Πολύ σκληρός για να είναι αληθινός: το σχήμα τουτού

 

Ο τίτλος του σημερινού άρθρου είναι στην πραγματικότητα υβρίδιο από δύο πολυακουσμένες φράσεις: «πολύ σκληρός για να πεθάνει», τίτλος ταινίας ή μάλλον σειράς ταινιών, και «πολύ ωραίο/καλό για να είναι αληθινό». Σκοπός μου στο σημερινό άρθρο είναι να εξετάσω ακριβώς τις φράσεις αυτού του σχήματος, του σχήματος «πολύ Χ για να Υ», ή για να το πω στα αγγλικά too X to Y. Και επειδή θα χρειαστώ έναν συνοπτικό τρόπο για να αναφέρομαι σ’ αυτό, μια και δεν ξέρω να το έχει κάποιος κάπως ονομάσει, αποφασίζω να το βαφτίσω «σχήμα too/to» ή μάλλον, ελληνοπρεπέστερα, «σχήμα τουτού».

Πρόκειται για ένα φραστικό σχήμα που θεωρείται από πολλούς, και όχι άδικα, ξενισμός, και μάλιστα διαχρονικός ξενισμός: προπολεμικά μεν αποδιδόταν σε επιρροή από το γαλλικό σχήμα trop X pour Y, ενώ στις μέρες μας η επιρροή έρχεται κυρίως από το αγγλικό ισοδύναμο σχήμα too X to Y, π.χ. too good to be true. Βέβαια, σε αυτές τις σύντομες και πολυχρησιμοποιημένες φράσεις, όπως σημειώνει και ο Γ. Χάρης σε παλιότερο άρθρο του, από το οποίο κλέβω αγρίως,  ο ξενισμός σχεδόν δεν γίνεται αντιληπτός, και το «είναι πολύ ωραίο για να είναι αληθινό» αντιμετωπίζεται ως ισότιμο με το σχήμα «είναι τόσο καλό, που δεν μπορεί να είναι αληθινό».

Το ότι είναι ξενισμός ένα φραστικό σχήμα, δεν το βρίσκω αυτομάτως κακό. Δεν με διακατέχει κάποια γλωσσική ξενοφοβία που να με κάνει να απορρίπτω εκ προοιμίου το οποιοδήποτε γλωσσικό δάνειο· όπως έχω ξαναγράψει, τα γλωσσικά δάνεια πλουτίζουν τον δανειολήπτη, δεν τον φτωχαίνουν -τα περισσότερα δάνεια τα έχει πάρει ακριβώς η γλώσσα που θεωρείται πως έχει το πλουσιότερο, αριθμητικά εννοώ, λεξιλόγιο: η αγγλική. Ωστόσο, το σχήμα τουτού, ενώ υπάρχει στη γλώσσα μας επί πολλές δεκαετίες, δεν έχει ακόμα αφομοιωθεί. Όπως έγραφε στον μεσοπόλεμο ο Ελισσαίος Γιανίδης, «το φραστικό αυτό σχήμα η γλώσσα μας δεν το έχει καλλιεργήσει ακόμη οριστικά, γι’ αυτό δεν έχει την ελαστικότητα εκείνη που έχει σε άλλες γλώσσες, ώστε να μπορεί να παίρνει όλες τις μορφές και να προσαρμόζεται σε όλους τους συνδυασμούς». Πέρασαν από τότε πολλά χρόνια· το σχήμα τουτού δεν εμφανίζεται πια κυρίως σε μεταφράσεις, όπως στην εποχή του Γιανίδη· η χρήση του έχει επεκταθεί πολύ, κι όμως παραμένει ακόμα αναφομοίωτο, με την έννοια ότι όταν το συναντάμε σε φράσεις πέρα από τις στερεότυπες. χρειάζεται συχνά να κοντοσταθούμε ή να ζητήσουμε βοήθεια από τα συμφραζόμενα.

Οι λόγοι που εμποδίζουν την πλήρη αφομοίωση του φραστικού σχήματος τουτού είναι κατά τη γνώμη μου δύο. Ο ένας είναι ο προφανής, ότι το «για να» εισάγει τελικές προτάσεις, δηλαδή δευτερεύουσες προτάσεις που εκφράζουν το σκοπό μιας πράξης. Πηγαίνει στο σχολείο, για να μάθει γράμματα. Διαβάζει πολύ, για να περάσει τις εξετάσεις. (Παλιότερα, το «για να» πολλοί το έγραφαν σαν μια λέξη, γιανά· έτσι το έχει π.χ.. το συντακτικό του Τζάρτζανου).

