Φίλντισι, ιστορία μιας λέξης

Αλφίλ από το νησί Λιούις

Στο ιστολόγιο έχω τη δυνατότητα να βλέπω ποιες λέξεις χρησιμοποίησαν στο γκουγκλ όσοι μ’ επισκέφτηκαν. Συνήθως δεν τα κοιτάζω αυτά, διότι πού καιρός, αλλά προχτές είχα όρεξη κι έριξα μια ματιά και είδα ότι κάποιος φίλος έβαλε στο γκουγκλ «ιστορία λέξης φίλντισι» και ήρθε στο ιστολόγιο (περιέργως βγαίνει πρώτη επιλογή) αλλά βέβαια δεν βρήκε αυτό που γύρευε, μια και δεν έχω ακόμα ασχοληθεί με το θέμα.

Φίλντισι είναι το ελεφαντόδοντο. Ωραία λέξη είναι, εξαιρετικά εύηχη, ενδιαφέρουσα ιστορία έχει, ας την κοιτάξουμε.

Στα ελληνικά, λέμε ελέφαντας, ελέφας στα αρχαία ελληνικά και από εκεί πέρασε στις δυτικότερες ευρωπαϊκές γλώσσες κι έχουμε το εγγλέζικο elephant και τα άλλα. Όμως στα αρχαία, «ελέφας» ήταν και το ελεφαντόδοντο και το ζώο ο ελέφαντας, και μπορούμε να υποθέσουμε πως οι αρχαίοι πρώτα θα είδαν αντικείμενα από ελεφαντόδοντο και μετά ελέφαντες. Στον Όμηρο τουλάχιστον όλες οι εμφανίσεις της λέξης «ελέφας» (αν δεν μου ξέφυγε καμία) αφορούν το ελεφαντόδοντο, όχι το ζώο.  Βρίσκω επίσης πως η λέξη απαντά ήδη στη Γραμμική Β’ ως e-re-pa. Ανατολικό δάνειο λοιπόν, μάλλον από μικρασιάτικη γλώσσα, αλλά η ετυμολογία της λέξης έχει κάποιες δυσκολίες –όποιος θέλει, τις βρίσκει στο ετυμολογικό του Σαντρέν.

Στα λατινικά, το ελεφαντόδοντο είναι ebur· κι αυτή δάνειο είναι, μάλλον από τα αιγυπτιακά. Στα λατινικά όμως, ο ελέφαντας λέγεται αλλιώς: elephas ή elephantus, ολοφάνερο δάνειο από τα ελληνικά. Βλέπετε, τους ελέφαντες τους γνώρισαν από πρώτο χέρι από την εκστρατεία του Πύρρου, όπου παραλίγο να πάθουν τη νίλα, και τούς έμεινε ζωντανή η ανάμνηση. Από το ebur το λατινικό, ή μάλλον από το επίθετο ebureus (φιλντισένιος) βγαίνει το ιταλικό avorio, το γαλλικό ivoire κι από εκεί το αγγλικό ivory, και το ιταλικό ivorio.

Πιο πέρα, όχι. Οι Ισπανοί έχουν marfil και οι Πορτουγκέζοι marfin, κι αυτό δεν είναι η τράπεζα του Βγενόπουλου, είναι λέξη «συγγενική» με το φίλντισι. Τι κοινό έχει το marfil με το φίλντισι; Το «φιλ». Φιλ είναι ο ελέφαντας στα αραβικά. Στα αραβικά, το φίλντισι το λένε αζμ-αλ-φιλ, το κόκαλο του ελέφαντα. Οι Ισπανοί το είπαν almalfil, και κάποια στιγμή το αρχικό al θεωρήθηκε αραβικό άρθρο και έπεσε: malfil και μετά marfil.

Εμείς, το φίλντισι το πήραμε από τους Τούρκους. Φιλ ο ελέφαντας, ντις το δόντι, ι η κτητική αντωνυμία (εδώ ασφαλώς τα υπεραπλουστεύω, ο Δύτης ή άλλος τουρκομαθής ας με διορθώσει) παναπεί φίλντισι = ο ελέφαντας-το δόντι του, έτσι αγαπάνε να φτιάχνουν σύνθετες λέξεις οι Τούρκοι. Και οι Ρουμάνοι πήραν τη λέξη από τα τούρκικα, τη λένε fildeș.

