Εσείς λέτε «αγάπαγα» ή «αγαπούσα»;

Εγώ λέω και τα δύο,  και θεωρώ και τα δύο αποδεκτά, για να  απαντήσω  πρώτος  στην ερώτηση που έθεσα με τον  τίτλο. Όμως δεν έχουν όλοι την  ίδια άποψη σε σχέση  με τον παρατατικό των συνηρημένων ρημάτων. Κάποιοι, ιδίως στη  Βόρειο Ελλάδα, θεωρούν μόνους σωστούς τους τύπους σε -ούσα,  αγαπούσα. Το  θέμα το έχουμε συζητήσει ακροθιγώς κάμποσες φορές στο ιστολόγιο, τελευταία φορά την περασμένη βδομάδα,  που το αναλύσαμε σε κάποιο βάθος. Τότε είχα πει τη μοιραία φράση  «αξίζει άρθρο» -και σήμερα, μεγαλοβδομαδιάτικα, έρχεται το άρθρο. Το γοργόν  και χάριν έχει, που λένε.

Το θέμα μας είναι ο παρατατικός στα ρήματα της Β’ συζυγίας, εκείνα που όταν  πήγαινα  σχολείο τα λέγαμε συνηρημένα: αγαπώ, ας πούμε. Με βάση τη γραμματική του Δημοτικού (Φιλιππάκη και άλλοι,  εκείνη που προκάλεσε τον θόρυβο της Φωνηεντιάδας) ο μόνος τύπος του παρατατικού είναι σε  -ούσα. Αντίθετα,  στη γραμματική του Γυμνασίου (Χατζησαββίδη) γίνονται δεκτοί δύο τύποι  για τον  παρατατικό -χτυπούσα/χτύπαγα είναι το παραδειγματικό ρήμα.

Στη γραμματική της Φιλιππάκη με Holton και Mackridge δίνεται σαν βασικός τύπος του παρατατικού το -ούσα, και σαν εναλλακτικός τύπος το -αγα,  με το σχόλιο  ότι εφαρμόζεται μόνο στα ρήματα σε -άω, και  ότι  οι καταλήξεις αυτές είναι σε συχνή χρήση  στην κεντρική και νότια Ελλάδα, αλλά πολύ πιο σπάνιες σε μερικά μέρη  της βόρειας Ελλάδας, ιδιαίτερα στη Μακεδονία, και ότι οι εναλλακτικοί αυτοί τύποι αποφεύγονται στον επίσημο λόγο. Tον παρατατικό σε  -αγα εγώ τον έχω αποκαλέσει «αθηναϊκό παρατατικό». Είναι ίσως η  μοναδική περίπτωση νεοαθηναϊκού ιδιωματισμού,  δηλαδή ένας τύπος που συνηθίζεται στην πρωτεύουσα δεν  είναι και ο στάνταρ τύπος της γραμματικής.

Πρέπει  όμως να επισημάνουμε κάτι εδώ, ότι δεν σχηματίζουν όλα τα ρήματα της β’ συζυγίας τον  «αθηναϊκό» παρατατικό. Όσα ανήκουν στην  πρώτη ομάδα, συνηρημένα από -άω, σχηματίζουν αβίαστα τον αθηναϊκό παρατατικό όταν ο ενεστώτας εμφανίζεται ασυναίρετος, πχ αγαπάω, τραβάω, φυσάω –> αγάπαγα, τράβαγα, φύσαγα. Τα λογιότερα ρήματα δεν τον σχηματίζουν  ή τον  σχηματίζουν πιο δύσκολα, ας πούμε δύσκολα θα ακούσουμε «εκτίμαγα».

Στη δεύτερη ομάδα της β’ συζυγίας, στα ρήματα που έχουν β’ πρόσωπο σε -είς, η αντίσταση στον  σχηματισμό αθηναϊκού παρατατικού είναι μεγαλύτερη. Όμως, επειδή όλο  και περισσότερο τα ρήματα της δεύτερης ομάδας μεταπίπτουν στην πρώτη  (φοράω, ζητάω κτλ) τελικά υπάρχουν  και ρήματα της δεύτερης ομάδας που σχηματίζουν κάποτε παρατατικό σε -αγα. Ο φίλος μας ο Άγγελος στην προηγούμενη συζήτηση είχε πει ότι κανείς δεν λέει  «μπόραγα», κι όμως λέγεται,  και μάλιστα το έχει κάνει και τραγούδι ο Μάνος Ελευθερίου μαζί με άλλο ένα ρήμα της δεύτερης  ομάδας, το κυκλοφορώ: Ν’ αντέξω τη ντροπή σου δεν το μπόραγα, κρυφά μες στον Περαία κυκλοφόραγα.

