Πώς έγινε το μάλε-βράσε;

 

Η φράση αυτή ταλαιπωρεί εδώ και πολλές δεκαετίες τους ετυμολόγους, μια και δεν έχει βρεθεί πειστική εξήγηση για την προέλευσή της. Η σημασία της, βέβαια, είναι ξεκάθαρη: «έγινε το μάλε-βράσε» θα πει έγινε μεγάλη φασαρία, έγινε χαμός.

Δυο είναι τα βασικά συστατικά του μάλε-βράσε, ο θόρυβος και η αταξία. Όπως έγραφε ο Γιώργος ο Ιωάννου για μια πολυσύχναστη διασταύρωση, «γίνεται από κυκλοφορία το μάλε-βράσε», συνήθως όμως η λέξη περιγράφει καβγά, χτυπήματα, μάχη, όχι αστεία πράγματα. Βέβαια, έχει επίσης χρησιμοποιηθεί η έκφραση και για άλλου είδους «ακατονόμαστες» δραστηριότητες: Αίσχη! Με μια καινούργια, που προσέλαβε ο λεβέντης. <…> Κλείστηκαν μέσ’ στο γραφείο κι έγινε το μάλε-βράσε (Μιας πεντάρας νιάτα). Αλλά δεν μας προβληματίζει το νόημα· στην ετυμολογία σκοντάφτουμε.

Τα σημερινά λεξικά μας δέχονται ότι το φραστικό σύνθετο «μάλε-βράσε» έχει την αρχή του στη φράση «βάλε βράσε», σαν πρόσταγμα, που με ανομοίωση έγινε «μάλε βράσε». Αυτά τα λέει το λεξικό Μπαμπινιώτη, τόσο το ερμηνευτικό (το μεγάλο) όσο και το Ετυμολογικό. Το ΛΚΝ περιπλέκει λίγο περισσότερο τα πράγματα, μια και καταγράφει επίσης τους μονολεκτικούς τύπους μαλιοβράσι και μαλεβράσι, και θεωρεί κύριο τύπο το μαλιοβράσι. Ωστόσο, και το ΛΚΝ την ίδια αρχή δίνει, όπως άλλωστε και το νεοελληνικό του Κριαρά.

Δεν είναι αυτή η μόνη θεωρία. Κάποιος κρητικός, θαρρώ ο Ξανθουδίδης, είχε προτείνει σαν αρχή τη «βράση της μαλιάς». Μαλιά είναι η φιλονικία, ο τσακωμός στα κρητικά. Η εκδοχή αυτή δεν έχει οπαδούς σήμερα.

 Ομολογώ ότι δεν μπόρεσα να βρω τα άρθρα όπου εκτίθεται αναλυτικά η θεωρία του «βάλε βράσε» (στο περιοδικό Αθηνά, πολλοί τόμοι του οποίου υπάρχουν ονλάιν, αλλά όχι αυτοί που μ’ ενδιαφέρουν· πρόκειται για τον τόμο 27-28 του 1915 (σελ. 149) και τον τόμο 29 του 1917, σελ. 104) κι έτσι δεν μπορώ να δω αναλυτικά τα επιχειρήματα των εισηγητών της θεωρίας. Νομίζω πάντως ότι τα είχα διαβάσει σε μιαν άλλη ζωή, θαρρώ ο Κουκουλές είχε γράψει ένα από τα άρθρα, αλλά η αμυδρότατη ανάμνησή μου είναι πως δεν είχα πειστεί. Το κακό είναι πως δεν θυμάμαι τα επιχειρήματα για να μπορώ να τα παρουσιάσω σ’ εσάς, κι έτσι αδικώ την άποψη αυτή, η οποία, πρέπει να το πω, μου φαίνεται απίθανη.

 Να φανταστούμε ότι βρισκόμαστε σε στρατιωτική μονάδα, και λέει ο λοχαγός στον μάγειρα «βάλε βράσε» και γίνεται φασαρία καθώς οι φαντάροι τρέχουν να προλάβουν το λιγοστό φαΐ; Και λένε «έγινε το βάλε βράσε» και μετά γίνεται η ανομοίωση «μάλε βράσε»; Ξαναλέω, το βρίσκω απίθανο, έστω κι αν σε άλλα συμφραζόμενα υπάρχει (τουρκική επιρροή) η αντικατάσταση του πρώτου γράμματος από το μι. Διότι, εδώ, έχουμε ένα κοινότατο ρήμα, το βάζω, δεν μπορώ να καταλάβω πώς ξεχάστηκε.

