Τα ανύπαρκτα Οκτωβριανά

Τα ανύπαρκτα Οκτωβριανά

Ή, πώς μια λεξικογραφική αβλεψία κατασκευάζει ένα ιστορικό γεγονός.

Αν ανοίξετε το λεξικό Μπαμπινιώτη (τουλάχιστον την 2η έκδοση που έχω εγώ) θα διαβάσετε: Οκτωβριανά: Οι συγκρούσεις μεταξύ των γαλλικών αποβατικών αγημάτων και μονάδων του ελληνικού στρατού τον Οκτώβριο του 1916 στην Αθήνα. Λίγο συντομότερος, αλλά ουσιαστικά ίδιος ο ορισμός του Λεξικού της Κοινής Νεοελληνικής: Συγκρούσεις γαλλικών αγημάτων με ελληνικά στρατεύματα τον Οκτώβριο του 1916 στην Αθήνα. Το περίεργο είναι ότι και τα δύο λεξικά περιλαμβάνουν και λήμμα «Νοεμβριανά» με παρόμοιο ορισμό. Συγκεκριμένα, στον Μπαμπινιώτη, Νοεμβριανά είναι τα γεγονότα που αναφέρονται στην απόβαση δυνάμεων της Αντάντ στην Αθήνα στις 17 Νοεμβρίου 1916 και στις επακόλουθες συγκρούσεις με τις δυνάμεις της κυβέρνησης των Αθηνών, που οδήγησαν στην αποπομπή του βασιλιά Κωνσταντίνου, ενώ για το ΛΚΝ τα Nοεμβριανά είναι «συγκρούσεις μεταξύ αγημάτων του ελληνικού στρατού και του γαλλικού ναυτικού που έγιναν στις 17 Nοεμβρίου του 1916».

Επομένως, αν ο σημερινός αναγνώστης στηριχτεί στα λεξικά, θα βγάλει το συμπέρασμα ότι το 1916 έγιναν συγκρούσεις στην Αθήνα δυο φορές, την πρώτη κάποτε τον Οκτώβριο, ανάμεσα σε γαλλικά αποβατικά αγήματα και μονάδες του στρατού, και τη δεύτερη στις 17 Νοεμβρίου, ανάμεσα σε δυνάμεις της Αντάντ (ή του γαλλικού ναυτικού) και της κυβέρνησης των Αθηνών, με αποτέλεσμα την αποπομπή του Κωνσταντίνου.

Κάπως περίεργο δεν είναι, να έχουν συμβεί τα ίδια γεγονότα δυο φορές με διαφορά ενός μηνός; Περίεργο έως αδύνατο. Διότι τα πρώτα από τα γεγονότα αυτά, δηλ. τα Οκτωβριανά, δεν συνέβησαν ποτέ, είναι γέννημα λεξικογραφικής αβλεψίας! (Βέβαια, και ο ορισμός του δευτέρου συμβάντος πάσχει, αλλά τουλάχιστον αναφέρεται σε υπαρκτό γεγονός!) Τον Οκτώβριο του 1916 δεν έγινε στην Αθήνα καμιά απολύτως σύγκρουση μεταξύ δυνάμεων της Αντάντ και του κράτους των Αθηνών (βρισκόμαστε σε περίοδο εθνικού διχασμού, μην ξεχνάμε). Η ατμόσφαιρα ήταν ασφαλώς τεταμένη, οι κατάσκοποι οργίαζαν, οι διπλωμάτες μηχανορραφούσαν, αλλά σύγκρουση στρατιωτική δεν έγινε στην Αθήνα.

Το ίδιο θα συμπεράνουμε κι αν κάνουμε αναζήτηση στο γκουγκλ. Τα μόνα «Οκτωβριανά» που βρίσκουμε, πέρα από την Οχτωβριανή επανάσταση, είναι η εξέγερση στην Κύπρο, το 1931. Τα λεξικογραφικά Οκτωβριανά δεν τα ξέρει κανείς.

