Οι κακόμοιροι οι καλοί μεταφραστές (άρθρο του Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες σε μετάφραση του Miltos86)

Γλωσσικό ιστολόγιο είμαστε, οπότε η μετάφραση μας ενδιαφέρει ιδιαίτερα, πολύ περισσότερο που κι εγώ αυτό το επάγγελμα ασκώ -το μοναδικό που έχω ασκήσει στη ζωή μου. Κι έτσι, χάρηκα πολύ όταν ο φίλος μας ο Miltos86 μού έστειλε το κείμενο του μεγάλου συγγραφέα Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες, που θα διαβάσετε σήμερα.

Ο Μάρκες μιλάει από μια πολύ ιδιαίτερη σκοπιά, του (πολυ)μεταφρασμένου συγγραφέα -διότι, βέβαια, μόνο ένα μικρό κλάσμα των συγγραφέων παγκοσμίως είχαν την τύχη να μεταφραστεί έργο τους σε ξένη γλώσσα.

Ωστόσο, πιστεύω πως το άρθρο του έχει ευρύτερο ενδιαφέρον, τουλάχιστον για όσους αγαπούν να διαβάζουν λογοτεχνία και όσους ενδιαφέρονται για τη μετάφραση (της λογοτεχνίας). Διότι βέβαια, κυρίως για τους μεταφραστές λογοτεχνίας ισχύει αυτό που γράφει ο Μάρκες, ότι κάνουν δουλειά κακοπληρωμένη. Αλλά όταν έρθει (που, ουσιαστικά, έχει έρθει) ο οδοστρωτήρας της αυτόματης μετάφρασης και ισοπεδώσει τα πάντα στο επάγγελμα, οι μεταφραστές λογοτεχνίας θα μείνουν. Όμως, αυτά θα τα συζητήσουμε και άλλη φορά, ας μην πλατειάζω -και επιστρέφω στον Μάρκες.

Το άρθρο δημοσιεύτηκε τον Ιούλιο του 1982, δηλαδή λίγους μήνες πριν ο μεγάλος συγγραφέας τιμηθεί με το βραβείο Νόμπελ, στην ισπανική εφημερίδα Ελ Παΐς (εδώ μπορείτε να δείτε το πρωτότυπο). Αργότερα συμπεριλήφθηκε, μαζί με άλλα άρθρα σε εφημερίδες, στο βιβλίο «Το σκάνδαλο του αιώνα», το οποίο κυκλοφόρησε πρόσφατα και στα ελληνικά από τις εκδόσεις Ψυχογιός.

Ωστόσο, εδώ θα διαβάσουμε τη μετάφραση που έκανε ο φίλος μας ο Μίλτος, όχι αυτήν που περιλαμβάνεται στην ελληνική έκδοση. Ο ίδιος λέει ότι η μετάφρασή του είναι πρόχειρη και ερασιτεχνική, αλλά νομίζω πως είναι καλή. Οι δυο υποσημειώσεις, μία στην αρχή και μία στο τέλος, είναι του Μίλτου. Εγώ βάζω ένα σχόλιο μέσα σε αγκύλες.

(Εγώ, σαν μεταφραστής που είμαι, προτιμώ να διαβάζω τα βιβλία μεταφρασμένα, ακόμα κι όταν το πρωτότυπο είναι γραμμένο σε γλώσσα που τη χειρίζομαι με άνεση. Μόνο αν δεν έχει εκδοθεί στα ελληνικά θα προτιμήσω ξενόγλωσσο βιβλίο. Πολύ λίγα δικά μου γραφτά έχουν μεταφραστεί -ένα διήγημα στα γερμανικά, σε μια ανθολογία στα τέλη της δεκαετίας του ’80, και καμιά τριανταριά άρθρα για το μπριτζ, που τα έγραφα στα αγγλικά και μεταφράζονταν στα ολλανδικά τα μεν και τα δε στα… ελληνικά).

