Οι εκλογές της 18ης Οκτωβρίου 1981 μέσα από το πενάκι του Γιάννη Ιωάννου

Συμπληρώνονται σήμερα 35 χρόνια από τις 18 Οκτωβρίου 1981, τη μέρα που έγιναν οι εκλογές «της Αλλαγής», μια οπωσδήποτε πολύ σημαντική μέρα για τη μεταπολεμική ιστορία της Ελλάδας.

Στις επετείους συνηθίζεται να γίνεται απολογισμός, αλλά τον απολογισμό των πεπραγμένων του ΠΑΣΟΚ το ιστολόγιο τον έχει ήδη κάνει, πρόπερσι, τότε που έκλειναν τα 40 χρόνια από την ίδρυση του κόμματος.

Τότε είχα γράψει:

Ενώ μέσα στο ίδιο το αποδυναμωμένο ΠΑΣΟΚ ακούγονται έντονες οι φωνές αμφισβήτησης της σημερινής ηγεσίας του, από το υπόλοιπο πολιτικό φάσμα διατυπώνεται δριμύτατη κριτική για τα πεπραγμένα αυτού του κόμματος. Και από τη μεν δεξιά επιχειρείται, με την καταδίκη του ΠΑΣΟΚ, να απαξιωθούν τα κεκτημένα εκείνα που κερδήθηκαν στα χρόνια της διακυβέρνησης της χώρας από το ΠΑΣΟΚ: άνοδος του βιοτικού επιπέδου των λαϊκών στρωμάτων, συντριβή του αυταρχικού κράτους της δεξιάς και του ‘φόβου του χωροφύλακα’, αναγνώριση της εθνικής αντίστασης και επιστροφή (όχι όλων) των πολιτικών προσφύγων, εκδημοκρατισμός και επέκταση του συνδικαλιστικού κινήματος, νόμος-πλαίσιο στα πανεπιστήμια, πολιτικός γάμος, μονοτονικό κτλ.

Η αριστερά είχε αμφίθυμη σχέση απέναντι στο ΠΑΣΟΚ, το οποίο οικειοποιήθηκε τα συνθήματά της, ικανοποίησε κάποια αιτήματά της και προσεταιρίστηκε τους ψηφοφόρους της. Στις 18 Οκτωβρίου 1981 βγήκαν στο δρόμο να πανηγυρίσουν όχι μόνο νέοι με πράσινες σημαίες αλλά και με πολίτες με κόκκινες. Όντας το μόνο αριστερό κοινοβουλευτικό κόμμα κατά την πρώτη τετραετία διακυβέρνησης του ΠΑΣΟΚ, το ΚΚΕ συμπορεύθηκε σε πολλά με το ΠΑΣΟΚ ακολουθώντας μια στάση κριτικής στήριξης, και στήριξε καθοριστικά την υποψηφιότητα Σαρτζετάκη για την Προεδρία της Δημοκρατίας το 1985 (…) Αλλά και η ανανεωτική αριστερά κράτησε φιλική στάση, ενώ μετά την ίδρυση του ενιαίου ΣΥΝ πολλά στελέχη της συμμετείχαν στον κρατικό μηχανισμό και στήριξαν π.χ. τις κυβερνήσεις Σημίτη.

Ωστόσο, η κριτική της αριστεράς απέναντι στα εκφυλιστικά φαινόμενα του ΠΑΣΟΚ δεν μπορεί να είναι ίδιας τάξης με την κριτική της δεξιάς -αλλιώς, επαληθεύεται το παλιό κλισέ για το μωρό και τα βρομόνερα του μπάνιου του. Και αυτό το λέω εγώ που πρέπει να ανήκω στη μειοψηφία, αφού δεν έχω ποτέ μου ψηφίσει ΠΑΣΟΚ σε καμιά απολύτως εκλογική διαδικασία.

Οπότε, σήμερα θα μπορούσαμε να εστιαστούμε ακριβώς σε κείνη τη μέρα, στις 18.10.1981, τη μέρα που έγιναν οι εκλογές -καθώς και στις αμέσως επόμενες μέρες.

«Στις 18 σοσιαλισμός» έλεγε ένα σύνθημα που ίσως θυμούνται κάποιοι, αλλά το σύνθημα αυτό δεν ακούστηκε στις εκλογές του 1981 αλλά σε μια παλιότερη εκλογική αναμέτρηση, στις πρώτες μεταπολιτευτικές εκλογές της 17ης Νοεμβρίου 1974. Το νεοπαγές τότε ΠΑΣΟΚ πλειοδοτούσε σε αριστερή φρασεολογία και η νεολαία του, ανάμεσα στα άλλα, είχε ρίξει και το σύνθημα αυτό.

