Το ντιμπέιτ και το ανύπαρκτο «δίβατον»

Όπως ξέρουμε, το ντιμπέιτ, η προεκλογική τηλεοπτική αντιπαράθεση μεταξύ των πέντε πολιτικών αρχηγών για τις ευρωεκλογές, θα γίνει σε τρεις μέρες, την Πέμπτη 28 Μαΐου. Η λέξη βρίσκεται ήδη στην επικαιρότητα. Οι περισσότεροι τη γράφουν ‘ντιμπέιτ’, αν και συχνά τη βλέπουμε γραμμένη και στα αμερικάνικα, debate. Οι προσπάθειες να καθιερωθεί ένας ακραιφνώς ελληνικός όρος, ας πούμε «τηλεμαχία», δεν έχουν καρποφορήσει. Το γιατί δεν μπορώ να το πω, η γλώσσα ανήκει σε όλους μας και περιφρονεί και τις καλύτερες προθέσεις και τις ευφυέστερες προτάσεις.

Το πρώτο τηλεοπτικό ντιμπέιτ ήταν αμερικάνικο, το 1960, και μάλιστα λέγεται ότι έκρινε και την εξαιρετικά αμφίρροπη αναμέτρηση μεταξύ Κένεντι και Νίξον. Διάσημες είναι επίσης και οι τηλεοπτικές αντιπαραθέσεις μεταξύ των υποψηφίων προέδρων στη Γαλλία, πριν από τον δεύτερο γύρο των εκεί προεδρικών εκλογών, αλλά βέβαια εκεί λέγονται ντεμπά (débat).

Χρησιμοποιούμε λοιπόν, γραμμένη ελληνικά, την αμερικάνικη λέξη.  Μερικοί ωστόσο επιμένουν να πλασάρουν τον μύθο ότι τάχα η λέξη debate έχει ελληνική αρχή.

Στις εκλογές του Σεπτεμβρίου 2007, όταν έγινε το περίφημο ντιμπέιτ των (τότε) έξι πολιτικών αρχηγών, βρέθηκαν πολλοί που αναρωτήθηκαν, καλόπιστα, για την ετυμολογία της λέξης. Και πολλοί απάντησαν, κυρίως στο Διαδίκτυο, ότι το debate προέρχεται, τάχα, από την ελληνική λέξη δίβατον. Θα ρωτήσετε, τι είναι ή τι ήταν το δίβατον; Ας δούμε τι μας λέει ο Αθανάσιος Πλεύρης, ιός του γνωστού «διανοητή», βουλευτής πλέον του ΛΑΟΣ, σε άρθρο του που το έγραψε αμέσως μετά το ντιμπέιτ του Σεπτεμβρίου 2007:

Το debate προέρχεται από την ελληνική λέξη δίβατον που αναφέρεται στο βήμα της Εκκλησίας του Δήμου, όπου αναπτυσσόταν πραγματικός διάλογος (ενώ, θέλει να πει ο φέρελπις πολιτικός, η συζήτηση των αρχηγών δεν ήταν πραγματικός διάλογος, ήταν απλή οδοντόκρεμα).

Πρέπει εδώ να πω όμως ότι δεν είμαι βέβαιος ότι ο ιός του Πλεύρη έχει την πατρότητα της ιδέας αυτής. Κατά πάσα πιθανότητα, η θεωρία για το δίβατον δεν είναι πλευρική πατέντα, αυτός απλώς την επαναλαμβάνει. Όπως ειπώθηκε από καλεσμένο σε εκπομπή της ΝΕΤ, περίπου την ίδια εποχή, το debate προέρχεται από το αρχαιοελληνικό δίβατον στην Πνύκα. Ήταν δηλαδή δύο εξέδρες επί των οποίων ανέβαιναν και αντιπαρέβαλλαν τις απόψεις τους δύο πολιτικοί αντίπαλοι στην αρχαία Αθήνα. Ο εν λόγω καλεσμένος δήλωσε αρχιτέκτονας. Για κάποιο περίεργο λόγο, αυτό θεωρήθηκε προσόν για τις ετυμολογικές του αναζητήσεις.

