Τα δίδυμα μι του μαμόθρεφτου

Με ρώτησε τις προάλλες ένας φίλος σε ηλεμήνυμα αν πρόσεξα ένα πρόσφατο κείμενο στη στήλη του Χρ. Μιχαηλίδη στην Ελευθεροτυπία, που ήταν αφιερωμένο στους νέους στις χώρες της Δυτικής Ευρώπης, οι οποίοι εξαιτίας της οικονομικής κρίσης δεν φεύγουν πια από το πατρικό σπίτι μόλις εικοσαρίσουν αλλά κάθονται και αργότερα, συχνά μάλιστα καβατζάρουν τα τριάντα.

Ο φίλος ρωτάει πώς είναι δυνατόν να γράφουμε στο ίδιο κείμενο με δύο μι το μαμόθρεφτος (όπως στον τίτλο: Η κρίση αύξησε και τα… «μαμμόθρεφτα»! και με ένα μι τη μαμά (μέσα στο κείμενο, π.χ. «αγόρια της μαμάς»). Δεν θα έπρεπε, αλλά δυστυχώς έγινε, και δεν φταίει ο δημοσιογράφος ή η εφημερίδα, αλλά η… τρισχιλιετής μας παράδοση ή τουλάχιστον ο τρόπος που την ερμηνεύουμε.

Στα αρχαία, η λέξη παραδίδεται «μαμμόθρεπτος», οπότε ήταν αυτός που τον ανατρέφει η γιαγιά του, διότι μάμμη ήταν η γιαγιά. Κι επειδή του παιδιού μου το παιδί δυο φορές είναι παιδί, τα παιδιά που τ’ ανάτρεφε η γιαγιά (και τους έκανε όλα τα χατίρια) θεωρήθηκαν, κατά το κοινώς λεγόμενο, βουτυρομπεμπέδες και βγήκε η βρισιά «μαμμόθρεπτος» (υπάρχει στον Αριστοφάνη). Σχετικό είναι και το «μαμμάκυθος», ο μωρός, αυτός που κρύβεται (από το ρήμα κεύθω) στα φουστάνια της γιαγιάς του. Ή της μαμάς του, πρέπει να πούμε, γιατί ήδη από τ’ αρχαία η λέξη «μάμμη» παίρνει τη σημασία και της μητέρας, και από εκεί προήλθε το σημερινό μαμά, άλλωστε.

Να πούμε εδωπέρα ότι εκείνος ο μυστήριος ο Φρύνιχος, ο αττικιστής γραμματικός του 2ου αιώνα, στις συμβουλές που δίνει προς τον μαθητή του, πώς να μιλάει σωστά ελληνικά, καταδικάζει τον τύπο μαμμόθρεπτος και προτείνει αντ’ αυτού τον τ. «τηθαλλαδούς» (όπου τήθη η γιαγιά): Μαμμόθρεπτον μὴ λέγε͵ τηθαλλαδοῦν δέ.

Οι πιο πολλές από τις συμβουλές του Φρύνιχου δεν εισακούστηκαν κι έτσι οι περισσότεροι τύποι που εκείνος καταδίκαζε για λαθεμένους έχουν σήμερα καθιερωθεί. Σήμερα λέμε ευχαριστώ, νερό, κρεβάτι, αυθεντία, πάντοτε, ακόμη, μονόφθαλμος, μέθυσος, οπωροπώλης, ρέει, πλέει, βασίλισσα, σιχαίνομαι, κατόρθωμα, μαγειρείο, βρέχει, μαμόθρεφτος, πανδοχείο, κοχλιάριο, έφαγα, ψύλλος, βιοτικός, γογγύζω, χρησιμεύω, λιθάρι, τύποι που βρίσκονται στη μαύρη λίστα του Φρύνιχου (ή που προέρχονται από τύπους της μαύρης λίστας) κι ας τους είχε καταδικάσει όλους αυτούς τους τύπους ο Φρύνιχος πριν από σχεδόν δυο χιλιάδες χρόνια.