Αντίθετα, τον Οκτώβριο του 1981, που η εκλογική νίκη ήταν σχεδόν σίγουρη, το σύνθημα που κυριαρχούσε ήταν η «Αλλαγή», αν και ακούγονταν επίσης τα περί σοσιαλισμού, ή μάλλον περί σοσιαλιστικής κυβέρνησης («Να διαλυθεί τώρα η Βουλή, θέλουμε κυβέρνηση σοσιαλιστική» ήταν ένα σύνθημα του ΠΑΣΟΚ στις διαδηλώσεις του 1980, παραλλαγή στο «…θέλουμε κυβέρνηση δημοκρατική» που φωναζόταν από τα μπλοκ του ΚΚΕ).

Την αλλαγή του 1981 διάλεξα να τη δούμε μέσα από τα σκίτσα του Γιάννη Ιωάννου, που ήταν ασφαλώς ο κυρίαρχος πολιτικός γελοιογράφος της ευρύτερης δεκαετίας του 80 (από το 1977 ως το 1990 δηλαδή). Όπως θα δείτε και από τα σκίτσα αυτού του αφιερώματος, ο Ιωάννου σατίριζε όλες τις πλευρές -απέχει δηλαδή πολύ από στρατευμένους σκιτσογράφους τύπου Χαντζόπουλου, που στρέφονται μονομανιακά κατά της αριστεράς, είτε αυτή είναι κυβέρνηση είτε αντιπολίτευση.

Τα σκίτσα του Ιωάννου τα πήρα όλα από το πρώτο μετεκλογικό τεύχος του ΑΝΤΙ, που βγήκε την Παρασκευή 30.10.1981. Ο γελοιογράφος κρατούσε ταχτική στήλη στο ΑΝΤΙ τότε, με τον Ευρωπαίο, ολοσέλιδο κόμικ, αλλά για την έκτακτη περίσταση του εκλογικού απολογισμού έκανε υπερωρίες και κόσμησε το τεύχος με έξοχες γελοιογραφίες, μερικές από τις οποίες αναδημοσιεύω εδώ. Ίσως η καλύτερη:

Για τους νεότερους, η γελοιογραφία δείχνει τον αρχιεπίσκοπο Σεραφείμ (1913-1998) που διηγείται στον Ανδρέα Παπανδρέου πόσο… αφοσιωμένος οπαδός του ΠΑΣΟΚ είναι! Προσέξτε και την έκφραση του Ανδρέα. Ο Σεραφείμ είναι ο μακροβιότερος αρχιεπίσκοπος μέχρι σήμερα, αφού έμεινε στον θρόνο 24 χρόνια και όρκισε έξι ΠτΔ και 13 πρωθυπουργούς. Ωστόσο, η αναφορά στην ορκωμοσία του Γκιζίκη δεν είναι και τόσο αθώα, αφού αποτελούσε κατάφωρη παραβίαση των εκκλησιαστικών κανόνων: ο Σεραφείμ δεν ήταν τότε παρά απλός μητροπολίτης Ιωαννίνων.

Στο μετεκλογικό τεύχος του ΑΝΤΙ ο Ιωάννου αφιέρωσε μία σελίδα στους «Κιγκινάτους» της Νέας Δημοκρατίας, δηλαδή φαντάζεται πως αντέδρασαν μετά την εκλογική ήττα διάφορα προβεβλημένα στελέχη της δεξιάς παράταξης -θυμίζω πως ο Κιγκινάτος ήταν Ρωμαίος πολιτικός που κλήθηκε να αναλάβει επικεφαλής με αυξημένες εξουσίες (dictator, αυτή ήταν η αρχική σημασία) της Ρώμης σε μια κρίσιμη για τη δημοκρατία περίοδο και μόλις απομακρύνθηκε ο κίνδυνος αποσύρθηκε στον λαχανόκηπό του.

Εδώ βλέπουμε, αριστερά, το σκίτσο το αφιερωμένο στον απερχόμενο πρωθυπουργό Γ. Ράλλη -η σύζυγός του είχε (ή έτσι έλεγαν) την αντιπροσωπεία της Λακόστ, με σήμα τον κροκόδειλο, εξού και το «ψωρολακόσταινα», που είχε πει τότε το Ποντίκι.

Δεξιά, ο Κωνσταντίνος Μητσοτάκης, ο πατέρας του Κούλη. Αν προσέξετε, στην άκρη δεξιά βλέπετε να γράφει «WC Νο 7». Είχε τότε κυκλοφορήσει ότι η βίλα Μητσοτάκη στα Χανιά ήταν χτισμένη με απίστευτη πολυτέλεια και είχε εφτά αποχωρητήρια -εξού και το «καμπινεδάρχης» που είχαν κολλήσει στον Μητσοτάκη.

