Το Ζάρι

Το γράφω με κεφαλαίο πρώτο γράμμα, άρα καταρχήν δεν αναφέρομαι στο ζάρι σαν πράγμα, αλλά σαν τίτλο, το Ζάρι. Καταρχήν όμως, διότι εδώ λεξιλογούμε, οπότε και θα ξεστρατίσουμε και στα λεξιλογικά  μας.

Θα το ξέρετε βέβαια, Ζάρι είναι ο τίτλος του τραγουδιού με το οποίο θα πάρει μέρος η Ελλάδα στον διαγωνισμό της Γιουροβίζιον φέτος -ή ίσως Zari, αφού και έτσι το είδα. Τραγουδάει η πολύ καλή Μαρίνα Σάττι, ενώ τη σύνθεση την υπογράφουν 7 (!) συνθέτες, ανάμεσά τους και η Μ. Σάττι, τους δε στίχους τέσσερις στιχουργοί, ανάμεσά τους και η  Μ. Σάττι πάλι, δικαιώνοντας θα λέγαμε τον Σεφέρη που έγραψε «είναι παιδιά πολλών ανθρώπων τα λόγια μας».

Πρέπει να είναι η  πρώτη φορά που το ιστολόγιο δημοσιεύει άρθρο με αφορμή τραγούδι της Γιουροβίζιον. Έχουμε κάνει κατά καιρούς κάποιες παρεμπίπτουσες αναφορές σε Μεζεδάκια, ενώ πριν από… 15 χρόνια είχαμε δημοσιεύσει μια επιφυλλίδα του πατέρα μου, με τίτλο Ανοησίες σε πολυτελή συσκευασία, που ήταν μια κριτική (όχι ευνοϊκή, προφανώς) στον θεσμό γενικώς.

Αλλά το φετινό τραγούδι συζητήθηκε ευρέως στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης -«δίχασε», σύμφωνα με το κλισέ. Στην αρχή, πάρα πολλοί το αποδοκίμασαν, ανάμεσά τους καλοί φίλοι και σοβαροί άνθρωποι. Λίγοι το υπερασπίστηκαν αμέσως. Ίσως να έχει κάτι το βραδυφλεγές το τραγούδι, διότι την πρώτη φορά που το άκουσα δεν μου έκανε ιδιαίτερη εντύπωση, θετική ή αρνητική, κι έτσι βρέθηκα, στο φλέγον αυτό ζήτημα, ουδέτερος, κι ευτυχώς που δεν έχει φέισμπουκ ο Σόλων (ο αρχαίος) διότι θα με κήρυχνε κι εμένα άτιμο αφού, στασιαζούσης της πόλεως, δεν είχα διαλέξει πλευρά.

Μετά το ξανάκουσα, και κάπου την τρίτη φορά μού κόλλησε, οπότε δεν κινδυνεύω πλέον από τον Σόλωνα. Ακούστε το κι εσείς:

Εδώ όμως  λεξιλογούμε, λέτε. Ε, να πούμε δυο λόγια για τη λέξη «ζάρι».

Το ζάρι βέβαια είναι «μικρός κύβος που σε κάθε πλευρά του φέρει από μία έως έξι κουκκίδες και χρησιμοποιείται σε τυχερά ή επιτραπέζια παιχνίδια», όπως λέει το λεξικό. Συνήθως η λέξη  εμφανίζεται στον πληθυντικό, διότι πολλά παιχνίδια παίζονται με δύο ζάρια, ιδίως το τάβλι (και κάποια άλλα με περισσότερα), ενώ λέγοντας «τα ζάρια» εννοούμε επίσης τυχερό παιχνίδι που παίζεται με ζάρια, ακριβέστερα μόνο με ζάρια -δηλαδή δεν είναι τα ζάρια βοηθητικό στοιχείο για να παιχτεί το παιχνίδι όπως στο τάβλι ή σε διάφορα επιτραπέζια παιχνίδια αλλά το κύριο στοιχείο του παιχνιδιού, όπως π.χ. στο μπαρμπούτι.

Ετυμολογικά, το ζάρι ήρθε στα ελληνικά τον Μεσαίωνα, αραβικό δάνειο από τον τύπο az-zahr που είναι πληθυντικός (τα ζάρια), που έδωσε το μεσαιωνικό αζάριον.

Ας  πούμε στον Πουλολόγο η χήνα κατηγορεί τον γλάρο ότι Ἔπαιξες καὶ τὰ ροῦχα σου καὶ ἐχάσες τα εἰς τὸ ἀζάριν, ενώ στη  συνέχεια το αζάριον έγινε  αζάριν και μετά ζάριν και ζάρι. Ο μέγας Σαχλίκης, τον 14ο αιώνα, αφιερώνει πολλούς στίχους στο  να  προειδοποιήσει τον γιο του τον Φραντζισκή να μείνει μακριά από τα ζάρια και γενικά να οικτίρει τη  ζωή του ζαριστή -προφανώς είχε κι ο ίδιος δοκιμαστεί από το πάθος.

