Διαψεύδονται οι Κασσάνδρες;

Την αφορμή για το σημερινό άρθρο την πήρα από μια συζήτηση που είχα με μια φίλη στο Φέισμπουκ, η οποία επέμενε ότι είναι λάθος να λέμε «Οι Κασσάνδρες διαψεύστηκαν/θα διαψευστούν». Εγώ διαφωνώ, και μάλιστα έχω γράψει για το θέμα αυτό, τόσον στο παλιό μου ιστότοπο, όσο και στο βιβλίο μου «Γλώσσα μετ’ εμποδίων«, το οποίο είχε εξαντληθεί αλλά ανατυπώθηκε για να κάνουμε και τη γκρίζα μας διαφήμιση. Συνειδητοποίησα όμως ότι στο ιστολόγιο δεν έχουμε ποτέ συζητήσει το θέμα, παρά μόνο σε τυχαία σχόλια σε άλλα άρθρα, οπότε χάρηκα χαρά μεγάλη, επειδή με έχει πιάσει το καλοκαιρινό ραστόνι κι είναι βολικό να αναδημοσιεύω παλιό υλικό, έστω και ξαναδουλεμένο. (Παρένθεση: Η ραστώνη είναι ίδιο πράγμα με τη μουργέλα. Αλλά αν πεις ραστώνη είσαι προοδευτικός, μεταρρυθμιστής και συναμφότερος, ενώ αν λες μουργέλα δεν έχεις περάσει διαφωτισμό και είσαι μπασκλάς).

Λοιπόν, η φίλη έγραψε: Η Κασσάνδρα ή Αλεξάνδρα κόρη του Πριάμου και της Εκάβης είχε το χάρισμα να προβλέπει τα μελλούμενα και οι προφητείες της ήταν ΠΑΝΤΑ αληθινές και σωστές! Απλώς δεν γίνονταν πιστευτές…αλλά ήταν ΟΛΕΣ σωστές! Άρα, τουτέστιν δηλαδή, εκφράσεις όπως: «διαψεύστηκαν οι Κασσάνδρες» » μην ακούτε τις Κασσάνδρες» «πρόλαβαν διάφορες Κασσάνδρες » δεν έχουν σχέση με το μύθο και δεν δίνουν το νόημα που θέλετε στο λόγο σας!

Την ένσταση αυτή θα την έχετε μάλλον συναντήσει ξανά, αφού οι Κασσάνδρες ακούγονται πολύ συχνά στην πολιτική αντιπαράθεση. Για παράδειγμα, πριν από μερικές δεκαετίες, στις 15.11.2006 συγκεκριμένα (το ξέρω ότι δεν μας χωρίζουν ούτε οχτώ χρόνια από τότε, αλλά δεν φαίνεται να έχουν περάσει δεκαετίες;) ο Στάθης, που τότε είχε τακτική στήλη στην Ελευθεροτυπία, είχε γράψει:

Εχει αρχίσει τα όργανα με τα ελληνικά του και ο κ. Καραμανλής. Μετά το «δράσεις» και «δράσεις» και «δράσεις», άρχισε να «διαψεύδει» και τις «Κασσάνδρες». Πρόεδρε! Το πρόβλημα της Κασσάνδρας δεν ήταν ότι μάντευε σφαλερά, αλλά ότι δεν την πίστευαν.

(Το ξέρουμε καλά, διότι την έχουμε κάνει κι εμείς επ’ αυτού την γκέλα μας). Ομως, Πρόεδρε, τι τα θες περί Κασσάνδρας; εσύ κοτζάμ Λούλη έχεις Κάλχα και Τειρεσία στο πλάι σου! Τι κίνδυνο να διατρέχει η Τροία με τέτοιον κολοσσό στις πύλες της;

Η ένσταση του Στάθη, αν την κατάλαβα καλά, είναι ότι κακώς ο πρωθυπουργός μιλάει για «Κασσάνδρες» που «θα διαψευσθούν» διότι οι Κασσάνδρες έκαναν αλάνθαστες προβλέψεις, δυστυχώς όμως κανείς δεν τις πίστευε. Άρα, υπονοεί ο Στάθης, είναι λάθος να μιλάμε σήμερα για «Κασσάνδρες» απαξιωτικά, πρέπει να χρησιμοποιούμε τον όρο «Κασσάνδρες» μόνο για όσους κάνουν δυσμενείς προβλέψεις που είναι σωστές και δεν εισακούονται.