ΟΙ ΚΑΚΟΜΟΙΡΟΙ ΟΙ ΚΑΛΟΙ ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΕΣ

El País, 21 Ιουλίου 1982

Κάποιος έχει πει ότι το να μεταφράζεις είναι ο καλύτερος τρόπος να διαβάζεις. Νομίζω πως είναι επίσης ο δυσκολότερος, ο πλέον άχαρος, αλλά και o πιο κακοπληρωμένος. Tradittore, traditore* λέει το πολύ γνωστό ιταλικό ρητό, θεωρώντας δεδομένο ότι όποιος μας μεταφράζει μας προδίδει κιόλας. Ο Μορίς-Εντγκάρ Koυαντρό, ένας από τους πιο έξυπνους και πρόθυμους μεταφραστές της Γαλλίας, έκανε στα απομνημονεύματα του κάποιες αποκαλύψεις σχετικά με τη μεθοδολογία, που επιτρέπουν να σκεφτούμε το αντίθετο. «Ο μεταφραστής είναι η μαριονέτα του μυθιστοριογράφου», δήλωσε παραφράζοντας τον Μοριάκ και εννοώντας ότι ο μεταφραστής οφείλει να μιμηθεί τη στάση και τους ελιγμούς του συγγραφέα είτε του αρέσουν είτε όχι. Οι μεταφράσεις έργων από βορειοαμερικανούς μυθιστοριογράφους νέους και άγνωστους στην εποχή του -Γουίλιαμ Φόκνερ, Τζον Ντος Πάσος, Έρνεστ Χεμινγουέι, Τζον Στάινμπεκ- που έκανε στα γαλλικά ήταν όχι μόνο αριστοτεχνικές αναδημιουργίες, αλλά εισήγαγαν στη Γαλλία μια ιστορική γενιά της οποίας η επιρροή στους σύγχρονούς της Ευρωπαίους -συμπεριλαμβανομένων των Σαρτρ και Καμί- είναι παραπάνω από εμφανής. Κατ’αυτόν τον τρόπο ο Κουαντρό δεν ήταν προδότης αλλά το ακριβώς αντίθετο: ένας ιδιοφυής συνεργός. Όπως δηλαδή και οι μεγάλοι μεταφραστές κάθε εποχής, των οποίων η προσωπική συνεισφορά στο κείμενο τείνει να περνά απαρατήρητη, καθώς εστιάζουμε μόνο στα σφάλματά τους.

Όταν διαβάζει κανείς ένα συγγραφέα σε μια γλώσσα διαφορετική από τη δική του, αισθάνεται μια σχεδόν φυσική επιθυμία να το μεταφράσει. Αυτό είναι κατανοητό, αφού μια από τις απολαύσεις της ανάγνωσης -όπως και τη μουσικής- είναι η δυνατότητα να τη μοιραστείς με τους φίλους σου. Ίσως αυτό εξηγεί και μία από τις επαναλαμβανόμενες επιθυμίες του Μαρσέλ Προυστ, που πέθανε χωρίς να την εκπληρώσει, η οποία ήταν να μεταφράσει από τα αγγλικά κάποιον τόσο ξένο στον ίδιο όσο ο Τζον Ράσκιν.

Δύο από τους συγγραφείς που θα μου έκανε κέφι να μεταφράσω μόνο και μόνο για τη χαρά του να το κάνω είναι ο Αντρέ Μαλρό και ο Αντουάν ντε Σεντ-Εξιπερί, που και οι δύο σίγουρα δεν εισέπραξαν και τη μέγιστη εκτίμηση από τους συμπατριώτες της εποχής τους. Ποτέ ωστόσο δεν προχώρησα πέρα από την επιθυμία. Αντιθέτως μεταφράζω εδώ και καιρό σταγόνα σταγόνα τα Cantos του Τζιάκομο Λεοπάρντι, αλλά το κάνω στα κρυφά τις λίγες ελεύθερες ώρες μου, και με πλήρη συναίσθηση ότι δεν είναι αυτός ο δρόμος που θα μας οδηγήσει στη δόξα, ούτε τον Λεοπάρντι ούτε εμένα. Το κάνω απλά σαν μια ασχολία από αυτές που υπάρχουν για να περνάει η ώρα στο μπάνιο, τις οποίες οι Ιησουίτες ονόμαζαν μοναχικές απολαύσεις. Αλλά και μόνο η απόπειρα ήταν αρκετή για να συνειδητοποιήσω πόση δυσκολία ενέχει και πόση αυτοθυσία απαιτεί το να προσπαθήσεις να αμφισβητήσεις τη συνταγή των επαγγελματιών μεταφραστών.

