Ο ριψοκίνδυνος κύριος Καμπέρος

Ένας ωραίος τρόπος για να κερδίσεις την υστεροφημία είναι να γίνει το όνομά σου λέξη· πάρα πολλές λέξεις του λεξιλογίου μας προέρχονται από κύρια ονόματα, ονόματα προσώπων ή λαών ή τοπωνύμια. Το θέμα είναι τεράστιο, αξίζει ιδιαίτερο άρθρο (έχω γράψει) αλλά ακόμα και βιβλίο μπορεί να γραφτεί (έχουν γραφτεί πολλά) για όλες τις λέξεις που προήλθαν από κύρια ονόματα. Θα το συζητήσουμε κάποια φορά, όχι όμως τώρα.

Τώρα θα πούμε για τον ριψοκίνδυνο κύριο Καμπέρο, που κέρδισε πιθανότατα την υστεροφημία χωρίς να το θέλει. Αφορμή παίρνω από ένα πρόσφατο άρθρο του Θ. Μωυσιάδη στο ιστολόγιο Linguarium, με τίτλο Δυσετυμολόγητες λέξεις προερχόμενες από κύρια ονόματα, όπου ο Θ.Μ. εξετάζει κάποιες (πολύ γοητευτικές) περιπτώσεις με δύσκολες ετυμολογίες από κύρια ονόματα. Η πρώτη απ’ αυτές, είναι το επίθετο «τρελοκαμπέρω», η απερίσκεπτη γυναίκα που δεν σκέφτεται λογικά. Όπως λέει ο Μωυσιάδης, η τρέχουσα εξήγηση από το τουρκικό kamber (αχώριστος σύντροφος) δεν ικανοποιεί. Κι έτσι (αντιγράφω): Πυρήνας τής λέξεως είναι ένα λησμονημένο κύριο όνομα, το οποίο θα μας ερχόταν ευθύς στον νου αν ήμαστε κάπως εξοικειωμένοι με την ιστορία τής ελληνικής πολεμικής αεροπορίας. Στις 13 Μαΐου 1912 πραγματοποίησε την πρώτη πτήση στην Ελλάδα ένας υπολοχαγός που μετεκπαιδεύτηκε ως πιλότος στη Γαλλία. Λεγόταν Δημήτριος Καμπέρος. Ανέλαβε πλήθος αποστολών κατοπτεύσεως των τουρκικών στρατευμάτων στον Α΄ Βαλκανικό Πόλεμο και μετασκεύασε το αεροπλάνο του, τύπου Henri Farman, σε υδροπλάνο, επιτυγχάνοντας την ανώτατη για την εποχή επίδοση: 110 χλμ./ώρα. Οι πηγές δείχνουν ότι διεκπεραίωσε ριψοκίνδυνες αποστολές, πραγματοποίησε πολλές παρακινδυνευμένες πτήσεις και ενέργειες παράτολμες για τα μέσα τής εποχής.

Πώς πιστεύετε ότι τον αποκαλούσαν οι συνάδελφοί του; Φυσικά, τρελοκαμπέρο!

Όμως, η λ. βαθμηδόν έχασε το αρχικό σημασιολογικό της δίκτυο, που τη συνέδεε με τα πραγματικά περιστατικά. Η κλητική επανερμηνεύθηκε σαν ονομαστική θηλυκού και έγινε η τρελοκαμπέρω. Σε αυτό συνέβαλε η παρουσία τέτοιων κακόσημων θηλυκών στη γλώσσα, π.χ. τρελέγκω, ρεζίλω, χοντρέλω, κακίστρω, σουρτούκω (ΑΛΝΕ).

Την ίδια θεωρία την είχαμε συζητήσει πέρσι τέτοιον καιρό στη Λεξιλογία, το φόρουμ των μερακλήδων μεταφραστών, όπου ο αγαπητός Ζάζουλας έδωσε ένα ωραίο πορτρέτο του Καμπέρου, ενώ την έχω δει και παλιότερα σε διάφορα έντυπα.