Όμως, τι εννοούμε όταν λέμε σήμερα «Κασσάνδρες»; Ας κάνουμε το απονενοημένο διάβημα κι ας ανοίξουμε λεξικό, ευτυχώς έχουμε πια καλά λεξικά. Το λεξικό του Ιδρύματος Τριανταφυλλίδη, λοιπόν, μας λέει ότι η λ. Κασσάνδρα είναι μετωνυμία για κάποιον που κάνει δυσοίωνες προβλέψεις. Το λεξικό Μπαμπινιώτη είναι πιο αναλυτικό, λέει ότι είναι μετωνυμία για πρόσωπο που κάνει δυσοίωνες προβλέψεις τις οποίες οι άλλοι αντιμετωπίζουν με δυσπιστία. Νομίζω ότι ο ορισμός Μπαμπινιώτη είναι πληρέστερος, το στοιχείο της δυσπιστίας υπάρχει σχεδόν πάντοτε.

Άρα; Άρα, έχει άδικο ο Στάθης όταν επικρίνει τη χρήση «οι Κασσάνδρες θα διαψευσθούν». Οι Κασσάνδρες (και μάλιστα στον πληθυντικό!) δεν είναι η παλιά, η μυθολογική Κασσάνδρα· πέθανε εκείνη, την έσφαξε η Κλυταιμνήστρα, ως γνωστόν. Οι Κασσάνδρες είναι οι κινδυνολόγοι, οι μάντεις κακών, όσοι προλέγουν δεινά, είτε δίκιο έχουν είτε όχι. Λοιπόν, στα σημερινά ελληνικά, ή ίσως στα ελληνικά γενικώς, η φράση «οι Κασσάνδρες θα διαψευσθούν» είναι συνώνυμη της «οι κινδυνολόγοι θα διαψευσθούν» και είναι γλωσσικά ανεπίληπτη -αν και δεν παύει να είναι κλισέ και μάλιστα τετριμμένο, οπότε καλό είναι να χρησιμοποιείται με φειδώ, εκτός κι αν είστε κυβερνητικός εκπρόσωπος.

Στην πράξη, ένας τόσο στενός ορισμός της Κασσάνδρας (μόνο για εύστοχες δυσοίωνες προβλέψεις, που δεν εισακούονται) απαιτεί μια λεπτή διάκριση που πρακτικά είναι αδύνατο να εφαρμοστεί -μεταξύ άλλων, τη στιγμή που γίνεται η πρόβλεψη δεν ξέρουμε αν είναι σφαλερή ή όχι.

Δεν είναι δηλαδή θέμα «ακριβολογίας», όπως θα λέγαμε αν, λογουχάρη, κάποιος μεμφόταν τους άλλους επειδή δεν τηρούν τη διάκριση ανάμεσα στο «κατ’ αρχήν» και στο «κατ’ αρχάς», μια όμορφη διάκριση που καλώς ή κακώς έχει «όμορφα καεί» πια. Επίσης, είναι συζητήσιμο κατά πόσον έχουμε αλλαγή στις σημασίες των λέξεων, δηλαδή είναι αμφίβολο κατά πόσον η μετωνυμική χρήση οι Κασσάνδρες είχε ποτέ τη σημασία που θέλει ο Στάθης και η μυθολογία. Η έκφραση δεν είναι παροιμιακή, δεν φαίνεται να υπήρχε στην αρχαιότητα ή στο Βυζάντιο, οπότε ή είναι γέννημα της νεότερης περιόδου με τη γενίκευση της σχολικής εκπαίδευσης ή είναι δάνειο από τα γαλλικά. Αν είναι δάνειο από τα γαλλικά δεν αποκλείεται πριν από πολλά χρόνια να είχε τη σημασία που θέλει ο Στάθης, αλλά για τα γαλλικά έχω γράψει ξεχωριστό σημείωμα που το παραθέτω εδώ ως υστερόγραφο.

