Ποιήματα για τα μνήματα των συμμάχων εχθρών

Όταν βρίσκω ευκαιρία, μου αρέσει να κάνω βόλτες σε νεκροταφεία -ιδίως σε νεκροταφεία στρατιωτικά, όπου βρίσκονται θαμμένοι νεκροί παλιών πολέμων.

Στη γειτονιά μου, έχουμε ένα τέτοιο στρατιωτικό νεκροταφείο, το «εγγλέζικο νεκροταφείο» όπως το λέγαμε. Η επίσημη ονομασία του είναι Πολεμικό Κοιμητήριο Φαλήρου, Phaleron War Cemetery στα αγγλικά, και βρίσκεται πάνω στη λεωφόρο Ποσειδώνος, λίγο μετά το Έδεμ (όπως πηγαίνεις προς Γλυφάδα).

Λέγεται «Φαλήρου», αλλά υποψιάζομαι πως διοικητικά ανήκει στον δήμο Αλίμου, στο Καλαμάκι δηλαδή -αφού είναι πέρα από το ρέμα της Πικροδάφνης, δεν είναι Φάληρο, αν και είναι δώθε από τη λεωφόρο Αμφιθέας.

Στο νεκροταφείο βρίσκονται θαμμένοι κάπου 2000 στρατιώτες της Βρετανικής Κοινοπολιτείας που βρήκαν τον θάνατο στην Ελλάδα στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και στον Εμφύλιο.

Ακόμα, μέσα στο κοιμητήριο υπάρχει μνημείο, το Athens Memorial, που μνημονεύει 2800 στρατιώτες που είναι γνωστά τα ονόματά τους και θεωρούνται νεκροί του πολέμου αλλά που δεν έχει βρεθεί το πτώμα τους -ονόματα χωρίς τάφο. Αλλά μέσα στους 2000 θαμμένους υπάρχουν και πολλοί τάφοι χωρίς όνομα, με τη στερεότυπην αναφορά known unto God.

Το  νεκροταφείο φαίνεται αφύλαχτο και δεν θυμάμαι καν να αναφέρει ώρες λειτουργίας, αν και στην είσοδο υπάρχει μια πινακίδα που απαριθμεί απαγορεύσεις –δεν επιτρέπεται το μπάρμπεκιου ανάμεσα στα μνήματα. Στην πράξη, όποιος θέλει τραβάει τον σύρτη, ανοίγει την πόρτα της εισόδου και μπαίνει.

Στη μαρμάρινη πύλη υπάρχει δίγλωσση επιγραφή -το ελληνικό κείμενο, σε βαριά καθαρεύουσα που θεωρήθηκε ταιριαστή για την περίσταση, μαζί και με υπογεγραμμένες (από τις οποίες μία λείπει) αναφέρει:

1939-1945

ΕΝΤΟΣ ΤΟΥ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΟΥ ΤΟΥΤΟΥ ΣΤΗΛΑΙ ΜΝΗΜΟΝΕΥΟΥΣΙ ΤΑ ΟΝΟΜΑΤΑ ΤΩΝ ΑΝΔΡΩΝ ΤΗΣ ΒΡΕΤΑΝΝΙΚΗΣ ΣΥΜΠΟΛΙΤΕΙΑΣ ΚΑΙ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ ΤΩΝ ΠΕΣΟΝΤΩΝ ΥΠΕΡ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ ΤΩΙ 1941 ΚΑΘΩΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΠΕΣΟΝΤΩΝ ΕΙΣ ΤΑΣ ΕΠΕΙΤΑ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ ΕΝ ΕΛΛΑΔΙ ΤΗΙ ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΩΙ ΚΑΙ ΤΗΙ ΓΙΟΥΓΚΟΣΛΑΥΙΑ ΑΛΛ ΕΙΣ ΤΟΥΣ ΟΠΟΙΟΥΣ Η ΤΥΧΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ ΗΡΝΗΘΗ ΓΝΩΣΤΟΝ ΚΑΙ ΕΝΤΙΜΟΝ ΤΑΦΟΝ