Επομένως, έχουμε το οξύμωρο, η ίδια φραστική δομή να χρησιμοποιείται άλλοτε για να δηλωθεί κάτι και άλλοτε για το ακριβώς αντίθετό του. Παράδειγμα, που το παίρνω από τον Γιάννη Χάρη και το αλλάζω λίγο:

Διαβάζει πάρα πολύ για να περάσει τις εξετάσεις του (τελική πρόταση· έχει σκοπό να πετύχει στις εξετάσεις του και διαβάζει πάρα πολύ για να τον υλοποιήσει). Αν όμως η φράση αυτή κοιταχτεί μέσα από τα γυαλιά του σχήματος τουτού, ερμηνεύεται ότι «διαβάζει τόσο πολύ, που είναι αδύνατο να περάσει τις εξετάσεις». Παράλογο θα μου πείτε, αλλά όχι και τόσο, αν σκεφτούμε έναν υποψήφιο που εξαντλείται στη μελέτη και παραμελεί την ξεκούραση και το φαγητό, και που προβλέπουμε πως θα καταρρεύσει πριν φτάσει η μέρα των εξετάσεων.

Και δεν είναι δύσκολο να βρούμε και φράσεις όπου και οι δυο εκδοχές είναι εξίσου πειστικές, ας πούμε: Ξοδεύει πάρα πολλά για να τον αγαπήσει η Μαρία. Τι σημαίνει αυτό άραγε; Σημαίνει τάχα «ξοδεύει πάρα πολλά επειδή θέλει να τον αγαπήσει η Μαρία» ή «με τόσα που ξοδεύει αποκλείεται να τον αγαπήσει η Μαρία;» Δεν ξέρω να σας πω, μόνο τα συμφραζόμενα θα βοηθούσαν. Βέβαια, σύμφωνα με τη γραμματική, αν έχουμε τελική πρόταση πρέπει να προηγηθεί κόμμα (ξοδεύει πολλά, για να τον αγαπήσει η Μαρία) αλλά στην πράξη αυτό δεν τηρείται πάντοτε· βρίσκουμε πάμπολλες τελικές χωρίς κόμμα, και πάμπολλα σχήματα τουτού με κόμμα.

Κι έπειτα, είναι ένα τοσοδούλι κόμμα ασπίδα αρκετή να μας προστατέψει από την παρανόηση ή έστω από την αμφιβολία; Καταλάβατε εσείς από την προηγούμενη φράση (όπου έλειπε το κόμμα) ότι ξοδεύει τόσα που αποκλείεται να τον αγαπήσει η Μαρία; Ή, στη φράση (από άρθρο του Στ. Κασιμάτη): Για να το πω απλά, τώρα πια ο Σαμαράς έχει μπλέξει πολύ βαθιά, ώστε να είναι δυνατό να κάνει πίσω χωρίς ο ίδιος να καταστραφεί, λέτε η ύπαρξη του κόμματος πριν από το «ώστε» να μας κάνει να διαβάσουμε την πρόταση σαν να ήταν τελική, ενώ είναι απλώς κακά ελληνικά; (σε στρωτά ελληνικά: έχει μπλέξει τόσο βαθιά, που δεν είναι δυνατό…)

Άλλο παράδειγμα: Ο λαγός τρέχει πολύ γρήγορα, για να μην τον πιάσουν τα σκυλιά (τελική πρόταση). Ο λαγός τρέχει πολύ γρήγορα για να τον πιάσουν τα σκυλιά (σχήμα τουτού). Είναι να μη μπερδευτείς;

Ο δεύτερος λόγος που εμποδίζει το σχήμα αυτό να αφομοιωθεί είναι ότι στην ελληνική γλώσσα δεν έχουμε ακριβές ισοδύναμο του αγγλικού too ή του γαλλικού trop. Το too much δεν αντιστοιχεί ακριβώς με το «πάρα πολύ». Όταν λέμε «πάρα πολύ» δεν μεταφέρουμε πάντοτε τη σημασία της υπερβολής· το «μελέτησα πάρα πολύ» μπορεί να το πει κάποιος με καμάρι και να συνεχίσει λέγοντας ότι χάρη στη μελέτη πέτυχε στις εξετάσεις, ενώ το I studied too much αμέσως μας προϊδεάζει ότι κάτι αρνητικό συνέβη ή τέλος πάντων μας δίνει την ιδέα της υπερβολής: από την υπερβολική μελέτη έπαθε υπερκόπωση ή διάβασε πολύ αλλά τα θέματα των εξετάσεων ήταν πανεύκολα, πάντως υπάρχει πάντα η ιδέα του πλεονάζοντος, του υπέρμετρου. Στα ελληνικά, ο μοναδικός ίσως τρόπος να μεταφερθεί αυτό είναι να βάλουμε το παρα-. Έτσι, «είναι πάρα πολύ τίμιος» (= έπαινος) αλλά «παραείναι τίμιος» (καθ’ υπερβολή, και δεν θα πάει μπροστά στην άτιμη αυτή κοινωνία). Αλλά το παρα-, εκτός του ότι θεωρείται λαϊκό, δεν μπορεί να μπει πάντοτε στη φράση.