Λοιπόν, ο Δημήτριος Καμπέρος (1883-1942) ήταν πράγματι παράτολμος άνθρωπος. Από πειραιώτικη οικογένεια υδραϊκής καταγωγής, ήταν ένας από τους έξι πρώτους Έλληνες αεροπόρους· διακρινόταν για τους επικίνδυνους ελιγμούς του και ίσως για τον απρόβλεπτο χαρακτήρα του, αφού ακόμα και στην παρθενική επίδειξη τον Μάιο του 1912 δεν δίστασε να κάνει επεισόδιο μπροστά στον πρωθυπουργό Βενιζέλο επειδή άλλος αεροπόρος, ο Αργυρόπουλος, τον είχε παρενοχλήσει στην πτήση και δεν τον άφησε να κάνει τους ελιγμούς που ήθελε. Ο Καμπέρος πολέμησε στους βαλκανικούς, ύστερα μετατάχθηκε στην Αεροπορία, αργότερα έγινε υποδιοικητής και διοικητής της Σχολής Ικάρων. Όλον αυτό τον καιρό εξακολουθούσε τις παράτολμες επιδείξεις, μέχρι και σε μεγάλη σχετικά ηλικία. Τον Ιούλιο του 1934, λίγο πριν αποχωρήσει από την ενεργό δράση, έκανε μια αξέχαστη «αντεπίδειξη», με αεροπλάνο Ε9 Αβρό των 180 ίππων, ως απάντηση στην επίδειξη που είχαν πραγματοποιήσει, με περίτεχνες ακροβασίες, Άγγλοι αεροπόροι. Από το ρεπορτάζ της εποχής: Μεταξύ των άλλων ο κ. Καμπέρος έκαμεν επανειλημμένως κατακορύφως το σχήμα οκτώ, ανόρθωσιν και ανάποδο λούπινγκ, λούπινγκ με βραδείαν περιστροφήν και σπινάρισμα καθώς και πτήσιν ανάστροφον. Η εφημερίδα σημειώνει ότι τέτοιους ελιγμούς μόνο ο Γάλλος Ντετρουαγιέ είχε κατορθώσει, αλλά με πολύ ισχυρότερο αεροπλάνο (των 500 ίππων).

Ο Καμπέρος αρθρογραφούσε συχνά στις εφημερίδες. Για παράδειγμα, βρήκα άρθρο του των αρχών της δεκαετίας του 1930 που θα το λέγαμε προφητικό, αφού υποστηρίζει ότι η αεροπορία δεν θα είναι πια βοηθητικό όπλο στους επόμενους πολέμους. Επίσης είχε ταχθεί με ιδιαίτερη επιμονή εναντίον του τρένου Πειραιώς-Περάματος, κάνοντας τον αρμόδιο υπουργό να παρατηρήσει ότι ο ίδιος δεν θα ήταν τόσο κατηγορηματικός για αεροπορικά θέματα.

Ο Καμπέρος πέθανε στην Κατοχή, ίσως όμως όχι από ασιτία, όπως γράφει η Βικιπαίδεια, αλλά από ασφυξία λόγω διαρροής φωταερίου στο σπίτι του ενώ κοιμόταν, όπως αφηγείται η μικρανιψιά του Αντιγόνη Καμπέρου σε αφιέρωμα της εφημερίδας «Τα Νέα» (6.12.1999). Στο άρθρο αυτό προβάλλεται με βεβαιότητα η άποψη ότι η λέξη τρελοκαμπέρω προήλθε από τον Καμπέρο, τον τρελοκαμπέρο.