Αυτό που δεν λέει ρητά η επιγραφή, καλύπτοντάς το ίσως πίσω από τη γενικόλογη αναφορά σε «έπειτα επιχειρήσεις» είναι ότι μεγάλος αριθμός των νεκρών βρήκαν τον θάνατο στα Δεκεμβριανά, πολεμώντας και σκοτώνοντας Έλληνες. Μάλιστα, αρχικά το νεκροταφείο φτιάχτηκε ακριβώς για τους νεκρούς των Δεκεμβριανών, και στη συνέχεια μεταφέρθηκαν εδώ τα οστά στρατιωτών της Κοινοπολιτείας από όλη την Ελλάδα, που ως τότε βρίσκονταν σε προσωρινά στρατιωτικά νεκροταφεία ή και σε κοινά νεκροταφεία. (Το 1966, μάλιστα, μεταφέρθηκαν εδώ, σε ιδιαίτερο τμήμα, και τα οστά πεσόντων του Κριμαϊκού πολέμου, Άγγλων και Γάλλων, που ως τότε βρίσκονταν σε στρατιωτικό κοιμητήριο στο Νέο Φάληρο, που καταργήθηκε).

Όπως και πολλά άλλα, το νεκροταφείο του Καλαμακιού (ή του Φαλήρου) το διαχειρίζεται η Commonwealth War Graves Commission –εδώ η σχετική ιστοσελίδα.

Οι αμέτρητες σειρές των τάφων έχουν διαταχθεί, απ’ όσο μπόρεσα να καταλάβω, με χρονολογική σειρά θανάτου -περίπου. Όσοι βρήκαν τον θάνατο την ίδια μέρα, μάλλον κείτονται πλάι-πλάι, κι ας ανήκουν σε άλλα σώματα. Πάρα πολλοί έχουν σκοτωθεί τον Απρίλιο του 1941, με τη γερμανική επίθεση. Ύστερα οι τάφοι αραιώνουν, για να πυκνώσουν πάλι τον Δεκέμβριο του 1944 με τα Δεκεμβριανά. Τα μνήματα των νεκρών των Δεκεμβριανών βρίσκονται στο επάνω δεξιά τεταρτημόριο του κοιμητηρίου, ή τουλάχιστον έτσι μου φάνηκε στη βόλτα που έκανα. Ομολογώ ότι δεν πρόσεξα όλα τα μνήματα ένα προς ένα.

Οι περισσότεροι νεκροί είναι Βρετανοί, αλλά υπάρχουν και πολλοί Αυστραλοί και Νεοζηλανδοί (το άρθρο της Βικιπαίδειας μιλάει μόνο για Αυστραλούς, αλλά είδα με τα μάτια μου αρκετούς Νεοζηλανδούς). Υπάρχουν επίσης λίγοι Καναδοί και Νοτιοαφρικανοί, ενώ μερικές δεκάδες από τους νεκρούς είναι Ινδοί. Αυτοί έχουν αποτεφρωθεί. Οι νεκροί εβραϊκού θρησκεύματος δεν βρίσκονται χωριστά, απ’ όσο μπόρεσα να συμπεράνω -αλλά βέβαια πάνω στην επιτάφια στήλη υπάρχει το αστέρι του Δαβίδ, όπως εδώ αριστερά στον πιλότο P.H.Greenburgh της RAF, που βρήκε τον θάνατο στα 21 του χρόνια τον Ιούνιο του 1944.

Για το συμμαχικό νεκροταφείο του Φαλήρου (ή του Καλαμακιού) έχουν γράψει τρεις Έλληνες ποιητές, όμως ο ένας από αυτούς, ο μεγαλύτερος, δεν αφιέρωσε ποίημα. Σε χρονογράφημά του στην Αυγή το 1957, σε μια περίοδο που οι Άγγλοι είχαν ξαναγίνει μισητοί εξαιτίας του Κυπριακού, ο Βάρναλης χαρακτήρισε «κάρφος στα μάτια των Ελλήνων» το «νεκροταφείο των Εγγλέζων στο Καλαμάκι» -και συνεχίζει: Εκεί, στο Καλαμάκι, στο ψήλωμα, στην ομορφότερη τοποθεσία του Σαρωνικού, μέσα στα λουλούδια και τα δέντρα νανουρίζονται από τα πουλιά και το θαλασσινόν μπάτη τα οστά των Βρετανών κυρίων και των Ινδιάνων σκλάβων τους (ο καθένας με τ’ όνομά του!). Αλλά για τους Έλληνες, που πέσανε πολεμώντας τους ξένους επιδρομείς για την ελευθερία της πατρίδας τους δεν υπάρχει μήτε τάφος, μήτε όνομα -σκουπίδια και κατάρες!

Ήταν τότε που οι Άγγλοι κρεμούσαν τους Κύπριους αγωνιστές, μην το ξεχνάμε -και ενώ η εθνική αντίσταση δεν είχε αναγνωριστεί, οι φυλακές και οι εξορίες ήταν γεμάτες με αγωνιστές της αντίστασης.

