Τα ενοχλητικά τουρκικά δάνεια

Στο σημερινό άρθρο παίρνω κάποια στοιχεία από ένα κεφάλαιο του βιβλίου μου «Μύθοι και πλάνες για την ελληνική γλώσσα» αλλά το αναπτύσσω πολύ εκτενέστερα.

Μεγάλο μέρος του λεξιλογίου της νέας ελληνικής απαρτίζεται από δάνεια: από τα λατινικά, από τα βενετικά/ιταλικά, από τα τουρκικά, από τα γαλλικά. Λιγότερες από τα αλβανικά και τις σλαβικές γλώσσες, και τις τελευταίες δεκαετίες σχεδόν αποκλειστικά από τ’ αγγλικά.

Τα πρώτα χρόνια του νεοελληνικού κράτους, παράλληλα με το κίνημα του καθαρισμού που αντικατέστησε με επιτυχία «θεσμικές» δάνειες λέξεις με νεολογισμούς ή αναστημένους όρους (πχ υπουργός αντί μινίστρος ή εφημερίδα αντί γαζέτα) αλλά όχι καθημερινές δάνειες λέξεις (μακαρόνια λέμε και όχι σκωληκίδια!), υπήρξε και ένα αυθόρμητο κίνημα, κυρίως από τα κάτω, για να βρεθούν ή να εφευρεθούν ελληνικές ρίζες σε διάφορες δάνειες λέξεις -κι έτσι για τον γάιδαρο βγήκε προέλευση από το «αεί γαρ δέρεται» ενώ για τη μπριζόλα από το «εν πυρί ζέει όλη».

Σήμερα, κάπως έχουμε συμφιλιωθεί με την ιδέα των δανείων, αν και πολλοί δυσφορούν με τη συρροή αγγλικών νεολογισμών, ιδίως όταν θεωρούν πως υπάρχει ή πως θα έπρεπε να βρεθεί αυτόχθονας όρος. Πολύ λίγοι ενοχλούνται από τα ιταλικά, τα λατινικά ή τα γαλλικά δάνεια.

Ωστόσο, οποτεδήποτε γίνει λόγος για τα τουρκικά δάνεια της ελληνικής γλώσσας, π.χ. αν αναρτηθεί κατάλογος δάνειων από τα τουρκικά, είναι σίγουρο πως θα εκφραστούν έντονες αντιδράσεις από πολλούς σχολιαστές.

Το ξέρω από πρώτο χέρι, επειδή έχω δημοσιεύσει στο ιστολόγιο δυο άρθρα σχετικά με τα δάνεια τουρκικής προέλευσης (πρώτο και δεύτερο άρθρο), το πρώτο από τα οποία έχει αναδημοσιευτεί ευρύτατα -βλέπω λοιπόν πάρα πολλά ενοχλημένα σχόλια.

Οι αντιδράσεις χωρίζονται, σε αδρές γραμμές, σε δυο κατηγορίες:

α. Οι λέξεις αυτές είναι μεν δάνεια, αλλά η απώτερη αρχή τους δεν είναι τουρκική. Είναι αραβικές ή περσικές λέξεις (ή αγγλικές ή γαλλικές ή ιταλικές -οτιδήποτε εκτός από τουρκικές).

β. Οι λέξεις αυτές έχουν απώτερη ελληνική αρχή και οι Τούρκοι τις πήραν από τα αρχαία ελληνικά -άρα ή είναι αντιδάνεια ή σκέτα δάνεια της τουρκικής από τα ελληνικά.

Τόσο η α’ όσο και η β’ άποψη συνοδεύονται συχνά από εξαιρετικά περιφρονητικές τοποθετήσεις για τους Τούρκους και τη γλώσσα τους (δεν είχαν πολιτισμό, ήταν Μογγόλοι που ήρθαν από τη στέπα, τα τουρκικά δεν είναι γλώσσα αλλά συμπίλημα περσικών, αραβικών και ελληνικών λέξεων, οι Τούρκοι δεν είχαν πόλεις και σπίτια, ήταν νομαδικός λαός άρα δεν είχαν δικό τους λεξιλόγιο, δεν είχαν δικό τους αλφάβητο, δεν μπορεί οι μαγειρικοί όροι να έχουν τουρκική προέλευση αφού οι νομάδες έτρωγαν μόνο παστό κρέας πάνω στο άλογο κτλ. κτλ. κτλ.)

