Οχτακόσια χρόνια λάθος το λέμε!

Το σημείωμα αυτό είχα σκοπό να το εμφανίσω στις αρχές του μήνα, αλλά έπεσαν οι εκλογές. Καθώς ο μήνας τελειώνει, το βγάζω τώρα.

Πριν από κάμποσο καιρό, σε μια διαδικτυακή συζήτηση, ένας ιστολόγος δεν μπορούσε να κρύψει την αγανάκτησή του: Παίρνω ανάποδες με κάτι τέτοια λάθη, ειδικά όταν γίνονται από κόσμο (υποτίθεται) μορφωμένο, έγραφε. Ποιο είναι αυτό το τόσο ατιμωτικό λάθος; Θα μπορούσα να το διατυπώσω σε μορφή κουίζ, με την απάντηση σε άλλη σελίδα, αλλά προτιμώ να μη σας κουράσω. Το λάθος που εννοώ είναι το να λέει κανείς ή να γράφει ΟκτώΜβριος, αντί για το σωστό Οκτώβριος.

Ο τύπος «Οκτώμβριος» είναι περιφρονημένος, πρέπει να το παραδεχτούμε, επειδή ακούγεται λαϊκός, σαν τον συγγενή από το χωριό που δεν τον παρουσιάζουμε για να μη μας φέρουν σε δύσκολη θέση οι τρόποι του· ενώ το να πεις, φερειπείν, «εξεμέτρησε τα προς το ζην», το οποίο επί της ουσίας είναι τρίδιπλο λάθος, συγχωρείται, επειδή αναβαπτίζεται στην τρισχιλιόχρονη κολυμπήθρα.

Έτσι, με τη ρετσινιά του λαϊκού λάθους, ο Οκτώμβριος βρήκε περίοπτη θέση στο πάνθεον των σολοικισμών και στα λαθολόγια που καταρτίζουν διάφοροι γλωσσονόμοι (τον όρο τον κλέβω από έναν καλό συνάδελφο). Πολλοί από αυτούς τους λαθολόγους δεν διστάζουν να χρεώνουν το λάθος στους δημοτικιστές ή στο μονοτονικό ή να το θεωρούν ένδειξη για το κακό χάλι που έχει η παιδεία μας τα τελευταία χρόνια.

Τυπικά, δίκιο έχουν οι καθαρολόγοι (άλλωστε το Οκτώμβριος το αντιλαμβάνονται ως λάθος και πολλοί καλοπροαίρετοι ομιλητές, μη λαθοθήρες): ο μήνας Οκτώβριος (που είναι δάνειο από τα λατινικά όπως και οι υπόλοιποι έντεκα άλλωστε) δεν έχει μι, επειδή δεν είχε στα λατινικά, όπου τα ονόματα ήταν september, october, november, december.

Το ρωμαϊκό μηνολόγιο, που το έχουμε δανειστεί ολόκληρο, ξεκινούσε από τον Μάρτιο. Οι τέσσερις πρώτοι μήνες είχαν ονόματα θεών (Μάρτιος από τον Άρη, Απρίλιος μάλλον από την Αφροδίτη, Μάιος από τη Μαία, Ιούνιος από την Ήρα-Juno). Ο επόμενος μήνας λεγόταν Quintilis, πέμπτος, αλλά ονομάστηκε Ιούλιος προς τιμή του Ιουλίου Καίσαρα, ενώ και ο επόμενος, ο έκτος (Sextilis) μετονομάστηκε σε Αύγουστο προς τιμή του Οκταβιανού Αυγούστου. Περιέργως όμως, η μόδα να βαφτίζουν τους μήνες με τα ονόματα αυτοκρατόρων σταμάτησε εκεί κι έτσι στους επόμενους μήνες τα ονόματα προέκυψαν από την αρίθμηση: έβδομος μήνας ο Σεπτέμβριος (September από το septem = εφτά), όγδοος ο Οκτώβριος (October από το octo = οχτώ), ένατος ο Νοέμβριος (November από το novem = εννιά) και δέκατος ο Δεκέμβριος (December από το decem = δέκα).