 Ωστόσο, υπάρχει και μια άλλη εξήγηση, την οποία ενστικτωδώς βρίσκω πολύ ενδιαφέρουσα. Δεν την σκέφτηκα εγώ, μου την υπέδειξε ο Δύτης μας, στο πρώτο ηλεμήνυμα που μου έστειλε πριν από κανα χρόνο περίπου, πριν αρχίσει ακόμα τις καταδύσεις του στ’ ανεξερεύνητα βάθη των νιπτήρων.

Έγραφε λοιπόν ο Δύτης: Επειδή με πιάνει κάπου-κάπου το σαράκι των λέξεων, θυμήθηκα ένα στίχο του Εγγονόπουλου που αναφέρει το «Βρας, αλβανιστί πυρ» ή κάπως έτσι. Πράγματι ρώτησα ένα φίλο από την Αλβανία: βρας είναι κάποιος ρηματικός τύπος του «σκοτώνω», και «μάλε-βράσε» σημαίνει στα αλβανικά κάτι σαν «παίρνω και σκοτώνω, πιάνω και σκοτώνω»

Πράγματι, vras στα αλβανικά είναι «σκοτώνω», αλλά λέξη mall / malle / male που να σημαίνει (περίπου) πιάνω ή παίρνω δεν υπάρχει. Ρώτησα αλβανούς του Διαδικτύου, αλλά δεν με διαφώτισε κανείς.

 Σκέφτηκα ύστερα πως το παίρνω/πιάνω στα αλβανικά είναι marr, οπότε, επειδή το και είναι e, το marr e vras θα μπορούσε να σημαίνει κάτι σαν «πιάνω και σκοτώνω». Βρίσκω αρκετά πιθανή αυτή την άποψη αν και πολύ θα ήθελα να την ελέγξει κάποιος που να ξέρει καλά αλβανικά. Βέβαια, αν η λέξη πέρασε στα ελληνικά, δεν θα πέρασε από τα σημερινά αλβανικά αλλά από τα αρβανίτικα, που είναι παλιότερη μορφή.

 Ωστόσο, ενώ τα είχα γράψει όλα αυτά, πηγαίνω στο slang.gr για να δω αν έχουν κάποια καλή παραδειγματική φράση για το μάλε-βράσε, και βλέπω ότι στο λήμμα τους (που το είχα δει πριν από μήνες και δεν έλεγε κάτι καινούργιο για την ετυμολογία), κάποιος πρόσθεσε μια διαφορετική άποψη για αρβανίτικη ετυμολογία. Λέει ο Ερανιστής:

 Είναι αρβανίτικης προέλευσης η συγκεκριμένη φράση. Το μάλε προέρχεται από το mal-i: το βουνό και το βράσε από το vras: θάνατος. Δηλαδή, θα μπορούσε να αποδοθεί ως «στο βουνό γίνεται θανατικό». Στη νεοελληνική έχει περάσει ως φράση που σημαίνει αναστάτωση, αναταραχή, αναμπουμπούλα. Στην αρβανίτικη διάλεκτο υπάρχει η φράση – προτροπή προς συμπλεκόμενους «Ν’ μάλι βράε!» που κατά λέξη σημαίνει «στο βουνό σκότωσε!», αλλά στην ουσία προτρέπει τον υποστηριζόμενο «χτύπα στο ψαχνό!».
Για την ιστορία τη λέξη βρας χρησιμοποιεί και ο, κατά το ήμισυ Υδραίος, Εγγονόπουλος στο «Μπολιβάρ» και την ερμηνεύει λανθασμένα πυρ, καθώς δεν γνώριζε αρβανίτικα. Οι Υδραίοι και Σπετσιώτες ναυμάχοι του ’21 έδιναν το παράγγελμα βρας – θάνατος στους κανονιοβολιστές και όχι πυρ το οποίο στην αρβανίτικη είναι ζιαρμ.

 Κι αυτή πιθανή εξήγηση είναι, αν και βλέπω μερικά κενά. Αν όμως πράγματι υπάρχει παρεμφερής αρβανίτικη φράση που λέγεται στους καβγάδες, τότε δεν χωρεί αμφιβολία ότι αυτή είναι η προέλευση του ελληνικού μάλε-βράσε, που μέχρι στιγμής έχει ξεφύγει από τα λεξικά μας.