730 (ή χίλιες και μία) ελληνικές λέξεις τουρκικής προέλευσης

Το σημερινό άρθρο έπρεπε να το είχα γράψει εδώ και πολύ καιρό, αλλά ολιγώρησα. Πριν απο 4 χρόνια, ένας φίλος μού είχε στείλει έναν κατάλογο με «220 τουρκικές λέξεις που χρησιμοποιούμε καθημερινά», ο οποίος κυκλοφορούσε στο Διαδίκτυο και μου ζήτησε τη γνώμη μου. Αντί να του απαντήσω κατ’ ιδίαν, έγραψα ένα άρθρο με βάση εκείνον τον κατάλογο, παρόλο που είχε λάθη (λέξεις που δεν ήταν τουρκικής προέλευσης) και ελλείψεις (μεταξύ άλλων έλειπαν όλες οι λέξεις από το ΑΜ ως το ΓΙ), επειδή δεν προλάβαινα να φτιάξω έναν δικό μου κατάλογο χωρίς λάθη και επειδή παρά τα λάθη ο ανώνυμος συντάκτης του καταλόγου μού φάνηκε ότι έχει καλό γλωσσικό αισθητήριο. Και είχα σκοπό σε πρώτη ευκαιρία να φτιάξω έναν καλύτερο και πληρέστερο κατάλογο.

Ήταν λάθος -αφενός διότι αμέλησα να φτιάξω τον δικό μου κατάλογο και αφετερου διότι εκείνο το άρθρο που έγραψα έχει αναδημοσιευτεί αμέτρητες φορές, χωρίς όμως την εισαγωγή του -οπότε ο κατάλογος των 220 λέξεων (με τα λάθη του) πιστώνεται ή χρεώνεται σε μένα. Πολλές από αυτές τις αναδημοσιεύσεις έχουν γίνει σε, ας πούμε, ελληνοκεντρικούς ιστοτόπους, οπότε τα σχόλια των αναγνωστών έχουν αρκετό ενδιαφέρον, καθώς επιχειρούν, με αρκετή φαντασια πολλές φορές, να αποκαταστήσουν την τρωθείσα, όπως τη βλέπουν, παρθενία της γλώσσας μας. Αλλά για το θέμα αυτό αξίζει χωριστό άρθρο.

Κάλλιο αργά παρά ποτέ όμως, το σαββατοκύριακο που βρήκα λίγο χρόνο έφτιαξα τον κατάλογο που θα δείτε πιο κάτω, με 730 λέξεις. Γιατί 730; Διότι τόσες βγήκαν (για την ακρίβεια είναι 727 λέξεις και τρία στοιχεία, τα επιθήματα -τζης και -λίκι και το πρόθημα καρα-). Βασικά, έκανα συγκερασμό δύο καταλόγων, τον κατάλογο με τα τουρκικά δάνεια που υπάρχει στο Ετυμολογικό Λεξικό Μπαμπινιώτη και τις λέξεις τουρκικής ετυμολογίας του Μείζονος Ελληνικού Λεξικού, που τις είχε φτιάξει σε κατάλογο ο Νίκος Λίγγρης σε μια συζήτηση στη Λεξιλογία. Το Μείζον έχει και κάμποσες λέξεις που έκρινα ότι δεν λέγονται πια τόσο πολύ, κι αυτές τις απέκλεισα. Από τον Μπαμπινιώτη δεν απέκλεισα λέξεις, αν και ίσως θα έπρεπε (ιδίως τα διάφορα επιφωνήματα που έχει στον κατάλογό του και που τα έβαλα και στον δικό μου).