Βέβαια, αργότερα το ρωμαϊκό μηνολόγιο τροποποιήθηκε και μπήκαν στην αρχή ο Ιανουάριος και ο Φεβρουάριος, με αποτέλεσμα η αντιστοιχία των αριθμών να έχει χαλάσει: ο Σεπτέμβρης είναι ο ένατος μήνας, όχι ο έβδομος, ο Οκτώβρης δέκατος και όχι πια όγδοος και πάει λέγοντας.

Το γιατί είπαμε και γράψαμε Οκτώμβριος είναι ευεξήγητο: από την ομάδα των τεσσάρων μηνών που κλείνουν το χρόνο και που έχουν την ίδια κατάληξη –βριος, οι τρεις έχουν το μ, και ο Οκτώβριος όχι –οπότε είναι πολύ λογικό και ανθρώπινο, με βάση τον πανίσχυρο νόμο της αναλογίας, να θέλουμε αυθόρμητα να προσθέσουμε το Μ και στον Οκτώβρη ή, όπως το λέει με συγκρατημένη περιφρόνηση το σημείωμα στο λεξικό Μπαμπινιώτη, «από τα ονόματα των μηνών αυτών επηρεάζονται ορισμένοι ομιλητές, προφέροντας και τον Οκτώβριο με –μ– (Οκτώμβριος!)».

Παρά το ότι πολλοί θα θέλανε να το θεωρήσουν πρόσφατο φαινόμενο, το «λάθος» να λέμε Οκτώμβριος υπακούοντας στο νόμο της αναλογίας, αντί να πούμε Οκτώβριος όπως υπαγορεύει η λατινική ετυμολογία, δεν είναι και πολύ καινούργιο, δεν είναι καρπός της δήθεν γλωσσικής παρακμής των τελευταίων χρόνων, αλλά είναι πολύ παλιότερο. Πόσο παλιό; Πολύ.

Για παράδειγμα, στην ιστορία της αλώσεως όπως παραδίδεται από τον ψευδοΣφραντζή, χρησιμοποιείται παντού ο τύπος Οκτώμβριος αντί του «σωστού» Οκτώβριος. Το «λάθος» δεν υπάρχει στον αυθεντικό Σφραντζή· ο ψευτοΣφραντζής (με κάποιες προσθήκες ενός Μελισσηνού) είναι κανα-δυο αιώνες νεότερος, δηλ. στον 17^ο αιώνα πρέπει να γράφτηκε –αν και αυτές τις λεπτομέρειες δεν τις έχω τσεκάρει και ούτε είναι το φόρτε μου οπότε μπορεί να πέφτω έξω.

Όμως, μπορούμε να πάμε πιο πίσω. Τις προάλλες φυλλομετρούσα τη συλλογή ελληνικών χειρογράφων της βιβλιοθήκης του Παλέρμου (έχει το ιντερνέτι μυριάδες τέτοιους άχρηστους θησαυρούς για όποιον θέλει να χάνει την ώρα του με πράγματα μη παραδεδεγμένης χρησιμότητας) και σε έγγραφα γραμμένα γύρω στο 1225 βρήκα πολλές φορές τον τύπο Οκτώμυριος (όπως συνηθιζόταν τότε, το βήτα το έγραφαν παντού με ύψιλον οι συντάκτες του συγκεκριμένου εγγράφου). Οχτακόσια χρόνια λοιπόν έχει ηλικία το οκτωμβριανό λάθος -κι ακόμα να μάθουμε να το λέμε σωστά!

Μια ακόμα ένδειξη για την παλαιότητα αλλά και για την διάδοση του τύπου Οκτώμβριος, έμμεση, την παίρνουμε από μια άλλη γλώσσα. Στα βουλγάρικα, ο Οκτώβριος είναι Октомври, οκτόμβρι, και εδώ τα βουλγάρικα (και τα σλαβομακεδόνικα που δεν υπάρχουν) διαφοροποιούνται από τις άλλες σλάβικες γλώσσες που έχουν σκέτο b χωρίς m (όσες έχουν τα λατινικά ονόματα στους μήνες, διότι πολλές έχουν την λαϊκή σλάβικη ονοματολογία). Ολοφάνερα, η διαφοροποίηση αυτή είναι ελληνική επιρροή, πράγμα από το οποίο μπορούμε να υποθέσουμε, με αρκετή πιθανότητα, πως ο πολύς κόσμος Οκτώμβριο τον έλεγε τον μήνα πριν από καμιά δεκαριά αιώνες. Δεν πρόκειται δηλαδή για το λάθος ενός μεμονωμένου γραφιά (ο οποίος μπορεί, στο κάτω κάτω βρε αδερφέ να ήταν και αστοιχείωτος, θα έλεγε κανείς) αλλά για εκτεταμένο φαινόμενο.