Είναι λίγες οι πιθανότητες να μείνει ενας συγγραφέας ικανοποιημένος από τη μετάφραση ενός δικού του έργου. Σε κάθε λέξη, σε κάθε φράση, σε κάθε έμφαση μέσα σε ένα μυθιστόρημα υπάρχει σχεδόν πάντα μια δεύτερη πρόθεση κρυφή, που γνωρίζει μόνο ο συγγραφέας. Για το λόγο αυτό είναι και επιθυμητό, στο βαθμό που είναι αυτό δυνατό, να συμμετέχει και ο ίδιος ο συγγραφέας στη μετάφραση. Μια αξιοσημείωτη εμπειρία τέτοιου τύπου είναι η μετάφραση του Οδυσσέα του Τζέιμς Τζόις στα γαλλικά. Το πρώτο πέρασμα το έκανε εξ ολοκλήρου και μόνος του ο Ογκίστ Μορέλ, ο οποίος συνεργάστηκε μετά για την τελική εκδοχή με τον Βαλερί Λαρμπό και τον ίδιο τον Τζέιμς Τζόις. Το αποτέλεσμα είναι ένα αριστούργημα, που το ξεπέρασε μόλις -σύμφωνα με αξιόπιστες μαρτυρίες- αυτή που έκανε στα βραζιλιάνικα πορτογαλικά ο Αντόνιο Όαϊς. Από την άλλη, η μόνη μετάφραση που υπάρχει στα ισπανικά είναι σχεδόν σαν να μην υπάρχει. Αλλά η ιστορία της το δικαιολογεί. Την έκανε για τον εαυτό του, απλώς για να αποσπά το μυαλό του, ο Αργεντίνος Χ.Σάλας Σουμπιράτ που στην κανονική του ζωή ήταν εμπειρογνώμονας σε ασφάλειες ζωής. Ο εκδότης Σαντιάγο Ρουέδα από το Μπουένος Άιρες την ανακάλυψε, που μακάρι ποτέ να μην το έκανε, και την εξέδωσε στα τέλη της δεκαετίας του ‘40. Παρεμπιπτόντως τον Σάλας Σουμπιράτ τον γνώρισα λίγα χρόνια αργότερα στο Καράκας και καθισμένοι στο γραφείο μιας ασφαλιστικής εταιρείας που δεν είχε ταμπέλα περάσαμε ένα υπέροχο απόγευμα συζητώντας για Βρετανούς μυθιστοριογράφους, που εκείνος τους ήξερε σχεδόν όλους απέξω. Η τελευταία φορά που τον είδα ήταν σαν ένα όνειρο: Χόρευε, αρκετά ηλικιωμένος και πιο μοναχικός από ποτέ, στην πίστα του καρναβαλιού της Μπαρανκίγια. Ήταν τόσο παράξενο το θέαμα που δεν πήρα καν την απόφαση να τον χαιρετήσω.

Άλλες ιστορικές μεταφράσεις είναι αυτές των μυθιστορημάτων του Τζόζεφ Κόνραντ που έκαναν στα γαλλικά ο Γκυστάβ Ζαν-Ομπρί και ο Φιλίπ Νεέλ. Αυτός ο διαχρονικά μεγάλος συγγραφέας -που στην πραγματικότητα ονομαζόταν Γιόζεφ Τεοντόρ Κόνραντ Κορζενιόφσκι-  είχε γεννηθεί στην Πολωνία και μάλιστα ο πατέρας του ήταν μεταφραστής Άγγλων συγγραφέων, μεταξύ άλλων και του Σέξπιρ. Η βασική του γλώσσα ήταν τα πολωνικά αλλά από πολύ μικρός έμαθε τα γαλλικά και τα αγγλικά, και έφτασε να συγγράφει και στις δύο αυτές γλώσσες. Σήμερα τον θεωρούμε, δικαιολογημένα ή και όχι, ως έναν μετρ της Αγγλικής γλώσσας.  Λέγεται πως έκανε το βίο αβίωτο στους Γάλλους μεταφραστές του επιβάλλοντάς τους τη δική του τελειομανία, αλλά ποτέ δεν αποφάσισε να μεταφράσει ο ίδιος δικά του έργα. Είναι παράξενο, αλλά δεν είναι γνωστοί πολλοί δίγλωσσοι συγγραφείς που το επιχειρούν. Η πιο κοντινή σε μας περίπτωση είναι αυτή του Χόρχε Σεμπρούν, που έγραφε το ίδιο καλά στα ισπανικά και στα γαλλικά, ωστόσο πάντα διαχωρισμένα. Ποτέ του δεν μεταφράζει τον εαυτό του. Ακόμα πιο παράξενος είναι ο Ιρλανδός Σάμιουελ Μπέκετ, κάτοχος βραβείου Νόμπελ λογοτεχνίας, που γράφει δύο φορές το ίδιο έργο, μια στα γαλλικά και μια στα αγγλικά. Πρόκειται για το ίδιο έργο σε δύο γλώσσες, ωστόσο ο ίδιος επιμένει ότι το ένα δεν είναι μετάφραση του άλλου, παρά δύο διαφορετικά έργα γραμμένα σε διαφορετικές γλώσσες.