Σήμερα πάντως, το να θεωρεί κανείς λαθεμένη την κοινότατη φράση «θα διαψευστούν οι Κασσάνδρες» –και μάλιστα όχι απλώς λαθεμένη αλλά ενδεικτική γενικότερης γλωσσικής ξερωγώ τσαπατσουλιάς είναι άστοχο. Ίσως το μυστικό να βρίσκεται στη δεύτερη παράγραφο· και δεν εννοώ εδώ το απολαυστικό πραγματικά γύρισμα που κάνει ο Σ. με τον Λούλη, τον Κάλχα και τον Τειρεσία –κάτι τέτοια κάνει και μας σκλαβώνει, έχω ξαναπεί. Εννοώ την πρώτη, αυτοκριτική πρόταση της δεύτερης παραγράφου: Το ξέρουμε καλά, διότι την έχουμε κάνει κι εμείς επ’ αυτού την γκέλα μας. Τι θέλει να πει εδώ ο ποιητής; Όπως το διαβάζω εγώ, αν και μπορεί να πέφτω έξω, ο Σ. στο παρελθόν είχε χρησιμοποιήσει την έκφραση «οι Κασσάνδρες θα διαψευστούν» όπως σήμερα και ο πρωθυπουργός, και όπως και ο προηγούμενος πρωθυπουργός, και ο προπροηγούμενος, και όπως όλοι οι Έλληνες σχεδόν. Και (εικάζω, βέβαια) βρέθηκε κάποιος βαθυνούστατος φίλος του και τον διόρθωσε, και τό’ χαψε ο Στάθης το παραμύθι, ότι επειδή η μυθολογική Κασσάνδρα έβγαζε πάντα σωστές προφητείες σήμερα είναι τάχα μου σολοικισμός να λέμε για Κασσάνδρες που θα διαψευστούν. Τρίχες κατσαρές, φυσικά, αλλά ο Στάθης φαίνεται πως τις ενστερνίστηκε και τις εφαρμόζει με το ζήλο του νεοφώτιστου.

Βέβαια, αυτό είναι σκέτη δική μου εικασία, ξέρω όμως καλά ότι υπάρχουν κάτι τέτοιοι «λόγιοι» που βγάζουν φερμάνια ότι είναι λάθος να λέμε «παρέπεμψε στις καλένδες» ή να λέμε «παραολυμπιάδα» (το σωστό τάχαμου είναι παρολυμπιάδα) ή να λέμε «των χρηστών» (διότι οι αρχαίοι έλεγαν των χρήστων) ή να λέμε «έωλος» (διότι το σωστό τάχαμου είναι αίολος), και με βάση αυτά τα ανύπαρκτα ή πολύ συζητήσιμα λάθη αποκαλούν τους άλλους ανελλήνιστους και δεν συμμαζεύεται.

Τέλος πάντων, αυτό δεν αλλάζει την ουσία της υπόθεσης, ότι είναι τερατώδες να εγκαλεί κανείς για σφαλερά ελληνικά τον νυν ή τον πρώην πρωθυπουργό επειδή χρησιμοποιεί αυτή την κοινότατη έκφραση.

Λέω «τον νυν ή τον πρώην» (και θυμίζω ότι αυτά γράφτηκαν επί πρωθυπουργίας Κ. Καραμανλή) διότι τη φράση για τις Κασσάνδρες την έχουν ψωμοτύρι οι πολιτικοί, και όπως και ο τωρινός έτσι και ο προηγούμενος πρωθυπουργός την έχουν χρησιμοποιήσει πολλές φορές. Για παράδειγμα, σε εφημερίδα του 2001 μπορούμε να διαβάσουμε ότι. «θα διαψευστούν οι Κασσάνδρες, τόνισε σχετικά με την οικονομία, ο πρωθυπουργός, αμέσως μετά τη συνεδρίαση του ΕΓ, που συγκλήθηκε το βράδυ», όπου βέβαια ο πρωθυπουργός τότε ήταν ο Κ. Σημίτης –ο οποίος είχε κι αυτός δεχτεί κριτικές, εν πολλοίς άδικες, για τη γλώσσα που χρησιμοποιούσε (και εν πολλοίς δίκαιες για την πολιτική που ακολουθούσε).