Σκέφτομαι όμως μήπως η αντίθεσή του στο «μαμμόθρεπτος» να μην οφείλεται απλώς σε παραξενιά, αλλά στο ότι είχε καταντήσει ασαφές τότε, αφού «μάμμη» μπορούσε να είναι και η μαμά και η γιαγιά.

Τέλος πάντων, σήμερα –και παρόλο που οι γιαγιάδες εξακολουθούν να κάνουν χατίρια– μαμόθρεφτος είναι το χαϊδεμένο παιδί, που είναι εξαρτημένο από τη μαμά του και άβουλο, το παιδί της μαμάς, ο μαμάκιας. Οπότε, κατά τη γνώμη μου καλά κάνει το λεξικό του Ιδρύματος Τριανταφυλλίδη και γράφει μαμόθρεφτος, δεχόμενο την παρετυμολογία από τη μαμά. Αντίθετα, το λεξικό Μπαμπινιώτη, εννοώ το Μεγάλο, ορθογραφεί «μαμμόθρεφτος»· βέβαια, από τη σκοπιά του είναι συνεπές, διότι το ίδιο λεξικό (τουλάχιστον στην τρίτη έκδοση που κοιτάζω) ορθογραφεί επίσης: μαμμά, μαμμάκα, μαμμακούλα, άρα δεν είναι ασυνεπής ο δικός του μαμμόθρεφτος (όπως λένε οι αγγλοσάξονες there is a method in this madness). Από την άλλη, το ορθογραφικό λεξικό του Μπαμπινιώτη, που βάζει νερό στο κρασί της ακραίας ετυμολογικής ορθογραφίας, δέχεται σαν κύριους τους απλούστερους τύπους: μαμά, μαμάκα, μαμόθρεφτος, αλλά σε σημειώματα αναφέρει ότι ετυμολογικώς σωστότεροι είναι οι τύποι με τα δύο μι, οπότε πάλι κι αυτό συνεπές είναι.

Όμως, στην ψηφιακή εποχή μας, μεγαλύτερη επιρροή ίσως να μην έχουν τα έντυπα λεξικά αλλά το πρόγραμμα διόρθωσης ορθογραφίας που χρησιμοποιούμε. Και ο ορθογράφος του Word, που νομίζω ότι έχει φτιαχτεί με συμβουλές Μπαμπινιώτη, θεωρεί ανορθόγραφο (κοινώς: κοκκινίζει) το «μαμόθρεφτος» και το διορθώνει σε «μαμμόθρεφτος». Φυσικά, ο ίδιος ορθογράφος θεωρεί ανορθόγραφο το «μαμμά», κι έτσι γίνεται δυνατόν να γραφτούν παράδοξες φράσεις όπως: Αυτά τα παιδιά, ιδίως αν είναι και αγόρια, οι άλλοι συνήθιζαν και συνηθίζουν ακόμα, να τα αποκαλούν «αγόρια της μαμάς», ή αλλιώς «μαμμόθρεφτα» (από το άρθρο της Ελευθεροτυπίας), όπου με ένα μι η μαμά αλλά με δύο τα μαμμόθρεφτα!

Για να τελειώνω με τον μαμόθρεφτο, να προσθέσω μια ενδιαφέρουσα λεπτομέρεια. Η λέξη μαμμόθρεπτος, η αρχαία, πέρασε και στα λατινικά, μάλλον από το θέατρο, mammothreptus. Κι έτσι στα σημερινά ισπανικά mamotreto είναι το μεγάλο και άβολο αντικείμενο, και ειδικά το χοντρό βιβλίο με άγαρμπο σχήμα -που εμείς το λέμε θαρρώ τούβλο αν είναι βιβλίο ή γκουμούτσα, για βιβλία και αντικείμενα. Μη μου πείτε ότι δεν σας διαπέρασαν ρίγη εθνικής υπερηφάνειας!