Πώς εξηγείται αυτή η πρωτοφανής λεξικογραφική γκάφα από δύο έγκυρα λεξικά; Αν ήταν ένα το λεξικό, θα λέγαμε ότι κάποιος συντάκτης μπέρδεψε τις καρτέλες, αλλά δύο; Η υποψία της αντιγραφής γεννιέται εύκολα. Αν σκεφτούμε ότι πρώτο, με λίγους μήνες διαφορά, εκδόθηκε το λεξικό Μπαμπινιώτη, μπορεί επιπόλαια να συμπεράνουμε ότι το ΛΚΝ αντέγραψε τον Μπαμπινιώτη. Όμως, το πράγμα φωνάζει από μακριά: και τα δυο λεξικά αντέγραψαν από την ίδια λανθασμένη πηγή. Και κάνοντας τις σχετικές έρευνες καταλήγουμε ότι αυτή η πηγή πρέπει να είναι το λεξικό του Σταματάκου. Πράγματι, εκεί στο λ. Οκτωβριανά διαβάζουμε: Αι κατά τον Οκτώβριον του 1916 λαβούσαι χώραν εν Αθήναις συγκρούσεις μεταξύ Γαλλικών αποβατικών αγημάτων και μονάδων του Ελληνικού στρατού. Επίσης, ο Σταματάκος δίνει και λήμμα Νοεμβριανά, περίπου με τον ίδιο ορισμό. Και βεβαιωνόμαστε ότι αυτή είναι η πηγή του λάθους, διότι το παλαιότερο λεξικό Δημητράκου (που εκδόθηκε περί το 1938) έχει σωστό το λ. Νοεμβριανά (και καθόλου λήμμα Οκτωβριανά, ούτε καν Οκτωβριανή επανάσταση!). Επίσης, το λεξικό Κριαρά (εννοώ το επίτομο, όχι το μεσαιωνικό) απ’ όσο θυμάμαι δεν περιλαμβάνει λανθασμένο λήμμα «Οκτωβριανά». (Αν κάποιος φίλος μπορεί, ας επιβεβαιώσει).

Στην πραγματικότητα, υπάρχει και τρίτος κλεφταράκος στην παρέα, διότι και το Μέγα Λεξικό της ελληνικής γλώσσας του Παπύρου έχει κι αυτό τα ανύπαρκτα Οκτωβριανά: συγκρούσεις που έγιναν το 1916 στην Αθήνα μεταξύ τών γαλλικών αποβατικών αγημάτων και μονάδων τού ελληνικού στρατού. Μπορεί βέβαια ο Πάπυρος να αντέγραψε το λάθος από τον Σταματάκο και στη συνέχεια Μπαμπινιώτης και ΛΚΝ να αντέγραψαν τον Πάπυρο, αλλά η ουσία δεν αλλάζει.

Η ουσία είναι ότι μόλις τσακώσαμε στα πράσα τα δύο (ή τρία;) εγκυρότερα, μεγαλύτερα και πιο ενημερωμένα ελληνικά λεξικά να αντιγράφουν ανεξέταστα ένα παλιότερο. Να είναι άραγε το μοναδικό τέτοιο περιστατικό;

Αλλά, πέρα από τα ανύπαρκτα Οκτωβριανά, ας πούμε δυο λόγια και για τα υπαρκτά Νοεμβριανά. Τα Νοεμβριανά λοιπόν έγιναν το 1916. Η χώρα βρισκόταν σε διχασμό και ο Βενιζέλος είχε δημιουργήσει το κράτος της Θεσσαλονίκης. Ο βασιλιάς Κωνσταντίνος θέλοντας να κατευνάσει την Αντάντ, είχε υποσχεθεί τον Οκτώβριο (στον βουλευτή Μπεναζέ, απεσταλμένο του Γάλλου Προέδρου) να της παραχωρήσει σημαντικό πολεμικό υλικό, αλλά αργούσε να υλοποιήσει την υπόσχεση. Στις 3/16 Νοεμβρίου 1916 (η πρώτη ημερομηνία είναι με το παλιό ημερολόγιο), δυνάμεις της Αντάντ υπό τον ναύαρχο Φουρνιέ έκαναν απόβαση στον Πειραιά και επέδωσαν διακοίνωση στην κυβέρνηση απαιτώντας την παράδοση του πολεμικού υλικού. Η κυβέρνηση απέρριψε τη διακοίνωση και αξιοποίησε τον χρόνο για να τοποθετήσει δυνάμεις σε όλα τα στρατηγικά σημεία. Έτσι, όταν στις 18 Νοεμβρίου/1 Δεκεμβρίου  τα συμμαχικά αγήματα επιχείρησαν να καταλάβουν θέσεις στην περιοχή των Αθηνών, με τη βεβαιότητα ότι αρκούσε μια επίδειξη δύναμης για να συνθηκολογήσει η κυβέρνηση, βρήκαν απρόσμενη και σκληρή αντίσταση. Έγιναν αιματηρές συγκρούσεις με πολλούς νεκρούς και από τις δύο πλευρές (194 συμμάχους και 82 Έλληνες). Ταυτόχρονα, το γαλλικό ναυτικό βομβάρδισε την Αθήνα με αρκετούς νεκρούς στον άμαχο πληθυσμό.