Δεύτερον συμβουλεύω σε τὰ ἀζάρια νὰ μισήσης
καὶ μετ’ αὐτὰ τὴν χείρα σου ποτὲ νὰ μὴν τὴν σείσης.
Ὀργίσου των τῶν ἀζαριῶν, ἀπὸ τὸν νοῦν σου ἂς ἔβγουν,
ὅτι ὁποὺ τὰ ἀγαποῦν αὐτὰ τὲς ἀτυχιὲς δουλεύγουν.
Δὲν ἔχει νοῦν ὁ ζαριστής, γυρίζει σκοτισμένος,
δὲν ἔχει χρῆσιν ἢ τιμήν, ἀμ’ ἔναι ἐντροπιασμένος.

…

Τρία κομματσούλια κόκκαλα, νὰ ἔχουν κουκκούδια μαῦρα,
τὸν βάλλουσιν τὸν ζαριστὴν εἰς τὴν ἱστιὰν καὶ λάβραν.
Κυλεῖ τα ὁ κακορίζικος καὶ δυνατὰ τ’ ἀμπώθει
καὶ γίνεται παντέρημος κι ἐκεῖνος οὐδὲν γνώθει.
Κυλεῖ τὰ ζάρια ὁ ζαριστὴς καὶ ’δρώνει σὰν νὰ σκάπτη,
χάνει ψυχὴν καὶ τὸ κορμὶν καὶ τὰ παιδιά του βλάπτει.
Ὅταν κερδαίνη ὁ ζαριστής, πολλοὶ τὸν συντροφιάζουν,
ἀμὴ ὅταν χάνη ἀφήνουν τον καὶ οὐδὲν τὸν ἀναμνιάζουν.
Καὶ ὅταν κερδαίση μιὰν φοράν, χάνει ἀποπίσω δέκα
καὶ τῶν παιδιῶν του ὀργίζεται καὶ δέρνει τὴν γυναίκα.

…

Εἰς τὸ παιγνίδιν του θαρρεῖ, στὸν ἄνεμον ἐλπίζει
κι εἰς τὰ εὔκαιρα κι εἰς τ’ ἄδηλα τὸ πράγμαν του σκορπίζει.
Καὶ ὡσπότε χάνει ὁ ζαριστής, πλεότερα πεισματώνει
καὶ ἂν ἀμαχεύση ῥοῦχα του, πλέον δὲν τὰ γλυτώνει.
Ὁ ζαριστὴς ἐσμίγεται μὲ σύντροφον, μὲ φίλον,
καὶ νὰ κερδαίση ἐπιθυμᾶ καὶ δράσσει ὡσὰν τὸν σκύλον.
Εἰδωλολάτρης γίνεται τὰ ζάρια νὰ ἑορτάζη
καὶ ν’ ἀτιμάζη τὸν Θεόν, τὸν δαίμονα νὰ κράζη.
Καὶ ἂν ἔχη κύρην ἢ γονιόν, ἐχάσεν τὴν εὐχήν του,
ἐχάσεν καὶ τὸ πράγμαν του, χάνει καὶ τὴν ψυχήν του.
Θεωρεῖς, υἱέ μου Φραντζισκή, τὰ κάμνει τὸ παιγνίδιν,
τὰ κοκκαλάκια τὰ μικρὰ στὸ μαγληνὸν σανίδιν;
Λοιπόν, παιδί μου, ἀνάκειται νὰ τ’ ἀπολησμονήσης,
ἂν θέλης τὴν καλὴν ζωὴν νὰ τὴν ἀποκερδίσης.

Στα ελληνικά η λέξη  έμεινε στον χώρο των τυχερών παιχνιδιών, ταπεινή, αλλά η ίδια αραβική ρίζα είχε εξαιρετική σταδιοδρομία στις δυτικές γλώσσες, αφού έδωσε πολυσήμαντους απογόνους όπως το γαλλικό hasard (τύχη) ή το αγγλικό hazard (κίνδυνος, απειλή κ.ά.).

Είχαν βέβαια και οι αρχαίοι ζάρια, αλλά τα έλεγαν «κύβους». Η λέξη κύβος αρχικά σήμαινε το ζάρι και μετά πέρασε σε άλλα κυβόσχημα αντικείμενα και πήρε και την αφηρημένη σημασία του γεωμετρικού σχήματος.

Σήμερα εμείς λέμε ζάρι, αν και ο κύβος έχει διατηρήσει την παλιά σημασία σε μερικές καθαρευουσιάνικες λέξεις (κυβεία) και στην παροιμιώδη φράση ο κύβος ερρίφθη που τη λέμε όταν παίρνουμε μια οριστική απόφαση από την οποία είναι αδύνατο να υπαναχωρήσουμε. Τη φράση την πρωτόπε ο Καίσαρας όταν πέρασε τον ποταμό Ρουβίκωνα κι έτσι ήρθε σε οριστική σύγκρουση με τη Σύγκλητο. Μάλιστα, σύμφωνα με τον Πλούταρχο, ο Καίσαρας είπε «ανερρίφθω κύβος», στα ελληνικά, επαναλαμβάνοντας έναν στίχο του Μενάνδρου.