Είναι αναμφισβήτητο ότι ο Καμπέρος απέκτησε φήμη από την αρχή. Για παράδειγμα, όταν ο Σουρής γράφει στον Ρωμηό για την επίδειξη του Μαΐου 1912, αναφέρεται ονομαστικά΄μόνο στον Καμπέρο:

Την αεροπορίαν δοξάζω και γεραίρω
βαρδάτε και θα πάω ψηλά με τον Καμπέρο
κι εξ ύψους θ’ ανυμνήσω την συλλογήν εράνων
υπέρ αεροπλάνων

Στην επίδειξη αυτή φαίνεται πως ο Καμπέρος είχε πετάξει κουφέτα στο κοινό κατά τη διάρκεια του ελιγμού, διότι ο Σουρής βάζει τον Φασουλή να λέει παρακάτω:

κανένας από κάτω μη στέκει κεχηνώς
κι εγώ για τον Καμπέρο κουφέτα δεν θα ρίξω.

Και στο επόμενο φύλλο:

Την δόξαν ας αφήσωμεν θριάμβων εφημέρων
εις ύψος ας τρυφήσωμεν μαζί με τον Καμπέρον.

Το όνομα έδινε άλλωστε εύκολες ρίμες:

Ας γενεί καθείς Καμπέρος
κι ας αφήσωμεν εγκαίρως
κάθε δράσιν επιγείαν.

Και στα επόμενα χρόνια, το όνομα του Καμπέρου δεν έπαψε να ακούγεται, όπως είπαμε. Δεν έχω βρει κανένα γραπτό κείμενο της εποχής που να λέει ότι τον αποκαλούσαν «τρελοκαμπέρο», αν και το θεωρώ πιθανό να υπάρχει. Αλλά για να γεννηθεί η λέξη «τρελοκαμπέρω» πρέπει να γίνουν κι άλλα βήματα. Πρέπει, πρώτα, να υπάρχει το παρατσούκλι «τρελοκαμπέρος», το οποίο μετά πρέπει να ειπωθεί και για άλλους, όχι μόνο για τον Καμπέρο. Δεν έχω βρει καμιά ένδειξη ότι είχε χρησιμοποιηθεί έτσι, αλλά δεν αποκλείω να υπάρχει.

Δυστυχώς στη γλώσσα μας τα «ληξιαρχεία των λέξεων», όπως είπα και στην ομιλία μου στον Ιανό, δεν λειτουργούν πολύ καλά κι έτσι δεν ξέρουμε πότε μπήκε στην ελληνική γλώσσα η λέξη «τρελοκαμπέρω». Εμφανίζεται στα νεότερα λεξικά μας (ΛΚΝ, Μπαμπινιώτη), ενώ φυσικά απουσιάζει από τον Δημητράκο. Βέβαια, επειδή δεν είναι και πολύ κομιλφώ λέξη, επόμενο είναι να μην πολυεμφανίζεται στα σώματα κειμένων. Από τις μετρημένες στα δάχτυλα ανευρέσεις της, οι παλιότερες που έχω βρει είναι από το 1960, σε τίτλο ιστορίας του Οικογενειακού Θησαυρού (Σούζη η τρελοκαμπέρω), αλλά και σε αναμνήσεις της Ελένης Χαλκούση για τον Λογοθετίδη. Η Χαλκούση μας λέει ότι όταν έκανε μια παλαβομάρα σε μια παράσταση, ο Λογοθετίδης την αποκάλεσε «τρελοκαμπέρω», περιστατικό που έγινε μέσα στην Κατοχή, οπότε αν η Χαλκούση θυμάται καλά αυτή είναι η παλιότερη καταγραμμένη ανεύρεση της λέξης.

Μήπως είναι άλλος Καμπέρος;

Ο ίδιος ο Δημήτρης Καμπέρος δεν έκανε οικογένεια, αλλά οι Καμπέροι όπως είπαμε είναι πειραιώτικο σόι υδραϊκής καταγωγής, και έχουν υπάρξει κι άλλοι Καμπέροι που άφησαν όνομα. Ένας από αυτούς είναι ο Νότης Καμπέρος, αδελφός μάλλον του Δημήτρη, που ήταν ανώτατος αξιωματικός του Ναυτικού, αλλά θα μείνει στην ιστορία επειδή είναι συνιδρυτής του Ολυμπιακού και μάλιστα ο… νονός του, δηλαδή αυτός που πρότεινε να ονομαστεί έτσι. Στη συζήτηση στη Λεξιλογία, αναφέρθηκε ότι και αυτόν τον φώναζαν τρελοκαμπέρο, αλλά ίσως πρόκειται για μπέρδεμα των δύο προσώπων. Από τη Λεξιλογία πήρα και τη φωτογραφία αριστερά, που είναι παρμένη από ένα δυσεύρετο φυλλάδιο για την ιστορία του ελληνικού ποδοσφαίρου, που βρήκε στα συρτάρια του ο μυστηριώδης Δρ Siebenmal.