Πριν μερικά χρόνια, στο καυτό καλοκαίρι της Παντελερία, είχα μια αινιγματική εμπειρία μετάφρασης. Ο κόμης Ενρίκο Τσικόνια, που ήταν ο μεταφραστής μου στα ιταλικά μέχρι τον θάνατό του, μετέφραζε κατά τη διάρκεια εκείνων των διακοπών το μυθιστόρημα Paradiso του Κουβανού Χοσέ Λεσάμα Λίμα. Είμαι αφοσιωμένος θαυμαστής της ποίησης του, και της παράξενης προσωπικότητάς του επίσης, αν και είχα λίγες φορές την ευκαιρία να τον συναντήσω, κι εκείνο τον καιρό ήθελα να γνωρίσω καλύτερα το ερμητικό αυτό έργο του. Οπότε βοήθησα λίγο τον Τσικόνια, όχι τόσο στην μετάφραση όσο στο δύσκολο εγχείρημα της αποκρυπτογράφησης του πεζού λόγου. Έτσι λοιπόν κατανόησα πως η μετάφραση είναι όντως ο βαθύτερος τρόπος ανάγνωσης. Μεταξύ άλλων, συναντήσαμε μια φράση που το υποκείμενο της άλλαζε γένος και αριθμό πολλές φορές μέσα σε λιγότερο από δέκα αράδες, σε σημείο που τελικά ήταν αδύνατον να γνωρίζεις ποιος ήταν, πότε ήταν ή πού ήταν. Γνωρίζοντας προσωπικά τον Λεσάμα Λίμα, ήταν πιθανό αυτή η αταξία να ήταν εσκεμμένη, αλλά αυτό θα μπορούσε να το πει μόνο ο ίδιος και δε θα μπορούσαμε ποτέ να τον ρωτήσουμε. Η απορία του Τσικόνια ήταν αν όφειλε να σεβαστεί και στα ιταλικά εκείνη την παράλογη σύμβαση, ή αν ήταν χρέος του να την αποδώσει με ακαδημαϊκή αυστηρότητα. Η άποψη μου ήταν ότι θα έπρεπε να την κρατήσει ως έχει, ώστε να μεταφερθεί το έργο στην άλλη γλώσσα ακριβώς όπως ήταν, με τις αρετές αλλά επίσης και τις ατέλειες του. Ήταν μια υποχρέωση για λόγους εμπιστοσύνης προς τον αναγνώστη της άλλης γλώσσας.

[Ο Γιάννης Χάρης έχει γράψει ότι, σε ένα βιβλίο του Κούντερα που το μετέφραζε από τα γαλλικά, σε ένα σημείο που περιέγραφε τις συνομιλίες ενός ζευγαριού, υπήρχε ένα ses paroles, τα λόγια του/της, που δεν ήταν καθόλου φανερό αν εννοούσε τα δικά του ή τα δικά της λόγια. Αλλά καθώς ο Κούντερα ευτυχώς ήταν (και είναι) ζωντανός, τον πήρε τηλέφωνο και τον ρώτησε!]