Μια ακόμα επιβίωση των κουμαρτζίδικων κύβων είναι μια λέξη που την έχουμε κάνει ψωμοτύρι τα τελευταία είκοσι περίπου χρόνια, το διακύβευμα. Κατά λέξη, διακυβεύω σημαίνει «παίζω κάτι στα ζάρια». Βρίσκω πολύ παραστατική την αρχική εικόνα: στο στρατόπεδο μετά τη μάχη, οι αρχαίοι πολεμιστές έχουν μόλις λεηλατήσει το γειτονικό χωριό και άπλωσαν πάνω στην κουβέρτα τα φτωχά λάφυρά τους και ρίχνουν τα ζάρια να δουν ποιος θα τα πάρει: βάλτε κλήρο, ρίχτε ζάρι, το μαντύ του ποιος θα πάρει, που λέει και το βαρναλικό ποίημα.

Σχετική και η έκφραση «παίζω κάτι στα ζάρια» όταν κάποιος διακυβεύει κάτι, όταν το θέτει σε κίνδυνο, π.χ. «παίζει στα ζάρια τη ζωή  του» -αλλιώς «παίζω κάτι κορόνα γράμματα».

Πλάι στα ζάρια έχουμε τη ζαριά, που είναι το συνδυαστικό αποτέλεσμα όταν ρίχνουμε τα ζάρια. Στο τάβλι μια ζαριά μπορεί να είναι σωτήρια ή καταστροφική ανάλογα τη συγκυρία, στο μπαρμπούτι και τα άλλα συναφή πρέπει να υπάρχουν ζαριές πάντοτε καλές ή κακές. Τα ντόρτια, ας πούμε, δηλ. 4-4, είναι ζαριά που χάνει -το λέει και το τραγούδι, «Για μας τα ντόρτια κι οι διπλές, και γι’ άλλους οι εξάρες». Και στο τραγούδι του Μπιθικώτση (στίχοι του Βίρβου) «Ρίξε μια ζαριά καλή» η ίδια έκκληση διατυπώνεται: Φέρε και καμιά εξάρες, φτάνουν πια ντόρτια και δυάρες. Κακή ζαριά και το ασόδυο, και στο ίδιο τραγούδι ακούμε «έφτασε η ψυχή στο στόμα  – μ’ ένα ασόδυο  ακόμα απ’ τον κόσμο θα χαθώ». Όταν ήμουν μικρός, πριν μάθω τάβλι, απορούσα  τι είναι το «σόδιο» -όταν μεγάλωσα διάβασα  σε κάτι στραβομεταφράσεις για το χλωριούχο σόδιο, δηλαδή το ραμόνι του ενός είναι το στραβομετάφρασμα του άλλου.

Να γυρίσουμε όμως από τα ζάρια στο Ζάρι. Εννοώ το Ζάρι της  Μαρίνας Σάττι, αν και υπάρχει και ένα ζόρικο Ζάρι του Στράτου Παγιουμτζή από το 1946. Αλλά σήμερα θα μιλήσουμε για το καινούργιο Ζάρι, το φετινό.

Μια εύθυμη νότα είχαμε όταν η Εύη Δρούτσα υποστήριξε πως οι συντελεστές του Ζαριού έκλεψαν τον στίχο «Τα τα τα» από δικό της τραγούδι. Αν το πάμε έτσι, το πρώτο «τα τα τα τα» στη μουσική πρέπει να είναι στο τέλος του Ντον Τζοβάνι, όπου έρχεται το Άγαλμα στο δείπνο και ο Λεπορέλο περιγράφει τα βαριά βήματά του: Τα τα τα τα! (στο 0.15 του βίντεο). Από εκεί το πήρε και ο Χατζιδάκις με τις αδελφές Τατά, και η Δρούτσα και η Σάττι.

Εικάζω ότι ο λόγος που πολλοί απέρριψαν το τραγούδι και το συνοδευτικό βιντεοκλίπ είναι ότι έχει τσιγγάνικα ακούσματα και κιτς εικόνες. «Θυμίζει Μπόλιγουντ», είπαν πολλοί. Πράγματι, το τραγούδι έχει επιρροές από το ταλαβά, ένα μουσικό είδος που ξεκίνησε από Αλβανούς τσιγγάνους (και Αλβανοί, και τσιγγάνοι, δεν καταπίνεται) και έχει διαδοθεί σε όλα τα Βαλκάνια και παραπέρα. Και λοιπόν;

Τέλος πάντων,  αν δεν σας άρεσε το τραγούδι δεν  θα χαλάσουμε τις καρδιές μας. Όσο για το τι ζαριά θα φέρει η Μαρίνα Σάττι με το Ζάρι, θα το δούμε τον Μάιο στο Μάλμε.