Με τον «φιλ» όμως δεν ξεμπερδέψαμε ακόμα. Έχουμε και σκακιστές στην παρέα. Θα μου πείτε, υπάρχει ελέφαντας στο σκάκι; Στο σημερινό δυτικό σκάκι όχι, παλιότερα όμως υπήρχε, στο αραβοπέρσικο σκάκι. Και ποιο τάχα κομμάτι να είναι ο διάδοχος του αραβοπέρσικου σκακιστικού ελέφαντα, που λεγόταν, στα αραβικά, αλ-φιλ; Θα περίμενε κανείς να είναι ο πύργος, το πιο βαρύ κομμάτι· όχι όμως, είναι ο αξιωματικός, ο φου, ο τρελός, κομμάτι κομψό και ελαφρό. Βλέπετε, ο αραβικός σκακιστικός ελέφαντας ήταν ένα μάλλον αδύνατο κομμάτι, που μπορούσε να κινείται μόνο κατά δύο τετράγωνα διαγωνίως, αλλά μπορούσε να υπερπηδά το διαγώνια γειτονικό του τετράγωνο αν ήταν κατειλημμένο, όπως δηλαδή το άλογο. Η λέξη πέρασε στην Ευρώπη με το άρθρο κολλημένο ως al-fil, από όπου και το σημερινό ισπανικό alfil. Όμως στην Ευρώπη δεν υπήρχαν ελέφαντες, κι έτσι οι ευρωπαίοι προσπαθούσαν, με λαϊκή ετυμολογία, να ερμηνεύσουν αυτό το περίεργο alfil, έτσι οι Ιταλοί το είπαν alfiere (σημαιοφόρο), ενώ οι γάλλοι το συσχέτισαν με το fol, fou, που σημαίνει τρελός αλλά και γελωτοποιός· κι έτσι βάφτισαν fou αυτό το περίεργο κομμάτι που βρισκόταν πλάι στο βασιλιά και κινιόταν περίεργα. Η ονομασία πέρασε και στα ρουμάνικα και στα ελληνικά, όπου στα χρόνια τα δικά μου τον έλεγαν τρελό και φου τον «αξιωματικό». Τώρα δεν ξέρω τι λένε τα παιδιά που παίζουν σκάκι, διότι έχω δεκαετίες να πατήσω σε σκακιστικό σύλλογο, αλλά φαντάζομαι πως το «φου» θα έχει υποχωρήσει.

Το φίλντισι το λέμε ελεφαντόδοντο ή ελεφαντοστό (ελεφαντοστούν στην καθαρεύουσα). Οι λέξεις αυτές δεν είναι αρχαίες, βλέπω στον Κουμανούδη ότι πρωτοεμφανίστηκαν γύρω στο 1870-1880 ή τουλάχιστον τότε τις κατέγραψε ο ίδιος. Μη με ρωτήσετε πώς το λέγαν στα ελληνικά το ελεφαντόδοντο πριν δανειστούν το φίλντισι, διότι δεν ξέρω. Στο μεσαιωνικό λεξικό του Κριαρά βρίσκω τα ουσιαστικοποιημένα επίθετα «το ελεφάντινον» και «το ελεφάντειον» που σήμαιναν «ελεφαντόδοντο». Βέβαια, το επίθετο ελεφάντινος είναι αρχαίο, θυμόμαστε όλοι τα χρυσελεφάντινα αγάλματα του Δία και της Αθηνάς.

Πάντως, λατινογενές δάνειο δεν βρίσκω στα λεξικά, ή μάλλον βρίσκω στον Δημητράκο το «αβόριον», αλλά το βρίσκω όχι σαν λήμμα αλλά μόνο στο ερμήνευμα της λέξης ελεφαντοστούν.  Παρεμπιπτόντως, το να έχεις μια λέξη σε ερμήνευμα και να μην έχεις λήμμα γι’ αυτή τη λέξη είναι θαρρώ χοντρό λεξικογραφικό φάουλ. Το αβόριο το βρίσκω και σήμερα στο γκουγκλ, λίγες φορές όμως και μόνο σαν ονομασία χρώματος, που πρέπει να είναι (αλλά δεν παίρνω κι όρκο) συνώνυμο με το ιβουάρ, το οποίο είναι ένα είδος άσπρο (η γυναίκα μου ανατριχιάζει από την ιεροσυλία, διότι βέβαια άλλο ιβουάρ και άλλο άσπρο, και άλλο οι άλλες τριανταέξι ανάμεσά τους αποχρώσεις). Επίσης, είδα τώρα τελευταία να χρησιμοποιείται το εθνωνύμιο Ιβοριανός, για όσους κατάγονται από την Ακτή Ελεφαντοστού, Côte d’Ivoire γαλλιστί (και διεθνώς, μια και η κυβέρνηση της χώρας έχει ζητήσει να αποκαλείται έτσι από όλες τις χώρες), που είναι πολύ βολικό διότι πώς αλλιώς να τους πεις; Ακτελεφαντοστιανούς; Αλλά δεν θα επεκταθώ και στην ιστορία της χώρας αυτής, θα παραπάει μακριά η βαλίτσα, κι ας έχει φιλντισένιο χερούλι.

Το φίλντισι μοιάζει με το σεντέφι (από τκ. sedef), που λέγεται και μάργαρος και είναι η ουσία που καλύπτει το εσωτερικό κάποιων οστράκων. Και από το φίλντισι και από το σεντέφι κατασκευάζονται συναφή αντικείμενα, π.χ. λαβές μαχαιριών, γι’ αυτό πολλοί τα μπερδεύουν. Το λεξικό Τριανταφυλλίδη δέχεται καταχρηστικά σαν δεύτερη σημασία της λ. φίλντισι το σεντέφι, αλλά το λεξικό Μπαμπινιώτη διαπράττει εδώ μια μεγαλόπρεπη γκάφα, όταν δίνει σαν μοναδική σημασία στο λ. φίλντισι το σεντέφι! (Και από ένα λαθοθηρικό λεξικό, ένα τέτοιο λάθος παίρνει τρίδιπλες διαστάσεις). Κι όμως, στο λ. ελεφαντόδοντο δίνει συνώνυμο το φίλντισι, αλλά περισσότερο δεν θα επεκταθώ, τα λέει μια χαρά ο σοφός Νίκος Λίγγρης στη Λεξιλογία κι έχει και ωραίες φωτογραφίες να πάτε να δείτε.

