Ο λόγος και η ράβδος

Στο σημερινό tvxs υπάρχει ένα άρθρο για τη λογοκλοπή. Διαβάζουμε λοιπόν ότι: Ωστόσο – όπως έλεγαν και οι αρχαίοι ημών πρόγονοι – «όπου δεν πίπτει λόγος πίπτει ράβδος» και κατά συνέπεια, η ελληνική ποινική νομοθεσία…

Μπορεί η συντάκτρια να το γράφει ειρωνικά. Διότι, φυσικά, οι αρχαίοι ημών πρόγονοι δεν έλεγαν «όπου δεν πίπτει λόγος πίπτει ράβδος». Αυτό θα το ξέρετε οι περισσότεροι, το μαθαίνουμε δα στο σχολείο, ότι «το σωστό» είναι «όπου δεν τύπτει λόγος, τύπτει ράβδος». Τύπτω θα πει χτυπάω, από κει και οι τύψεις της συνείδησης, από την ίδια οικογένεια είναι και ο τύπος, το καλούπι.

Είναι όμως έτσι; Το έλεγαν αυτό το «τύπτει ράβδος» οι αρχαίοι; Όχι, οι αρχαίοι έλεγαν περίπου το αντίθετο. Τι θέλω να πω; Ότι το «όπου δεν τύπτει λόγος τύπτει ράβδος» δεν είναι αρχαίο, αλλά πιθανότατα επίσης δασκαλίστικη κατασκευή του 19ου αιώνα. Τι έλεγαν οι αρχαίοι;

Οι κανονικοί αρχαίοι πιθανώς δεν έλεγαν τίποτε. Η πρώτη εμφάνιση παροιμίας με το λόγο και τη ράβδο υπάρχει στον Μιχαήλ Αποστόλη, ο οποίος μπορεί μεν να εντάσσεται στο κόρπους των παροιμιογράφων αλλά αρχαίος δεν είναι: πέθανε περί το 1480 στην Ιταλία, όπου είχε καταφύγει μετά την Άλωση. Βέβαια, στις Παροιμίες που εξέδωσε ανακατεύει αρχαίες και βυζαντινές, αλλά τίποτε δεν μας λέει ότι η συγκεκριμένη την οποία καταγράφει για τον λόγο και τη ράβδο είναι αρχαία. Οπότε το σωστό είναι να τη θεωρούμε βυζαντινή.

Το κυριότερο όμως είναι ότι η παροιμία που καταγράφει ο Αποστόλιος (η 77η της 12ης εκατοντάδας) είναι: Ον ου τύπτει λόγος, ουδέ ράβδος. Και εξηγεί: επί των μη πειθομένων τοις εισηγουμένοις τα βέλτιστα. Λέει δηλαδή ο Αποστόλιος ότι «όποιον δεν τον αγγίζει ο λόγος, ούτε το ραβδί πρόκειται να τον αγγίξει», τουλάχιστον έτσι το καταλαβαίνω εγώ, και εξηγεί ότι αυτή η παροιμία λέγεται για όσους δεν πείθονται όταν τους προτείνεις κάτι καλό.

Την παροιμία «ον ου τύπτει λόγος ουδέ ράβδος» την καταγράφει στη συνέχεια ο ιερομόναχος Παρθένιος Κατζιούλης (που πέθανε το 1730) στην πρώτη νεοελληνική συλλογή παροιμιών και από εκεί την αναδημοσιεύει στον πρώτο τόμο των Παροιμιών του ο Πολίτης, ο οποίος δίνει και νεοελληνικό ανάλογο, που όμως δεν ξέρω ποιο είναι διότι αυτό βρίσκεται στο αδημοσίευτο κομμάτι των Παροιμιών, που μένει ανέκδοτο επί εκατό και βάλε χρόνια, προς δόξα του νεοελληνικού κράτους που δεν καταδέχεται να ξοδέψει για το εθνικό αυτό έργο το ένα δέκατο όσων καταβροχθίζει το μέσο χρυσόπαιδο κάθε χρόνο.

Πιθανότατα από τους δασκάλους και πιθανότατα τον 19ο αιώνα, η παροιμία του Αποστολίου παραλλάχτηκε στο «όποιον δεν τύπτει λόγος τύπτει ράβδος», που όμως σημαίνει σχεδόν το αντίθετο. Δεν μπορώ να πω πότε εμφανίστηκε ο παραλλαγμένος τύπος, αλλά σε βιβλίο του 1842 έχω βρει την παροιμία του Αποστολίου με σχόλιο ότι «η συνήθεια λέγει αντιθέτως όποιον δεν τύπτει λόγος τύπτει ράβδος, ήτοι τον ανόητον σωφρονίζει η ράβδος».

Κι επειδή το «τύπτει» όσο και να πεις είναι αδιάφανο, πολύ γρήγορα έγινε «πείθει» και «πίπτει», που επικράτησε αναφανδόν, μια και ήταν τόσο παραστατικό. Ήδη το 1875, σε βιβλίο για τις απειλές του πανσλαβισμού βρίσκω τον τύπο «όπου δεν πίπτει λόγος, πίπτει ράβδος». Και από εκεί πρέπει να βγήκε και η δασκαλίστικη παροιμιώδης απειλητική φράση, ότι «θα πέσει η Αγία Ράβδος».

Προσοχή, να μην παρεξηγηθώ. Δεν λέω, για όνομα Θεού, ότι η σημερινή φράση «όπου δεν πίπτει λόγος…» είναι λαθεμένη και ότι πρέπει να επιστρέψουμε στην φράση του Αποστολίου. Κάθε άλλο. Η σημερινή φράση είναι απόλυτα καθιερωμένη και εδώ που τα λέμε στα δικά μας αυτιά ηχεί σαφώς ρυθμικότερη από την αποστολιανή. Το μόνο που λέω είναι πως δεν την είπαν οι αρχαίοι ημών πρόγονοι, ούτε αυτήν ούτε την παλιότερη παραλλαγή της με το «τύπτει».