Εγώ πάντως την καινοφανή θεωρία για το δίβατον την είχα ακούσει καναδυο παλιότερα, σε ένα φόρουμ μεταφραστών που τώρα δεν υπάρχει πια. Ένα μέλος του φόρουμ είχε βρει, σε μια σκοτεινή γωνιά του Διαδικτύου, ένα ελληνικό ετυμολογικό λεξικό, φτιαγμένο από έναν ερασιτέχνη ο οποίος μάλιστα υποστήριζε το εξής ωραίο, ότι τα συμπεράσματά του τα έχει βγάλει όχι από λεξικά και συγγράμματα αλλά από συζητήσεις. Σε περίοπτη θέση στο εν λόγω «λεξικό» βρισκόταν το λήμμα debate, το οποίο, έλεγε ο συγγραφέας, επειδή προέρχεται από το δίβατον, το οποίο υπονοεί διάλογο μεταξύ δύο ατόμων, πρέπει να χρησιμοποιείται μόνο όταν οι συζητητές είναι δύο (προφανώς την επικείμενη συζήτηση θα την έλεγε πεντάβατον). Στην πορεία της συζήτησης στο φόρουμ παρενέβη και ο ερασιτέχνης αυτός ετυμολόγος, ο οποίος, όταν του επισημάναμε ότι λέξη δίβατον δεν υπάρχει στην ελληνική γραμματεία, μας απάντησε ότι υπάρχουν ένα σωρό λέξεις που δεν τις έχουν τα λεξικά! Τη συζήτηση αυτή την έχω συμπεριλάβει σε παλιότερό μου άρθρο που μπορείτε να δείτε εδώ.

Να εξηγήσω τώρα γιατί κατά την ταπεινή μου γνώμη όλη η θεωρία της παραγωγής του debate από το δίβατον είναι μια μπαρούφα.

Πρώτον, λέξη δίβατον δεν υπάρχει καταγραμμένη πουθενά. Δεν υπάρχει στα λεξικά της νέας ελληνικής, δεν υπάρχει στα λεξικά της αρχαίας ελληνικής, δεν υπάρχει στο Liddell Scott, δεν υπάρχει στο TLG που έχει όλα τα κείμενα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας που έχουν σωθεί. Όποιος υποστηρίζει ότι υπήρξε ποτέ τέτοια λέξη, πρέπει να μας δείξει σε ποιο αρχαίο κείμενο τη βρήκε ή να μας μάθει το μυστικό της απευθείας επικοινωνίας του με τους αρχαίους ημών προγόνους.

Δεύτερον, δεν έχουμε καμιά μαρτυρία (εγώ δεν ξέρω τουλάχιστον, όποιος ξέρει ας μου πει) ότι πράγματι υπήρχαν στην Πνύκα δύο εξέδρες που ανέβαιναν πάνω τους οι πολιτικοί αντίπαλοι στην αρχαία Αθήνα και ανέπτυσσαν τις απόψεις τους. Αφήνω δηλαδή το ότι, από την ελάχιστη «ενεργητική» αίσθηση που έχω από τα αρχαία, νομίζω ότι κι αν υπήρχε ένα τέτοιο πράγμα, δεν θα ονομαζόταν «δίβατον» με βάση τους κανόνες σχηματισμού λέξεων της αρχαίας ελληνικής, επειδή όμως δεν έχω ανοιχτή γραμμή με τον Περικλή δεν επιμένω σ’ αυτό.

Τρίτον, έστω, ας παραδεχτώ για ένα δευτερόλεπτο ότι υπήρξε λέξη δίβατον αλλά περιλαμβανόταν στα χαμένα συγγράμματα της βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας (αυτά που βρίσκονται κλειδωμένα στην… υπόγεια ραβινική βιβλιοθήκη της Ζυρίχης) κι έτσι δεν έφτασε ως εμάς. Πώς όμως πήγε στους άγγλους; Απευθείας; Πέταξε; Όχι βέβαια. Απευθείας περιπτώσεις δανεισμού από τα ελληνικά στα αγγλικά δεν υπήρχαν διότι δεν υπήρχαν απευθείας επαφές –κάποια άλλη γλώσσα θα μεσολάβησε. Αλλά ούτε στα λατινικά βρίσκουμε dibatum, ούτε κάποιον πιθανό απόγονό του σε ρωμανική γλώσσα.