Τελικά ο Κωνσταντίνος συμβιβάστηκε και παραχώρησε ένα μέρος του υλικού, τα ξένα αγήματα και ακολούθησε διήμερο πογκρόμ εναντίον βενιζελικών πολιτών, με 35 βεβαιωμένους φόνους (και εκατοντάδες ίσως σκοτωμένους ανώνυμους πρόσφυγες, διότι οι πρόσφυγες, οι Κρητικοί και οι επιφανείς βενιζελικοί έμποροι ήταν οι τρεις βασικοί στόχοι του πογκρόμ). Περίπου 500 καταστήματα λεηλατήθηκαν, 900 πολίτες φυλακίστηκαν και 30 εφημερίδες έκλεισαν. Κυνηγήθηκαν επιφανείς βενιζελικοί (όπως π.χ. ο δήμαρχος Αθηναίων Εμμ. Μπενάκης) αλλά και απλοί πολίτες· για παράδειγμα, λεηλατήθηκε το καφενείο του παππού της γυναίκας μου στον Πειραιά επειδή ήταν στέκι Κρητικών. Ακολούθησε ο ολοσχερής αποκλεισμός της παλιάς Ελλάδας από δυνάμεις της Αντάντ, το ανάθεμα κατά του Βενιζέλου τον Δεκέμβριο και τελικά τον Μάιο ο εξαναγκασμός του Κωνσταντίνου σε φυγή στο εξωτερικό και η ενθρόνιση του γιου του, του Αλέξανδρου.

Όπως είπα πιο πάνω, τα λεξικά μας δίνουν στο λ. Νοεμβριανά ορισμό που πάσχει· δηλαδή, παραλείπουν εντελώς το εμφύλιο πογκρόμ (μόνο ο Δημητράκος κάνει λόγο στον ορισμό του για επακολουθήσασες ανωμαλίες). Κι όμως, στον τύπο της εποχής, η λ. Νοεμβριανά δηλώνει τόσο τις συγκρούσεις με τους Γάλλους όσο και το αντιβενιζελικό πογκρόμ. Επίσης, μια παρωνυχίδα είναι ότι και τα δύο λεξικά δίνουν ως ημερομηνία των γεγονότων τις 17 Νοεμβρίου ενώ όλα τα ιστορικά συγγράμματα μιλούν για τις 18 και 19 Νοεμβρίου (στις 18 οι συγκρούσεις, έως το μεσημέρι· στη συνέχεια το πογκρόμ). Αλλά ας μην είμαι πολύ αυστηρός με τα λεξικά, τη στιγμή που κοτζάμ εγκυκλοπαίδεια, και μάλιστα από τις καλύτερες, ή τουλάχιστον έτσι θεωρείται, και εννοώ την Πάπυρος-Λαρούς-Μπριτάνικα, στο λήμμα της για τα Νοεμβριανά όχι μόνο παραλείπει εντελώς τα του πογκρόμ, αλλά και τοποθετεί τα γεγονότα στο 1918!! (Δυο χρόνια αργότερα, όταν πλέον ο βασιλιάς Κωνσταντίνος είχε φύγει και ο Βενιζέλος είχε ήδη από τον Ιούνιο του 1917 επιστρέψει θριαμβευτής στην Αθήνα!)

Επειδή το άρθρο το γράφω μακριά από κιτάπια και χωρίς τη δυνατότητα να ανατρέχω στο Διαδίκτυο, δεν έχω λινκ προς το Διαδίκτυο, πέρα από ένα που είχα κρατήσει, από σελίδα με εκπαιδευτικό υλικό.