Όταν λέμε «λέξεις τουρκικής προέλευσης» εννοούμε τις λέξεις που μπήκαν στην ελληνική γλώσσα από τα τουρκικά, ανεξάρτητα από την απώτερη προέλευσή τους, διότι αυτό είναι το επιστημονικά ορθό. Τούτο σημαίνει ότι περιλαμβάνονται όχι μόνο πάρα πολλες λέξεις περσοαραβικής προέλευσης αλλά και μερικά αντιδάνεια δηλ. λέξεις όπως το τεφτέρι, που είναι δάνεια από τα τουρκικά (defter) αλλά η τουρκική λέξη είναι με τη σειρά της δάνειο από τα ελληνικά (διφθέρα). Ο Μπαμπινιώτης, κακώς κατά τη γνώμη μου, δεν περιλαμβάνει στον κατάλογο του τα αντιδάνεια καθώς και κάποιες λέξεις με απώτερη δυτική προέλευση (π.χ. μπουγάτσα). Από την άλλη, υπάρχουν και λίγες λέξεις τουρκικής απώτερης αρχής που δεν τις έχω στον κατάλογο επειδή εμείς τις δανειστήκαμε απο άλλη γλώσσα (π.χ. οδαλίσκη, ορδή). Πάντως, για να προλάβω ενστάσεις, σημειώνω τα αντιδάνεια.

Μερικές ιδέες για να «ξετουρκέψουμε» τη μαγειρική

Το βιβλίο που θα σας παρουσιάσω σήμερα είναι αξιοπερίεργο. Λέγεται «Nα ξετουρκέψουμε τη γλώσσα μας» και κυκλοφόρησε το 1975, λίγους μήνες μετά τον θάνατο του συγγραφέα του, του Γιάκωβου Διζικιρίκη. Ο Διζικιρίκης, γεννημένος στην Πόλη το 1894, γλωσσολόγος ερασιτέχνης που είχε ασχοληθεί με τα ελληνικά της Κάτω Ιταλίας, έτρεφε βαθιά αντιπάθεια για την τουρκική γλώσσα και για τους Τούρκους και έβαλε στόχο του με το βιβλίο αυτό να καθαρίσει την ελληνική γλώσσα από όλες (σχεδόν) τις τουρκικές λέξεις και επιρροές.

Η διαφορά του Διζικιρίκη από άλλους που θέλησαν να καθαρίσουν τη γλώσσα μας, ήταν ότι ο Διζικιρίκης, σαν πούρος δημοτικιστής που ήταν, αρνήθηκε να χρησιμοποιήσει λόγιες λέξεις στην προσπάθειά του αυτή και θεωρούσε καταδικασμένη την καθαριστική προσπάθεια της καθαρεύουσας.

Αφού σωστά επισημαίνει ότι πάρα πολλές τουρκικές λέξεις έχουν με τον καιρό ξεχαστεί, επειδή αντικαταστάθηκαν από συνώνυμες ντόπιες, εκτιμά «κατά τους μετριότερους υπολογισμούς σε πάνω από 1.000 λήμματα» τις τουρκικής ετυμολογίας λέξεις. Εδώ δεν μετράει τα παράγωγα, ενώ τις αραβοπερσικές λέξεις τις βάζει μαζί με τις τουρκικές.

Μετά, χωρίζει τις λέξεις αυτές σε 3 κατηγορίες. Πρώτη κατηγορία, οι λέξεις που πρέπει να εξοστρακιστούν αμέσως από τη γλώσσα, να αντικατασταθούν με συνώνυμες ακραιφνώς ελληνικές. Δεύτερη κατηγορία, οι λέξεις που προσωρινά πρέπει να μείνουν στη γλώσσα επειδή είναι βαθιά ριζωμένες. Και τρίτη, οι λέξεις που εκφράζουν ειδικά τουρκικές έννοιες και που επίσης θα μείνουν.