Όταν μεταφράζω και βρίσκω φράσεις τουτού, δηλ. του τύπου too X to Y, χρησιμοποιώ κι εγώ μρικές φορές το «παραείναι» και παρόμοιες λύσεις, αλλά επίσης πολύ συχνά αναλύω τη φράση (είναι τόσο… που…) ώστε να μην υπάρχει αμφισημία. Παρατηρώ όμως τελευταία το σχήμα αυτό να έχει επεκταθεί πολύ και να έχει χαλαρώσει η χρήση του.

Για παράδειγμα: Κινούμαστε με μεγάλη ταχύτητα, για να αφήσουμε την άμαξα ανεξέλεγκτη. Έτσι ακριβώς, με κόμμα, το είχα βρει σε μια μετάφραση φανταστικού μυθιστορήματος, που μου είχαν δώσει να κοιτάξω. Τι εννοεί; Φυσικά δεν είναι τελική πρόταση, παρόλο το κόμμα. Εννοεί ότι με τόσο μεγάλη ταχύτητα που κινούνται, δεν είναι συνετό να αφήσουν την άμαξα χωρίς έλεγχο. Και σύστησα στον φίλο που έκανε την επιμέλεια να αλλάξει τη δομή της πρότασης.

Άλλο: Είμαστε μικροί και ασήμαντοι για να μας υπολογίζουν οι κρατούντες. Από κείμενο του… μητροπολίτη Καλαβρύτων. Εδώ η λογική μάς λέει ότι δεν είναι τελική η πρόταση, ότι τόσο ασήμαντοι που είμαστε είναι αναμενόμενο να μην μας υπολογίζουν οι κρατούντες. Κίνδυνος για παρανόηση δεν υπάρχει, αλλά δεν μ’ αρέσει. Γιατί να μην πούμε: Είμαστε μικροί κι ασήμαντοι και δεν μας υπολογίζουν οι κρατούντες· ή: και φυσικά/και γι’ αυτό δεν μας υπολογίζουν οι κρατούντες;

Άλλο: Η κοινοβουλευτική δημοκρατία είναι σοβαρή υπόθεση για να παραδοθεί στα χέρια τεχνοκρατών. Το είπε χτες στη Βουλή ο Δημαράς παραφράζοντας βέβαια τον ντε Γκολ. Εγώ θα έβαζα εδώ «πολύ σοβαρή υπόθεση».

Άλλο: Πονάω στο χέρι, όμως είμαι εγωιστής για να μείνω εκτός δράσης. Το δήλωσε, ή τουλάχιστον έτσι γράφτηκε, στο ηλεΒήμα ο Σαμαράς (ο ποδοσφαιριστής).  Αν είχε το παρα-, δεν θα είχα καμιά διαφωνία: παραείμαι εγωιστής για να μείνω εκτός δράσης. Ή αλλιώς, είμαι εγωιστής και δεν μου πάει να μείνω εκτός δράσης. Ή κάτι τέτοιο τέλος πάντων.

Άλλο: Η προσωπική απαξίωση και η επίθεση στον Αλαβάνο είχε δουλευτεί καιρό για να ανατραπεί από την εκφώνηση μιας σωστής και αναγκαίας πολιτικής γραμμής. Αυτό το γράφουν φίλοι του Αλαβάνου, αλλά προσωπικά χρειάστηκε να το διαβάσω δεύτερη φορά, ίσως και τρίτη, για να καταλάβω ότι εννοεί «είχε δουλευτεί τόσον καιρό ώστε δεν ήταν δυνατό να ανατραπεί…»

Στα τελευταία παραδείγματα, η απουσία του «πολύ» ή κάποιας άλλης ισοδύναμης λέξης δεν προϊδεάζει τον αναγνώστη ότι το «για να» που θα διαβάσει είναι κάτι άλλο (σχήμα τουτού), ότι δεν εισάγει τελική πρόταση. Κι έτσι, τα θεωρώ δείγματα κακής γραφής.

Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι κι όταν υπάρχει το «πολύ» ή το «πάρα πολύ» σώζεται πάντοτε η κατάσταση. Κάποιες φορές, όταν στη φράση τουτού υπάρχει κάποιος τρόπος να προϊδεάζεται ο αναγνώστης για την υπερβολή, η φράση αφομοιώνεται εύκολα και δεν υπάρχει περίπτωση να ακουστεί αφύσικη. Τέτοιες είναι οι φράσεις με τα επιρρήματα «πολύ αργά» και «πολύ νωρίς», που δίνουν την εντύπωση της υπερβολής, ή όταν υπάρχει κάποιο επίθετο αρνητικό (π.χ. πολύ ηλίθιος).

Από την άλλη, φράσεις όπως Πρόκειται για πολύ σύντομο διάστημα ώστε να καταγραφεί μόνιμα στη μνήμη μας (από κάποιο μεταφρασμένο άρθρο) τις βρίσκω εντελώς αφύσικες, όσο κι αν είναι πιο οικονομικές από το «Πρόκειται για τόσο σύντομο διάστημα που δεν καταγράφεται μόνιμα στη μνήμη μας». Όπως είχε πει κι ο Νίκος Λίγγρης στη Λεξιλογία όταν το συζητήσαμε, το «Έφαγα τόσο που δεν μπορώ να κουνηθώ» δεν θα το πούμε ποτέ  «Έφαγα πάρα πολύ ώστε να μπορώ να κουνηθώ»!

Στο τελευταίο παράδειγμα είχαμε το «ώστε να» αντί για το «για να», κι αυτό συμβαίνει συχνά. Νομίζω ότι δεν υπάρχει καμιά διαφορά ανάμεσά τους, είτε στις τελικές προτάσεις είτε στις προτάσεις τουτού, εκτός ίσως από την εμπειρική παρατήρηση ότι το «ώστε» σπρώχνει πολλούς να χρησιμοποιούν (κακώς) κόμμα, όπως σε αρκετά παραδείγματα του σχήματος τουτού που παραθέτει ο Χάρης για να καταλήξει ως εξής:

Σ’ όλα τα παραδείγματα, αν δεχτούμε τον ξενισμό, αν νομίζει δηλαδή ο συντάκτης ή ο μεταφραστής ότι το απαιτεί το ύφος του, το κόμμα είναι οπωσδήποτε λάθος, γιατί, όπως είδαμε, μας ετοιμάζει να διαβάσουμε: για να γίνει κάτι, και όχι για να μη γίνει. Θα μείνει όμως τότε ένα κόμμα όλο κι όλο να ορίζει τη διάκριση ανάμεσα στο ναι και στο όχι;

Η ουσία είναι ότι δεν νοείται να αποδίδονται δύο εντελώς διαφορετικές έννοιες με μία, την ίδια πάντοτε, έκφραση, το για να ή το ώστε να:

«φάτε κάτι πολύ ελαφρύ –ίσως τσάι και μία φρυγανιά– ώστε το στομάχι να είναι σχεδόν κενό για να δράσει το φάρμακο, αλλά όχι και εντελώς άδειο ώστε να προκληθεί ναυτία ή αίσθημα αδυναμίας». Εδώ το πρώτο ώστε σημαίνει αυτό ακριβώς που λέει: «για να είναι το στομάχι κενό», ενώ το δεύτερο θέλει να πει το αντίθετο από ό,τι λέει τώρα, δηλαδή: «για να μην προκληθεί ναυτία»!

 Ξαναλέω, δεν συστήνω να αποφεύγεται εντελώς το σχήμα τουτού, κάθε άλλο. Είναι άλλωστε εδραιωμένο στη γλώσσα μας, έστω κι αν όχι απόλυτα αφομοιωμένο· θα μπορούσαμε να το παρομοιάσουμε με το παλιό θραύσμα που έχει χωθεί βαθιά στο σώμα του γέρου πια παλιού πολεμιστή, και δεν βγαίνει γιατί βρίσκεται κοντά στο νεύρο, και συνήθως δεν τον ενοχλεί, αλλά δεν παύει μερικές φορές, όταν αλλάζει ο καιρός, να τον πονάει. Γράφοντας πριν από ογδόντα χρόνια, ο Ελισαίος Γιανίδης είχε περιοριστεί να πει ότι «ο καιρός και το δούλεμα της γλώσσας θα δείξουνε» αν θα αφομοιωθεί αυτό το σχήμα. Ογδόντα χρόνια αργότερα, ακόμα δεν έχει αφομοιωθεί ολότελα. Ωστόσο, η συμβουλή που δίνει αμέσως μετά ο Γιανίδης μου φαίνεται σωστή: Όταν γράφουμε ρωμέικα, καλό είναι να λησμονούμε τις ξένες γλώσσες. Όχι από ξενοφοβία, ξαναλέω, αλλά για να είμαστε σίγουροι ότι θα μας καταλάβουν αυτοί που μας διαβάζουν.