Για μένα δεν υπάρχει πιο βαρετή παραξενιά από το να διαβάζω τις μεταφράσεις των βιβλίων μου στις τρεις γλώσσες που είμαι ικανός να το κάνω. Δεν αναγνωρίζω τον εαυτό μου παρά μόνο στα ισπανικά. Έχω όμως διαβάσει ένα από τα βιβλία μου σε αγγλική μετάφραση του Γκρέγκορι Ραμπάσα και οφείλω να ομολογήσω πως βρήκα κάποια αποσπάσματα που μου άρεσαν πιο πολύ απ’ ότι στα ισπανικά. Η εντύπωση που δίνουν οι μεταφράσεις του Ραμπάσα είναι ότι μαθαίνει το βιβλίο απ’έξω στα ισπανικά και ύστερα το γράφει εξ ολοκλήρου στα αγγλικά: η προσήλωσή του του είναι πιο περίπλοκη από την απλή ακριβή απόδοση. Ποτέ δεν χρησιμοποιεί υποσημειώσεις, που είναι η λιγότερο έγκυρη μέθοδος, δυστυχώς πολύ διαδεδομένη μεταξύ των κακών μεταφραστών. Το πιο αξιοσημείωτο παράδειγμα τέτοιου τύπου είναι αυτό του Βραζιλιάνου μεταφραστή ενός βιβλίου μου, που έβαλε επεξήγηση στο υποσέλιδο για τη λέξη ‘αλστρομέρια’: φανταστικό άνθος επινοημένο από τον Γκαρσία Μάρκες. Το χειρότερο είναι ότι μετά διάβασα, δε θυμάμαι πού, ότι οι αλστρομέριες όχι απλώς υπάρχουν στην Καραϊβική, όπως γνωρίζει όλος ο κόσμος, αλλά ότι το όνομά τους είναι και πορτογαλικό.**

*Γραμμένο εσφαλμένα στο πρωτότυπο ισπανικό κείμενο, η έκφραση κανονικά είναι ‘traduttore, traditore’ και κατά λέξη σημαίνει ‘μεταφραστής, προδότης’.

**Στο πρωτότυπο η ισπανική λέξη που χρησιμοποιεί για την αλστρομέρια είναι astromelia. Είναι παραπλανητική η εξέλιξη της λέξης στην ισπανική γλώσσα και παραπέμπει παραδόξως σε ελληνική ρίζα, ωστόσο η αρχή της είναι διαφορετική. Φαίνεται ότι το όνομα της το έδωσε ο Κάρολος Λινναίος, προς τιμήν του φίλου του βαρώνου Κλας Αλστρέμερ (Clas Alströmer), που συνέλεξε τους σπόρους του φυτού κατά τη διάρκεια ενός ταξιδιού του στη Νότια Αμερική το 1753. (Σουηδοί και οι δύο) Ενδέχεται βέβαια ο Μάρκες απλά να αστειεύεται ή να ειρωνεύεται εδώ, όπως έκανε συχνά στο κλείσιμο των άρθρων του.

Κλείνω τη συζήτηση με ένα μεταφραστικό πρόβλημα. Η τελευταία πρόταση της τρίτης παραγράφου είναι στα ισπανικά: Pero la sola tentativa me ha bastado para darme cuenta de qué difícil es, y qué abnegado, tratar de disputarles la sopa a los traductores profesionales.

Αυτό το tratar de disputarles la sopa a los traductores profesionales είναι ζορικο στη μετάφρασή του. Το disputar la sopa (κατά λέξη: αμφισβητώ τη σούπα) δεν φαίνεται να είναι παγιωμένη ιδιωματική έκφραση, βλέπω να συζητιέται μόνο εδώ και να παρατίθεται, ακριβώς, το κείμενο του Μάρκες.

Στη μετάφραση του Ψυχογιού η Μαρία Παλαιολόγου το αποδίδει » «να προσπαθείς να πάρεις τη μπουκιά από το στόμα των επαγγελματιών μεταφραστών». Ο φίλος μας ο Μίλτος το έχει αποδώσει «να προσπαθήσεις να αμφισβητήσεις τη συνταγή των επαγγελματιών μεταφραστών». Εγώ κλίνω προς την απόδοση της Μαρίας Παλαιολόγου, αν και χωρίς απόλυτη βεβαιότητα. Καταλαβαίνω για ποιο λόγο διάλεξε αυτή την έκφραση αλλά δεν ξέρω αν ο Μάρκες εννοεί ακριβώς αυτό ή απλώς «να κάνεις τη δουλειά τους, να τους ανταγωνιστείς».