Όμως, το «λάθος» είναι ακόμα πιο παλιό. Βέβαια, ψάχνοντας στον ψηφιακό δίσκο TLG δεν βρίσκω άλλη εμφάνιση του Οκτώμβριος πέρα από τον ψευδο-Σφραντζή, ούτε και στο Λίντελ Σκοτ, βρίσκω όμως Οκτώμβριος στο ελληνικό Λίντελ Σκοτ, και στο Πατερικό λεξικό του Λάμπε, με παραπομπή σε ταπεινά εκκλησιαστικά κείμενα του 6^ου αιώνα, αλλά και στο μεσαιωνικό λεξικό του Κριαρά, όπου καταγράφονται αρκετές εμφανίσεις του τύπου Οκτώμβριος που χρονολογούνται από τον 6^ο αιώνα μ.Χ. έως το 1797. Για να είμαι δίκαιος, το «επιγραμμικό» TLG (αυτό σημαίνει ονλάιν) έχει κι αυτό κάμποσες απ’ αυτές τις οκτωμβριανές ανευρέσεις. Για να μην πω ότι οι εμφανίσεις του τύπου Οκτώμβριος θα ήταν (εικάζω) πολύ περισσότερες αν οι φιλόλογοι που εκδίδουν τα παλιά κείμενα δεν είχαν την τάση να διορθώνουν τα «λάθη».

Επομένως, ο τύπος Οκτώμβριος δεν είναι κάτι καινούργιο, δεν είναι απόρροια της δήθεν γλωσσικής παρακμής των τελευταίων δεκαετιών, δεν φταίνε γι’ αυτόν οι δημοτικιστές ή το μονοτονικό ή τα ιδιωτικά κανάλια. Είναι τύπος που υπαγορεύεται από τον ισχυρότατο νόμο της αναλογίας και που μετράει ήδη καμιά δεκαπενταριά αιώνες στη γλώσσα μας. Οπότε και ο τίτλος που έβαλα, και που μιλάει για οχτακόσια χρόνια, είναι παραπλανητικός –αλλά μ’ αρέσει ο ρυθμός του και δεν θα τον αλλάξω.

Με όλα αυτά να μην παρεξηγηθώ: δεν σας λέω ότι από αύριο πρέπει να αρχίσετε να γράφετε Οκτώμβριος–άλλωστε ούτε κι εγώ το γράφω, ούτε καν το λέω (μάλιστα, εγώ μερικές φορές, ιδίως όταν μιλάω γρήγορα, λέω Σεπτέβρης, Νοέβρης, Δεκέβρης). Όμως, ας μην θεωρούμε πως ο τύπος «Οκτώμβριος» είναι ένδειξη αμορφωσιάς ή πως είναι το αποκορύφωμα του σολοικισμού. Γιατί, αν χαρακτηρίσουμε σοβαρό γλωσσικό ατόπημα τον τύπο «Οκτώμβριος», πώς πρέπει να χαρακτηρίσουμε φράσεις όπως: «η μέθη ώθησε μια πάσχουσα ρητορική «μελοδράματος, αλλά ερίζεται δραματουργικά αν είναι η μέθη που μιλά ή ο αληθινός πόθος που εκλύεται»;

Υ.Γ. Η φράση είναι παρμένη από θεατρική κριτική γνωστού φιλολόγου-κριτικού· για περισσότερα, πρέπει να ψάξετε στο ιστολόγιο του Γιάννη Χάρη!

ΥΓ2 Από την άλλη, ίσως σε λίγα χρόνια να σταματήσει, ύστερα από 15 αιώνες, το «προαιώνιο λάθος»: οι κόρες μου μού λένε ότι στην τάξη τους κανένα παιδί δεν λέει «Οκτώμβριος» -μας έχουν ταράξει από την πρώτη δημοτικού να μην το λέμε έτσι, είπαν.