες πηγές χωρίς να μπορέσω να τις διασταυρώσω τόσο όσο θα ήθελα.

Στην αρχή της αλυσίδας βρίσκουμε τις ρωμαϊκές νεομηνίες, που τις έλεγαν calendae, καλένδες (υπάρχει και γραφή με k, kalendae). Η λέξη calendae, σύμφωνα με το καινούργιο ετυμολογικό λεξικό Μπαμπινιώτη, προέρχεται από τη λατινική φράση calo luna novella, δηλαδή «ανακηρύσσω τη νέα σελήνη», με την οποία ο αρχιερέας του Καπιτωλίου ανάγγελλε τη νεομηνία. Αυτά τα λέει ο Μπαμπινιώτης, όμως τη φράση αυτή δεν τη βρήκα πουθενά στο Διαδίκτυο, οπότε έχω επιφυλάξεις. Φοβάμαι πως υπάρχει διπλή παρανάγνωση, και πως η κανονική φράση ήταν calo Juno Covella, όπου Juno ήταν το ρωμαϊκό ισοδύναμο της Ήρας. Ωστόσο, δεν είμαι βέβαιος και παρακαλώ τους λατινομαθείς να συμβάλουν. Τις προάλλες γράφτηκε στο Βήμα ότι η φράση ήταν calo Juno novella, που επιφανειακά βγάζει περισσότερο νόημα, αλλά φοβάμαι μήπως είναι παρανάγνωση κι αυτό.

Ούτως ή άλλως, στην αρχή έχουμε το ρήμα calo, που είναι συγγενικό με το δικό μας το «καλώ» (και όχι δάνειο), αν και δεν έχω πρόχειρο τον Σαντρέν (το ετυμολογικό της λατινικής) κι έτσι κρατάω μιαν επιφύλαξη. Πάντως, από το calo προέκυψαν οι calendae και από εκεί και τα σημερινά calendar, calendrier, το δικό μας καλεντάρι κτλ.

Στα ελληνικά, η λέξη calendae πέρασε ως δάνειο, σχεδόν πάντα στον πληθυντικό: καλένδαι και (πιο συχνά) καλάνδαι. Από εκεί και τα κάλανδα, που αρχικά ήταν η πρώτη μέρα του μήνα, γρήγορα όμως έφτασε να σημαίνει την πρωτοχρονιά. Για παράδειγμα, σε ένα αστρολογικό βιβλίο, ένα «calendologion», στο TLG βρίσκω προβλέψεις για κάθε χρόνο ανάλογα με το τι μέρα πέφτει η πρωτοχρονιά. Για να επωφεληθούμε από την παραδομένη γνώση, φέτος που η πρωτοχρονιά πέφτει Παρασκευή θα συμβούν τα εξής:

Ἡμέρα παρασκευὴ ἐὰν γένωνται κάλανδα, χειμὼν ἔσται καλός. ἀνέμων βία ὥστε δένδρα καταπεσεῖν, θέρος ὑγρόν, φθινόπωρον ξηρόν, κάρπων τρυγητὸς πολύς, πλεόντων ναυάγια, ὀφθαλμεῖαι καὶ λιμικὰ πάθη ἐπικρατήσουσι· νηπίων ἀπώλεια, μέλι πολύ, ἐλαίου εὐφορία, καὶ ἐν ἄλλοις σπάνις σίτου.

Βέβαια, το σύστημα αυτό έχει το ελάττωμα ότι μόνο εφτά πιθανότητες υπάρχουν για κάθε χρόνο, με βάση τη μέρα της πρωτοχρονιάς. Μήπως όμως αυτό είναι προτέρημα διότι προσφέρει ακαταμάχητη απλότητα;

Τη σημασία Κάλαντα = πρωτοχρονιά τη διασώζει και το μεσαιωνικό λεξικό του Κριαρά, αλλά σήμερα βέβαια κάλαντα λέγονται τα ευχετήρια τραγούδια που τραγουδούν τα παιδιά στα σπίτια και στα μαγαζιά την περίοδο των Χριστουγέννων. Πότε έγινε η επέκταση και αλλαγή της σημασίας δεν το ξέρω: στο πρόσφατο άρθρο του Βήματος που ανάφερα πιο πάνω λέγεται ότι το 662 που απαγορεύτηκε να γιορτάζονται οι καλένδες δημιουργήθηκαν ως υποκατάστατο τα κάλαντα, αλλά δεν το έχω διασταυρώσει και μεταξύ μας είμαι πολύ δύσπιστος γι’ αυτή την εξήγηση.

Από τα κάλαντα έχουμε και τις καλένδες και την παροιμιακή φράση «παραπέμπω στις (ελληνικές) καλένδες» που τη χρησιμοποιούμε για να δηλώσουμε μιαν ανύπαρκτη ημερομηνία. Υπάρχουν κάμποσοι καλοπροαίρετοι και κάμποσοι λαθοθήρες που επιμένουν ότι είναι σοβαρό λάθος να λέμε «παραπέμπω στις καλένδες» σκέτο, ότι πρέπει να λέμε «παραπέμπω στις ελληνικές καλένδες» διότι ελληνικές καλένδες δεν υπήρχαν, ενώ ρωμαϊκές υπήρχαν.