Τέταρτον, έστω ότι υπήρξε το ανύπαρκτο δίβατον και έστω ότι έφτασε κατευθείαν στις βρετανικές νήσους (με κούριερ;) χωρίς να ακουμπήσει αλλού. Και πάλι, για λόγους φωνολογίας αποκλείεται το «δίβατον» να δώσει debate. Όλες οι ελληνικές λέξεις από δι- που έφτασαν στα αγγλικά δίνουν λέξεις από di-. Και αυτό ισχύει είτε ο δανεισμός είναι λόγιος (π.χ. δίπτωτος > diptote, δίπτυχος > diptych, δίλημμα > dilemma και άλλα πολλά) είτε ο δανεισμός είναι λαϊκός (δίμιτον > dimity). Γιατί το (ανύπαρκτο) δίβατον ν’ αποτελέσει εξαίρεση και να δώσει, αυτό μόνο, debate και όχι dibaty ή dibate; Για τα ωραία μάτια του ιού του Πλεύρη;

Πέμπτον, πριν ξεστομίσουμε ευχάριστες μπαρούφες, ας κάνουμε τον κόπο ν’ ανοίξουμε και κανένα λεξικό. Τι λένε τα λεξικά της αγγλικής για την ετυμολογία του debate; Αν η ήδη προτεινόμενη ετυμολογία είναι αβέβαιη, η δική μας πρόταση κερδίζει πόντους. Αν υπάρχει εδραιωμένη ετυμολογία με ισχυρή εσωτερική ετυμολόγηση στην ξένη γλώσσα, πηγαίνουμε ξυπόλητοι στ’ αγκάθια. Τα λεξικά της αγγλικής λένε, για το debate:

ρήμα debate < μεσοαγγλικό debaten < παλαιογαλλικό debatre (εξ ου και το σημερινό débattre) < de (που εδώ έχει την έννοια ‘ολοσχερώς’) + batre «χτυπάω» < υστερολατινικό battere < λατινικό battuere που επίσης σημαίνει χτυπάω, όρος του τεχνικού λατινικού λεξιλογίου, απαντά στον Πλαύτο. Επομένως, το ντιμπέιτ ανάγεται όχι στην Πνύκα αλλά σε ένα λατινικό ρήμα που σημαίνει ‘χτυπάω’, πράγμα που θα έλεγε κανείς ότι δεν είναι άστοχο αν κρίνουμε από το κλίμα ορισμένων τέτοιων αντιπαραθέσεων.

Η παραπάνω ετυμολογική αλυσίδα είναι κρυστάλλινη, ολοφάνερη, δεν αφήνει ίχνος για παρερμηνεία ή αμφιβολία. Γίνεται νομίζω σαφές ότι η όλη θεωρία του δίβατου είναι κωμική.

Πώς όμως πείσθηκε τόσος κόσμος από τις μπαρούφες των πλευραίων; Καταρχάς, πρέπει να πούμε ότι πράγματι είναι πολλές οι ξένες λέξεις που έχουν απώτερη ελληνική αρχή, έστω κι αν αυτό δεν φαίνεται αμέσως. Για παράδειγμα, και το πέναλτι ή η γκλαμουριά έχουν ελληνική την απώτερη αρχή τους (τις λέξεις ποινή και γραμματική αντίστοιχα). Οπότε, ο μη ειδικός, αυτός που δεν έχει μελετήσει την ετυμολογία, δεν έχει λόγο να μην πιστέψει αυτό που του λέει κάποιος, αρκεί να του το πει με ύφος περισπούδαστο. Έπειτα, κακά τα ψέματα, σε πολλούς αρέσει η ιδέα να βρίσκουμε ελληνική αρχή σε ξένες λέξεις που τις χρησιμοποιούμε στον καθημερινό μας λόγο, είτε επειδή έτσι τις κάνουμε πιο οικείες, είτε επειδή αποενοχοποιούμαστε που χρησιμοποιούμε ατελώνιστη μια ξένη λέξη, είτε για χάζι. Πάνω σ’ αυτά τα απολύτως θεμιτά και ανθρώπινα, πατάει ο ελλαδέμπορος, ο ιός του Πλεύρη, οι τηλεβιβλιοπώλες, οι Γεωργαλάδες και οι Γεωργιάδηδες, και πλασάρουν την τσαρλατάνικη πραμάτεια τους.

Κι εδώ, δυστυχώς, επαληθεύεται η παροιμία που λέει ότι πέταξε ο παλαβός μια πέτρα στο πηγάδι και σαράντα γνωστικοί δεν μπορούν να τη βγάλουν. Διότι έρχεται ο άλλος, βγάζει από την κούτρα του ένα δίβατον, το πετάει στο πηγάδι, και πρέπει εσύ ν’ ανοίξεις σαράντα λεξικά, να ανατρέξεις τριάντα αιώνες πίσω, για να αποδείξεις ότι όλα είναι πλάσμα της φαντασίας του –ή της πονηριάς του. Και το κακό είναι, όπως μελαγχολικά έγραψε ο Παντελής Μπουκάλας, στην κριτική του βιβλίου μου «Γλώσσα μετ’ εμποδίων», οι μύθοι, ακόμα και οι ξηλωμένοι, ακούγονται γλυκύτεροι από τις άβολες αλήθειες. Ωστόσο, και λίγοι μόνο αναγνώστες να πεισθούν ότι είναι ψεύτικος ο μύθος που πλασάρεται από πλεύρηδες και λοιπούς για το δίβατον, κέρδος θα είναι σκέφτομαι.