Και ο σημερινός πρωθυπουργός άλλωστε έχει πολλές φορές πει ότι οι Κασσάνδρες θα διαψευστούν ή διαψεύστηκαν -και το είχε σχολιάσει αυτό μια φορά ένας φίλος στο ιστολόγιο, κι ήταν μια από τις σπάνιες φορές που υπερασπίστηκα τον κ. Σαμαρά.

Υστερόγραφο: Όσο για την προέλευση της έκφρασης, παλιότερα είχα γράψει τα εξής:

Στη μυθολογία η Κασσάνδρα ήταν κόρη του βασιλιά Πριάμου της Τροίας. Ήταν πανέμορφη και την ερωτεύθηκε ο θεός Απόλλων. Για να την κατακτήσει, της δώρισε το χάρισμα της προφητείας. Όταν όμως εκείνη δεν ανταποκρίθηκε στον έρωτά του, ο θεός δεν της πήρε πίσω το δώρο αλλά την καταράστηκε: οι προφητείες της θα ήταν σωστές αλλά κανείς δεν θα την πίστευε. Η Κασσάνδρα πρόβλεψε την πτώση της Τροίας αλλά οι Τρώες δεν την πίστεψαν.

Στα ελληνικά λέμε μετωνυμικά «Κασσάνδρα» κάποιον που κάνει δυσοίωνες προβλέψεις και που οι άλλοι δεν τον πιστεύουν. Στη σημερινή χρήση, ο όρος έχει ξεκάθαρα αρνητική απόχρωση, Κασσάνδρες στον πληθυντικό είναι οι κινδυνολόγοι. Αυτά τα βρίσκουμε και στα λεξικά και αναλύοντας την καθημερινή χρήση της λέξης. Δεν έχω ψάξει σε παλιότερα λεξικά αλλά φοβάμαι πως δεν είναι εύκολο να χρονολογήσουμε με ακρίβεια τη γέννηση της σημασίας αυτής. Πάντως δεν φαίνεται να είναι αρχαία ή μεταγενέστερη, φαίνεται να είναι νεότερη· ή καρπός της σχολικής εκπαίδευσης στο νεοελληνικό κράτος ή δάνειο από τα γαλλικά.

Στα γαλλικά υπάρχει πράγματι η έκφραση jouer les Cassandre(s), η οποία σημαίνει σύμφωνα με το εξαίρετο λεξικό Dictionnaire des expressions et locutions των εκδόσεων Robert: κάνω δραματικές και ακριβείς προβλέψεις που δεν γίνονται πιστευτές. Βλέπουμε δηλαδή ότι η γαλλική χρήση είναι πιο κοντά στη μυθολογική ακρίβεια. Το λεξικό παραθέτει μια φράση του Προυντόν ο οποίος λέει «Ας συγχωρεθούν οι πικρές αυτές σκέψεις σε έναν συγγραφέα [εννοεί τον εαυτό του] ο οποίος τόσες φορές έπαιξε το ρόλο της Κασσάνδρας!» (qui tant de fois joua le rôle de Cassandre).

Ωστόσο, αυτά τα έγραφε ο Προυντόν το 1850 περίπου· σήμερα και στη Γαλλία η χρήση φαίνεται να έχει αλλάξει ή τουλάχιστον να αλλάζει –σε νεότερα λεξικά βρίσκω ότι η έκφραση σημαίνει απλώς «προφητεύω δεινά» (που είναι και η σημερινή ελληνική σημασία) και άλλωστε διαβάζω δηλώσεις του Ντομινίκ ντε Βιλπέν, που τότε ήταν πρωθυπουργός και που παρεμπιπτόντως έχει περγαμηνές λογίου (θαρρώ είναι και ποιητής) ο οποίος, λέει, έψεξε τους «παρακμιολόγους» και τους κατηγόρησε ότι κάνουν τις Κασσάνδρες (le Premier Ministre Dominique de Villepin a fustigé les « déclinologues », accusés de jouer les Cassandre).

Όπως βλέπετε, κοτζάμ ντε Βιλπέν προσχώρησε στην νεοελληνική ερμηνεία της έκφρασης –όπως λέμε, αυτά συμβαίνουν και εις Παρισίους!