Για το θέμα αυτό έχω ξαναγράψει (ηλεκτρονικά εδώ και πληρέστερα στο βιβλίο μου Γλώσσα μετ’ εμποδίων), οπότε θα είμαι σύντομος (τρόπος του λέγειν):

Η παροιμία «στις ελληνικές καλένδες» δεν είναι ελληνική, είναι λατινική. Την έπλασε, θαρρώ ο αυτοκράτορας Αύγουστος, μιλώντας για κάποιους μπαταχτσήδες χρεοφειλέτες, Πληρώνουν, είπε «ad calendas graecas». Οι calendas ήταν οι πρώτες μέρες κάθε μηνός του ρωμαϊκού σεληνιακού ημερολογίου, αρχίζοντας από την πρώτη του μηνός δηλ. το αντίστοιχο της ελληνικής νεομηνίας ή νουμηνίας αν προτιμάτε.

Για τον ρωμαίο της εποχής του Αυγούστου, η υπόσχεση «θα σε πληρώσω στις καλένδες» ήταν εντελώς κυριολεκτική, ισοδύναμη με τη δική μας «θα σε πληρώσω την πρώτη του μηνός», ενώ η έκφραση «θα σε πληρώσω στις ελληνικές καλένδες» έδινε πράγματι την αίσθηση του γκροτέσκου, ισοδύναμη με τις δικές μας «θα σε πληρώσω του Αγίου Ποτέ» (ίνα μη τι χείρον είπω) ή «το μήνα που δεν έχει Σάββατο». Η έκφραση δεν φαίνεται να μεταφέρθηκε στα ελληνικά της εποχής ή στα ελληνικά της βυζαντινής εποχής. Έψαξα σε όλη την αρχαία ελληνική γραμματεία και δεν βρήκα να υπάρχει καμιά αναφορά σε «ελληνικές καλένδες» ή «καλάνδες» μια και αυτός ήταν ο συχνότερος ελληνικός τύπος. Εικάζω ότι η νεοελληνική παροιμιακή έκφραση είναι δάνειο του 19^ου αιώνα από τα γαλλικά  Αν όντως έτσι είναι, τότε εκείνοι οι λίγοι (και εκλεκτοί τάχα;) που γράφουν «εις τΑς ελληνικΑς καλένδΑς» νομίζοντας ότι έτσι επικοινωνούν με τα τρισχιλιετή νάματα πλανώνται οικτρά· μια καρακαθαρευουσιανιά αντιγράφουν και διαιωνίζουν. Αν θέλουν να κοινωνήσουν με τα νάματα, να πούνε «εις καλάνδας» ή «ες νουμηνίαν».

(Με την ευκαιρία: βλέπω στην ελληνική Βικιπαίδεια, στο λήμμα «καλένδες»,  τη συμβολή κάποιου ο οποίος κατασκευάζει αρχαίες παροιμίες: Επίσης γνωστή είναι και η αρχαία παροιμία «ες τας ελληνικάς καλένδας εξοφλείν» (ad graecas calendas solvere) που λέγονταν επί χρεών διαρκώς μη εξοφλημένων, επειδή στους ελληνικούς μήνες δεν περιλαμβάνονταν καλένδες. Αργότερα και η παροιμία «παραπέμπειν εις ελληνικάς καλένδας» αφορούσε για κάθε αναβαλλόμενο ζήτημα ή υπόσχεση). Αν και από τα ελληνικά του ανδρός εύκολα καταλαβαίνει κανείς ότι πρόκειται για αστοιχείωτον, σας διαβεβαιώνω ότι καμιά αρχαία ελληνική παροιμία με καλένδες δεν έχει διασωθεί!)

Για να ανακεφαλαιώσω: για τους Ρωμαίους πριν από 2000 χρόνια, η έκφραση ad calendas graecas έδειχνε πράγματι μιαν ανύπαρκτη ημερομηνία, αφού ελληνικές calendas δεν υπήρχαν. Ο σημερινός έλληνας, δεν γνωρίζει ούτε ελληνικές καλένδες, ούτε ρωμαϊκές ούτε αργεντίνικες, επομένως για τον σημερινό έλληνα οι σκέτες καλένδες είναι εξίσου ανύπαρκτη ημερομηνία.

Τώρα, αν κάποιος λαθοθήρας φίλος σας επιμένει, όπως ο Γ. Τζαννετάκος στο λαθοθηρικό βιβλίο του Λόγος ελληνικός στη δημοσιογραφία ότι: «Η έκφραση “παραπέμπεται στις καλένδες” είναι πολύ συνηθισμένη. Και σημαίνει στην πραγματικότητα, ότι κατεγράφη σ’ ενός είδους ημερολόγιο και ότι θα υλοποιηθεί στο πλαίσιο ενός χρονικού προγραμματισμού. Οι ελληνικές καλένδες είναι οι… αναξιόπιστες· είναι αυτές που δεν θα τηρηθούν» (σελ. 46), κάντε το εξής απλό τεστ. Πείτε του να σας δανείσει, έστω, 100 ευρώ, και όταν σας τα δανείσει υποσχεθείτε του ότι θα τον εξοφλήσετε «στις καλένδες» και δείτε αν θα ανησυχήσει ή όχι!

Κλείνω εδώ, με μια προτροπή: αν σας χτυπήσουν την πόρτα για να σας πουν τα κάλαντα, ανοίξτε και δώστε τους. Και παρεμπιπτόντως, το επίθετο Καλαντζής ή Καλατζής δεν βγαίνει από αυτούς που λένε τα κάλαντα, αλλά από τον γανωματή, τον καλαϊτζή (τουρκικό αυτό, από το καλάι/kalay).