ΥΓ Για να μην παρεξηγηθώ: η αναφορά στη «μυστική ραβινική βιβλιοθήκη της Ζυρίχης» όπου φυλάσσονται τάχα τα χαμένα αρχαιοελληνικά συγγράμματα, είναι εντελώς ειρωνική –πρόκειται για αστείο που είχαμε πριν από καμιά δεκαριά χρόνια σε μια ιντερνετική λίστα συζητήσεων.

Προσθήκη: Και πάνω που ξεμπέρδεψα με το δίβατον, ο Γιάννης Χάρης στα σχόλια έβγαλε κι άλλο φασούλι, ότι κάποιοι έχουν προτείνει σαν αρχή του debate άλλη ελληνική λέξη, το δίβημα. Συγκεκριμένα, στην Ελευθεροτυπία της 24.2.2004, γράφει (συντάκτης ίσως είναι ο Στάθης Σταυρόπουλος):

Βήμα (το), βαίνω-βάδισμα, αυτή είναι η πρώτη σημασία της λέξης. Η δεύτερη είναι το «βάθρον» – «υψηλή τις θέσις ή έδαφος, οπόθεν ομιλεί τις ενώπιον δημοσίας συνελεύσεως» (ΛΕΞΙΚΟΝ Liddell – Scott).

Στην αρχαία Αθήνα ειδικώς, εκτός απ’ το βήμα -μας πληροφορεί το Λεξικό- υπήρχε και το δίβημα, στην Πνύκα, δύο βήματα δηλαδή, ένα για τον ενάγοντα κι ένα για τον εναγόμενον, προκειμένου περί δικών, μάλιστα περί πολιτικών δικών (Αντιφών, Δημοσθένης, Αισχίνης, Αριστοφάνης).

Είναι λοιπόν πιθανόν η αγγλική λέξη debate (ντιμπέιτ) να προέρχεται απ’ αυτό το «δίβημα»-«δίβαμο» (δωριστί) – το οποίον επίσης σημαίνει (στο αρσενικό) και ο «επί δύο ποδών βαίνων», ο δίπους, ο δίβαμος, ο άνθρωπος.

Δεν έχω πρόχειρο το ελληνικό Λίντελ Σκοτ για να δω αν περιλαμβάνει λέξη δίβημα κι αν «πληροφορεί» ότι υπήρχε στην Πνύκα ένα τέτοιο πράγμα. Όποιος το έχει πρόχειρο, ας μας ενημερώσει. Πάντως τέτοια λέξη δεν υπάρχει ούτε στο πρωτότυπο ΛίντελΣκοτ, ούτε στο TLG. Μόνο η λέξη δίβαμος υπάρχει και σημαίνει, ακριβώς, τον δίποδο. Και είναι εντελώς απίθανο να προέρχεται από εκεί η αγγλική λέξη debate, για τους λόγους που ανέλυσα εξαντλητικά πιο πάνω.

Και άλλη μια φορά βρίσκω να έχει αναφερθεί το «δίβημα», στον Ελεύθερο Τύπο το 2008:

Από την αμφιλεγόμενη θεωρία που θέλει το debate να προέρχεται από την ελληνική λέξη δίβημα (δύο+βήμα = δύο βήματα χώριζαν τους αντίπαλους πολιτικούς σε δημόσια αντιπαράθεση) έως την πιο πιθανή ετυμολογία από τις λατινογενείς λέξεις duo+battere (δύο+μάχομαι),το βέβαιο είναι ότι το ντιμπέιτ είναι πια μέσα στην εκλογική πρακτική.

Το «αμφιλεγόμενη» είναι μάλλον επιεικής χαρακτηρισμός για μια αστήριχτη μπαρούφα, το πιο αστείο είναι όμως ότι ο συντάκτης έχει τη λαθεμένη εντύπωση πως το de- στο debate σημαίνει «δύο». Καμιά σχέση βέβαια.