Το ΚΚΕ είχε κατέβει στις εκλογές του 1981 με στόχο να συγκεντρώσει 17% και να περάσει στη δεύτερη κατανομή, οπότε θα έπαιρνε μεγάλο αριθμό εδρών και θα εξασφαλιζόταν αντιδεξιά πλειοψηφία στη νέα βουλή (να πούμε εδώ ότι έναν χρόνο πριν από τις εκλογές εθεωρείτο απίθανο να περάσει το ΠΑΣΟΚ το 38-40% και επομένως ήταν πιθανό να μην υπάρξει αυτοδυναμία. Αλλά η δυναμική των τελευταίων μηνών ή και των τελευταίων ημερών λειτούργησε σαν χιονοστιβάδα υπέρ του προπορευόμενου κόμματος). Ο Ιωάννου είχε και πριν από τις εκλογές κάνει ένα δηκτικό σκίτσο για τον στόχο του 17% (εμφάνιζε τον Μαρξ να έχει γράψει το Das 17% κτλ.) και τώρα συνεχίζει:

Το ΚΚΕ τελικά έμεινε στο 10,92% και έβγαλε 13 βουλευτές. Το άλλο κόμμα της Αριστεράς, το ΚΚΕ εσωτ. έμεινε στο 1,35% και  δεν κατάφερε να εκλέξει κανέναν βουλευτή, όπως και κανένα άλλο από τα λοιπά κόμματα (δηλαδή ό,τι έμενε από την ΕΔΗΚ, καθώς και το ΚΟΔΗΣΟ-ΚΑΕ και το ακροδεξιό Κόμμα Προοδευτικών), κι έτσι η Βουλή του 1981 ήταν τρικομματική, που ίσως να είναι ο μικρότερος αριθμός κομμάτων στην ιστορία του ελληνικού κοινοβουλίου (από τότε που υπάρχουν κόμματα, βέβαια). Δεν υπήρχε όριο του 3% τότε, αλλά ένα κόμμα που δεν έμπαινε στη β’ κατανομή έπαιρνε μόνο όσες έδρες είχε βγάλει στην α’ κατανομή, σε όσες περιφέρειες είχε πιάσει το εκλογικό μέτρο.

Ταυτόχρονα με τις εθνικές εκλογές έγιναν και οι εκλογές για το ευρωκοινοβούλιο. Εκεί το δίλημμα της χαμένης ψήφου δεν υπήρχε κι έτσι το ΚΚΕ εσωτ. πήρε πάνω από 5% και έβγαλε ευρωβουλευτή τον Λεωνίδα Κύρκο -εδώ τον αποχαιρετά στον Σταθμό Λαρίσης ο Μπάμπης Δρακόπουλος, ο γραμματέας του κόμματος:

Μετά την ανακοίνωση των αποτελεσμάτων, σχηματίστηκε η κυβέρνηση.

Ο Ανδρέας Παπανδρέου, εκτός από πρωθυπουργός, κράτησε και το κρίσιμο χαρτοφυλάκιο του υπουργού Εθνικής Αμύνης. Προκάτοχός του ήταν ο Ευάγγελος Αβέρωφ, που εθεωρείτο ότι ανήκει στη δεξιά πτέρυγα της Νέας Δημοκρατίας και προεκλογικά είχε γίνει κόκκινο πανί για τους αντιδεξιούς πολίτες που του καταλόγιζαν αμφιλεγόμενη στάση «γεφυροποιού» κατά τη δικτατορία. Τα αισθήματα αγαλλίασης κατά την αποκαθήλωση του Αβέρωφ δεν είναι υπερβολή του γελοιογράφου.

Εγώ θυμάμαι τι έκανα εκείνη τη μέρα -αν και δεν έκανα πολλά. Ήμουν εκλογικός αντιπρόσωπος, οπότε πέρασα τη μέρα κλεισμένος σε ένα εκλογικό κέντρο στο δημοτικό σχολείο της περιοχής μου, εκεί που ψηφίζω ανέκαθεν -που είναι, κατά σύμπτωση, και το σχολείο όπου έκανα μαθητής. Η Β’ Αθηνών δεν είχε τόσες πολλές έδρες τότε, αλλά και πάλι η καταμέτρησή της ήταν βάσανο -ή μάλλον η καταχώρηση των σταυρών στα πρακτικά. Τελειώσαμε αρκετά μετά τα μεσάνυχτα -το αποτέλεσμα το είχα μάθει βέβαια, τα κορναρίσματα στο δρόμο είχαν κοπάσει, που δεν ήταν και πολλά στην περιοχή μας. Γύρισα σπίτι μέσα από άδειους και πένθιμους δρόμους -η περιοχή μας ψήφιζε δεξιά- έτσι κι αλλιώς χωρίς διάθεση για πανηγύρια, είχα όμως τη σαφή εντύπωση ότι μια σελίδα έχει γυρίσει.