Από το φίλντισι φτιάχναν πράγματι τέτοια αντικείμενα, πολυτελή και φίνα, κι αυτό από τα πανάρχαια χρόνια· το δώρο που δίνει ο Ευρύαλος στον Οδυσσέα στο θ της Οδύσσειας έχει «κολεόν νεοπρίστου ελέφαντος»  (νιοπριόνιστο φηκάρι φιλντισένιο μεταφράζει ο Εφταλιώτης), ενώ και ο θρόνος της Πηνελόπης είναι «τορνευτός με φίλντισι και ασήμι» (ελέφαντι και αργύρω). Υπάρχουν όπως είπαμε και τα χρυσελεφάντινα αγάλματα, που αν δεν κάνω λάθος ήταν από ελεφαντόδοντο επενδυμένο σε πλάκες χρυσού.

Η Αφροδίτη των σπηλαίων

Μάλιστα, κατά σύμπτωση, καθώς γράφω αυτές τις γραμμές διαβάζω στα διεθνή πρακτορεία πως βρέθηκε σε γερμανικό σπήλαιο ένα πανάρχαιο αγαλματίδιο από τον χαυλιόδοντα μαμούθ, ηλικίας, λέει, 35.000 ετών –να που και οι Γερμανοί χόμο σάπιενς έθεταν τις βάσεις της τέχνης σε μια εποχή που ο δικός μας ο αρχάνθρωπος κοιμόταν τον ύπνο του δικαίου. Το φιλντισένιο αυτό έργο τέχνης, με υπερτονισμένα τα γυναικεία του χαρακτηριστικά, μπορείτε να το δείτε πλάι. (Ναι, ξέρω ότι η λέξη φιλντισένιο ετυμολογικά δεν στέκει 100%, αλλά πώς να το πω; μαμουθοντισένιο;)

Παρόμοιες εικόνες για φιλντισένια κομψοτεχνήματα βρίσκουμε και στα δημοτικά μας τραγούδια (Μαλαματένιο τ’ αργαλειό και φίλντισι το χτένι) αλλά και στα ρεμπέτικα, αφού από «φίλντισι και μάλαμα» θα ’ναι ο μπαγλαμάς που θα πάρει δώρο στον αγαπημένο της μάγκα η πριγκιπέσα που ’ρχεται από το Μαρόκο μέσα κι έχει λίρα με ουρά, στο γνωστό ρεμπέτικο.

Μόνο που κάθε χτένι και κάθε κομψοτέχνημα σημαίνει κι ένας ελέφαντας που έχασε τους χαυλιόδοντές του και τη ζωή του. Σήμερα το εμπόριο απαγορεύεται ή βρίσκεται κάτω από δρακόντειες ρυθμίσεις, αλλά παλιότερα δεν ήταν έτσι. Τον 19ο αιώνα χρησιμοποιούσαν ελεφαντόδοντο για κουμπιά και για μπουτόν, για πλήκτρα του πιάνου και για τις μπάλες του μπιλιάρδου και χιλιάδες ελέφαντες θυσιάζονταν κάθε χρόνο για να παίζουν οι Ευρωπαίοι μπιλιάρδο –στην πλάτη τους, θα λέγαμε. (Κάπου διάβασα πως η Αγγλία χρειαζόταν ελεφαντόδοντο από 4.000 ελέφαντες το χρόνο). Βρέθηκε τελικά, το 1910 περίπου, ένας δαιμόνιος Βέλγος από τη Γάνδη, ο Μπέκελαντ, ένας καταπληκτικός εφευρέτης που επινόησε ένα σωρό πράγματα (π.χ. το φωτογραφικό χαρτί) και που βέβαια τον κράτησε η ρουφιάνα η Αμερική, ο Μπέκελαντ λοιπόν εφεύρε τον βακελίτη (που του ’δωσε και τ’ όνομά του) αλλά ο ξολοθρεμός των ελεφάντων δεν σταμάτησε.

Οπότε, καλύτερα σεντέφι, σκέφτομαι. Εκτός κι αν έχουν αρχίσει να λιγοστεύουν και τα όστρακα.

Υστερόγραφο: Καλός φίλος του ιστολογίου μου έστειλε μια καλύτερη εικόνα κι έβαλα πάνω-πάνω, έναν αξιωματικό (Αλφίλ) από τα περίφημα «κομμάτια του νησιού Λιούις» που βρέθηκαν σ’ αυτό το νησί των Εβρίδων και χρονολογούνται από τον δωδέκατο αιώνα.