Ψήλωμα, λουλούδια, μπάτης, όλα αυτά τα στοιχεία τα βρίσκουμε και στο πρώτο από τα δύο ποιήματα που (ξέρω να) έχουν γραφτεί για το «εγγλέζικο νεκροταφείο», από τον Βασίλη Ρώτα. Ο Ρώτας χρησιμοποιεί μοτίβα που θυμίζουν δημοτικό τραγούδι για να θρηνήσει τους νεκρούς -και δεν παραλείπει να θυμηθεί τον ζωντανό Τσόρτσιλ. Μια έλλειψη του άρθρου μου είναι πως δεν ξέρω πότε γράφτηκε το ποίημα -αλλά μπορεί να είναι γραμμένο ακόμα και το 1946-47. Όποιος ξέρει, ας συμπληρώσει το κενό.

ΑΓΓΛΙΚΟ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΟ

Στo Φάληρο, σε λιόλουστη πλαγιά, σιμά στο ακροθαλάσσι,
τα μνήματα σειρές ανάμεσα σε πικροδάφνες,
— που ‘σαι, καημένε Τσώρτσιλ, να μας καμαρώσεις! —

με τους σταυρούς επ’ ώμου ολάσπρους, φάλαγγα πυκνή,
και με λοφία τα κόκκινα άνθη από τις πικροδάφνες,
— που ‘σαι, καημένε Τσώρτσιλ, να μας κάμεις επιθεώρηση, —

σαλεύει ο μπάτης τ’ άνθη πάνω απ’ τα κεφάλια μας,
για την παρέλαση να ξεκινήσουμε, σταυρούς επ’ ώμου,
— πού ‘σαι καημένε Τσώρτσιλ, να μας δόσεις το παράγγελμα!

σαλεύει τ’ άνθη ο μπάτης του Φαλήρου,
κόκκινα σαν καρδιές πού στάζουν αίμα, κρεμασμένες,
— πού ‘σαι, καημένε Τσώρτσιλ, να τα μυριστείς! –

μας μουρμουρίζει χαιρετίσματα από την Αγγλία,
το χώμα μας ιδρώνει στην ανάμνηση της,
— που ‘σαι, καημένε Τσώρτσιλ, να μας βγάλεις λόγο! —

οι ζωντανοί αραδίζουνε περιδιαβάζοντας,
γελάνε τα κορίτσια, ο μπάτης ανεμίζει τα μαλλιά τους,
—πού ‘σαι, καημένε Τσώρτσιλ, να τα λιμπιστείς! –

ο μπάτης ανεμίζει τα χρωματιστά φουστάνια τους,
καθώς περνάνε τώρα αγκαλιαστά με Αμερικάνους,
— πού ‘σαι, καημένε Τσώρτσιλ, να ζηλέψεις! —

όταν το κύμα υψώνει τ’ αφροστέφανά του
ακούγονται παιάνες νίκης, βουή στη γλώσσα των Ελλήνων,
— πού ‘σαι, καημένε Τσώρτσιλ, πού τους έλεγες ληστές, —

μας άνοιξαν τις αγκαλιές τους οι χρυσές καρδιές
κι εμείς προβάλαμε τις λόγχες στ’ αγκαλιάσματα τους,
— που ‘σαι, καημένε Τσώρτσιλ, να τους δεις στα μάτια! —

εδώ ‘μαστε θαμμένοι, όπως μας πρόσταξε η Αγγλία,
πικρή μας φέρνει ο μπάτης άρμη απ’ την Αγγλία,
— που ‘σαι, καημένε Τσώρτσιλ, είσαι στην Αγγλία; —

στέκουνε τρεμουλιάζοντας χλωμές η Τζόη κι η Φάνη,
στέκουν ουρά να πάρουνε ψωμί και κάρβουνο;
— που ‘σαι, καημένε Τσώρτσιλ να τις λυπηθείς! —

Α, τ’ άρωμα απ’ την άρμη και τις δάφνες του Φαλήρου
πόσο γλυκό ‘ναι, μ’ αχ! πόσο πικρό για τους θαμμένους! —
— πού ‘σαι, καημένε Τσώρτσιλ, να μας κλάψεις!