Είναι πάντως γεγονός ότι, όπως οι Αθηναίοι παραξενεύονται από τα «τον είπα» και «τον έκανα κεφτέδες» των Θεσσαλονικιών  και τα κοροϊδεύουν, έτσι και οι Θεσσαλονικιοί παραξενεύονται  από τα «αγάπαγα» και «οδήγαγα» και τα κοροϊδεύουν -με αριστοτεχνικό παράδειγμα το τραγούδι του Σταρόβα «Στην εθνική οδήγαγα», που γράφτηκε σαν εκδίκηση για τα πειράγματα των  Αθηναίων (Αθηνέζων, όπως μας λένε).

Tα λόγια:

Στην εθνική οδήγαγα
να ‘ρθω κοντά σου τρέχαγα
το γκάζι το πατάγαγα
και όλους τους προσπερνάγαγα

Μα άρχισε και βρέχαγε
κανείς μας πια δεν τρέχαγε
και γω ανησυχάγαγα
γιατί καθυστεράγαγα

Και όσο ο καιρός περνάγαγε
περνάγαγε περνάγαγε
η σχέση μας ναυάγαγε
ναυάγαγε ναυάγαγε

Το τέλος αρχινάγαγε
το στήθος μου πονάγαγε
προς στο γκρεμό προχώραγα
γιατί μόνος να ζω δεν μπόραγα

Και κλείνει αποχαιρετώντας: Γεια χαράγαγα!

Σάτιρα κάνει, άρα υπερβάλλει και βάζει το «αγαγ» κι εκεί που δεν υπάρχει λόγος (βρέχαγε, τρέχαγε) ή  εκεί που υπάρχει απλώς -γε κανονικά (πατάγαγα,  προσπερνάγαγα, περνάγαγε κτλ.) Περισσότερα είναι τα αντικανονικά που έχει παρά τα κανονικά  -αλλά είπαμε,  σατιρίζει.

Και παλιότερα, είχαμε σχολιάσει στο ιστολόγιο την αγανάκτηση  ενός Ξανθιώτη αρθρογράφου για την επέλαση του αθηναϊκού παρατατικού (απόσπασμα,  ολόκληρο εδώ):

…στην κατάληξη « – σα» της Δημοτικής, ήρθε και θρονιάστηκε για τα καλά εκείνο το «–γα» που μπαίνει αδιακρίτως, έτσι μόνο γιατί το λέει η τηλεόραση κάθε στιγμή, γιατί το μετέδωσε ο δάσκαλος που μας ήρθε απ’ αλλού, γιατί το είπε ο ξάδερφος που τόφερε από την πόλη, και που μπροστά στο δικό μας «περνούσα» το δικό τους «πέρναγα» φάνηκε πιο σικ, γιατί μας ήρθε με άλλον αέρα, με αέρα «πολίτικο» και χωρίς πολλά πολλά, όλες οι καταλήξεις στον Παρατατικό αντικαταστάθηκαν απ’ αυτό το Βάρβαρο -γα, χωρίς να σκεφτεί κανένας για τη χαμένη αρμονία και χωρίς να αντιδράσουν οι αρμόδιοι, αυτοί που διδάσκουν και είναι ταγμένοι και υποχρεωμένοι να φυλάξουν αυτήν την θαυμάσια γλώσσα, αδιαφορώντας για την εδραίωση αυτού του κακόηχου κατασκευάσματος, το οποίο αν και δε φαίνεται σε κανένα σχολικό βιβλίο, εν τούτοις χρησιμοποιείται στην προφορική ομιλία ακόμα και από τους διδάσκοντες, χωρίς να το καυτηριάζει κανείς, δείχνοντας έτσι την αδυναμία μας να εκφραστούμε σωστά και ιδίως εύηχα. Κι’ ακούμε να λέγεται εκείνο το Πέρναγα, το Κέρναγα, το ακούμπαγα, το Περπάταγα, το Σφύραγα και τόσα άλλα, που όλα αυτά αντικατέστησαν το Περνούσα, το Κερνούσα, το Ακουμπούσα, το περπατούσα και το Σφύριζα και πολλά άλλα αμέτρητα, τα οποία παλιότερα μόνο σε μερικά ποιήματα και στα Δημοτικά μας τραγούδια έμπαιναν….

Αλλά να δούμε πώς σχηματίστηκαν το αγαπούσα και το αγάπαγα. Οι αρχαίοι έλεγαν  «ηγάπων» για τον  παρατατικό.  Αυτό, ήδη  από την ύστερη αρχαιότητα, και περισσότερο στα μεσαιωνικά χρόνια τράπηκε σε «ηγάπουν/αγάπουν». Από εκεί κατευθείαν προέκυψε το κρητικό «αγάπουνα» που είναι κι αυτό νόμιμος, αν και ιδιωματικός, τύπος παρατατικού.

Το ηγάπουν/αγάπουν στο τρίτο πληθυντικό τράπηκε σε ηγαπούσαν (αγαπούσαν) για να γίνεται διάκριση από το πρώτο ενικό. Στη συνέχεια το πρόσφυμα -ούσα- επεκτάθηκε στο α πληθ. (αγαπούσαμε) και τέλος στο α΄ ενικό (αγαπούσα), κι έτσι προέκυψε ο παρατατικός σε -ούσα.