Το δεύτερο ποίημα, αντίθετα, ξέρω καλά πότε γράφτηκε αφού ο Γιώργος Κοτζιούλας, που το έγραψε, σημείωσε την ημερομηνία από κάτω -αλλά και την αποτύπωσε στον τίτλο. Τον έφεραν τα βήματά του στο Καλαμάκι την 25η Μαρτίου 1947, κι έγραψε το εξής ποίημα:

ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΟ ΤΩΝ ΑΥΣΤΡΑΛΩΝ ΣΤΟ ΚΑΛΑΜΑΚΙ ΑΝΗΜΕΡΑ ΤΗΝ ΕΘΝΙΚΗ ΜΑΣ ΓΙΟΡΤΗ

Πούθε ξεφύτρωσαν εδώ στ’ άδροσο περιγιάλι
τόσ’ άνθια μ’ ίδιο πλέξιμο και σάμπως από γύψο;
Ξέκοψα απ’ το σεργιάνημα κι ήρθα σ’ εσάς να σκύψω
που η πάχνη κιόλα σκέπασε της μνήμης το κρουστάλλι.

Αν-νόουν -άγνωστο, κι εδώ κι εκεί και παραπέρα·
τι ξένοι αλλόκοτοι, άφησαν για μας τα κόκαλά τους
κι ουδέ το λιγοσύλλαβο δεν ξέρουμε όνομά τους
πρώτα αναστήματα που δεν τα ξαναβλέπει η μέρα.

Κι ούτε οι μανάδες, ακριβούς οπού τους είχαν, ούτε
ρούσες αρραβωνιαστικές ταίρι τους πια θα ιδούνε·
κάτι για τ’ άστρα από της γης τα βάθη τραγουδούνε
και μόνο εσείς, ακοίμητα τριζόνια, τους ακούτε.

Τύχη ζηλέψαν ηρωική του αιθέρα αυτοί οι κουρσάροι
που Σαλαμίνα πλεύρισαν και πιάσαν Μαραθώνα.
Καλοκαιριά παντοτινή μας διώχνει το χειμώνα,
μας φέρνουν κι απ’ τα πέλαγα χαιρετισμούς οι γλάροι.

Πολεμιστές αλλόφερτοι, βρήκατε εδώ τα Ηλύσια.
Μα να ’ν’ αλήθεια, το χωράει ο νους κι η αντρίκια γνώμη,
ω εσείς οι θαλασσόλυκοι κι εσείς οι ουρανοδρόμοι,
πως φέρνατε από τότε, λεν, ετούτα μας τ’ αλύσια;

26.3.47

Ο Κοτζιούλας εστιάζεται στους «Αυστραλούς», αεροπόρους («ουρανοδρόμοι») και ναύτες («θαλασσόλυκοι»), τους φαντάζεται παράτολμους πολεμιστές («του αιθέρα οι κουρσάροι»), διαφορετικούς από εμάς στο ανάστημα, τη φυσιογνωμία, ακόμα και στα ονόματα -όχι σαν τα δικά μας πολυσύλλαβα. Όμως, ο εαμίτης Κοτζιούλας, που είδε από πρώτο χέρι την ανάμιξη των Άγγλων στα ελληνικά πράγματα, δεν μπορεί να μη σκεφτεί, στο τέλος, ότι οι ήρωες εκείνοι έφερναν από τότε τις αλυσίδες μαζί τους.

Αναρωτήθηκα αν στις μέρες μας, που το Διαδίκτυο είναι φορτωμένο με άπειρες πληροφορίες που περιμένουν κάποιον να τις αναζητήσει, μπορούν να βρεθούν στοιχεία για τους νεκρούς του Καλαμακιού. Και πράγματι, για τον αξιωματικό της προτελευταίας φωτογραφίας, τον ταγματάρχη N.F.Astell, υπάρχει στο Διαδίκτυο η απάντηση της αρμόδιας υπηρεσίας σε κάποιον συγγενή του, με πλήρη στοιχεία της στρατιωτικής του σταδιοδρομίας. Αντίθετα, για τον εβραϊκού θρησκεύματος πιλότο της προηγούμενης φωτογραφίας, τον P.H.Greenburgh δεν βρήκα τίποτα (όχι ότι έψαξα πολύ), όμως ψάχνοντας είδα ότι η Βικιπαίδεια κάνει λόγο για άλλον πιλότο, συνεπώνυμό του, τον Lou Greenburgh, που ήταν πολύ τυχερός και, παρόλο που τον καταρρίψανε δυο φορές, βγήκε ζωντανός από τον πόλεμο -να είναι σύμπτωση ή να είναι συγγενείς οι δυο πιλότοι, ίσως κι αδέρφια;