Ο παρατατικός σε -αγα γεννήθηκε από τον  ενεστώτα. Στα ρήματα σε -άω αναπτύχθηκε ένα μεσοφωνικό γ, πετάεις > πετάγεις και μετά πετάγω, κάτι που διατηρείται πχ στον  Μακρυγιάννη και σήμερα ακόμα επιβιώνει στο ρήμα «φυλάγω». Αυτό το «πετάγεις» έδωσε στη συνέχεια παρατατικό «πέταγες» και έτσι προέκυψε ο παρατατικός σε -αγα.

Τον είπα «αθηναϊκό»  αλλά γενικά είναι συχνότερος στη νότια Ελλάδα, με εξαιρέσεις που θα μας πείτε στα σχόλια. Αλλά και στη βόρεια Ελλάδα δεν είναι ομοιόμορφη η επικράτηση του παρατατικού σε -ούσα. Νομίζω πως και στην Πόλη ακουγόταν ο παρατατικός σε -αγα, ενώ ο βορειοθρακιώτης Θ. Λασκαρίδης (1896-1921), γεννημένος στην Αγχίαλο, μόνο αυτόν τον παρατατικό χρησιμοποιεί στα διηγήματά του, και μάλιστα σε ρήματα όπου δεν τον έχουμε συνηθίσει: πόθαγε, προσπάθαγε.

Ακόμα όμως και σε Θεσσαλονικούς συγγραφείς συναντάμε παρασπονδίες. Το διήγημα «Η πλατεία του Αγιου Βαρδαρίου» του Γιώργου Ιωάννου, εντελώς θεσσαλονικοκεντρικό διήγημα, όπου μάλιστα τα χώνει και στους Αθηναίους, τελειώνει ως εξής:

Και κάποτε θα φυσήξει. Και θα φυσήξει όπως φύσαγε.

Ισως το βάζει έτσι για τον ρυθμό.

Στην ίδια συλλογή διηγημάτων («Το δικό μας αίμα«) ο Ιωάννου χρησιμοποιεί κι άλλον έναν αθηναϊκό παρατατικό: λύσσαγαν.

Αλλά και στα Ανεμώλια του επίσης Θεσσαλονικού Ισίδωρου Ζουργού, έχουμε άλλο ένα παράδειγμα:

…τότε ο χειμώνας ξεκίναγε νωρίς (σελ. 370)

Όπως είχε πει παλιότερα ο φίλος μας ο Γιώργος Κατσέας, που μας διαβάζει αλλά τελευταία δεν πολυσχολιάζει: Εφόσον υπήρξε και τραγουδήθηκε «εκείνη η νυχτιά που φύσαγε ο Βαρδάρης», θα το ακούτε όλο και συχνότερα -εδώ ψηλά στην Σαλονίκη- το «φύσαγε».

Δηλαδή, μάλλον οι τύποι σε -αγα έχουν  το μέλλον  μαζί τους και θα ακούγονται  όλο και συχνότερα και σε όλο και περισσότερα ρήματα. Και παρόλο που είπα παραπάνω ότι η γραμματική του δημοτικού δεν τους αναφέρει καθόλου, σε παλιότερο σχόλιο ο φίλος μας ο Γιάννης Κουβάτσος (που κι αυτός δεν γράφει πια, αλλά ελπίζω να  επανέλθει) μας είχε ενημερώσει ότι στο βιβλίο γλώσσας της Δ’ δημοτικού, το ρήμα του παραδείγματος για τα συνηρημένα ρήματα είναι το κυλάω. Στον παρατατικό κλίνεται και με τους δύο τύπους, κυλούσα και κύλαγα.

Ίσως το λέω  επειδή  ανήκουν  στην «προσωπική μητρική» μου γλωσσική ποικιλία, αλλά σε μένα το «αγάπαγα» φαίνεται πιο φυσιολογικό και για έναν άλλο λόγο, ότι τηρεί την αναλογία που θέλει τους παρελθοντικούς τύπους στα νέα ελληνικά να  είναι προπαροξύτονοι, αγάπησα – αγάπαγα, φόρεσα – φόραγα κτλ. (Ίσως για τον ίδιο λόγο βρίσκω φυσικό το «άνηκε» που κατακεραυνώνουν  πολλοί).

Από την άλλη, όπως είχα γράψει παλιότερα, στον προφορικό λόγο χρησιμοποιώ και τους δύο τύπους παρατατικού, ανάλογα με το ρυθμό της φράσης μου. Σε γραπτό κείμενο, χτενίζομαι λίγο και συνήθως διαλέγω το -ούσα.

Εσείς πώς το λέτε; Αγάπαγα ή αγαπούσα; Αν και σημασία έχει να αγαπάς!