Ο Ευάγγελος Καμπέρος, της επόμενης γενιάς, ήταν γνωστός Πειραιώτης δικηγόρος, κομμουνιστής που κυνηγήθηκε, και λογοτέχνης με πολλά θεατρικά έργα και συλλογές ποιημάτων στο ενεργητικό του. Στο άρθρο των Νέων που ανέφερα πιο πάνω, του 1999, διαβάζω ότι η Αντιγόνη Καμπέρου, κόρη του Ευάγγελου, είχε σκοπό να γράψει βιβλίο για τον Δημήτρη Καμπέρο και για όλους τους υπόλοιπους, αλλά δεν ξέρω αν τελικά υλοποίησε το σχέδιό της. Διότι υπάρχει κι άλλος ένας της οικογένειας, ο Τάκης (Παναγιώτης) Καμπέρος, που ασχολιόταν με επικίνδυνα πράγματα: ήταν κολυμβητής μεγάλων αποστάσεων και γύρω στο 1950 επιχείρησε να διαπλεύσει τη Μάγχη, αλλά δέχθηκε επίθεση από καρχαρίες κι έτσι για να τον σώσουν τον ανέσυραν στο πλοιάριο που τους συνόδευε, με αποτέλεσμα να μην αναγνωριστεί ο διάπλους του, πράγμα που τον έκανε, λέει η αθλητική εφημερίδα, να κλάψει σαν μικρό παιδί.

Όμως, κανείς από αυτούς τους Καμπέρους δεν έφτασε τον Δημήτρη σε φήμη. Δεν σας κρύβω ότι η μεγάλη απόσταση ανάμεσα στα κατορθώματα του Δημήτρη Καμπέρου το 1912 και στις καταγραμμένες εμφανίσεις της λέξης (αρχικά δεν έβρισκα παλιότερες από το 1990) μου είχαν γεννήσει κάποιες αμφιβολίες, όμως αφενός είδαμε ότι η φήμη του Καμπέρου διάρκεσε και αφετέρου ότι η λέξη τρελοκαμπέρω πιθανότατα υπήρχε ήδη στην Κατοχή.

Βρήκα όμως και μια ακόμα ισχυρή ένδειξη. Τον Μάιο του 1964, το θέατρο Μετροπόλιταν ετοίμαζε την επιθεώρηση «Τρελοκαμπέρω» του Γ. Γιαννακόπουλου με πλειάδα εκλεκτών πρωταγωνιστών. Η επιθεώρηση ανέβηκε, αλλά με άλλο τίτλο: «Η δημοκρατία χορεύει» (θυμίζω ότι στις εκλογές του Φεβρουαρίου 1964 είχε «νικήσει η δημοκρατία»). Γιατί έγινε η αλλαγή; Όπως διαβάζω στην εφημερίδα, η οικογένεια Καμπέρου πληροφορήθηκε τον τίτλο και «εξηγέρθη» και έκανε παραστάσεις στον θεατρώνη Τάκη Μακρίδη και τον συγγραφέα, όπου τους εξήγησε ότι το «τρελοκαμπέρω» προέρχεται από τον παράτολμο αεροπόρο Δημ. Καμπέρο, αλλά καθώς αργότερα η έννοια του ηρωισμού ξεχάστηκε και η προσωνυμία πήρε σημασία μομφής μάλλον παρά θαυμασμού, η οικογένεια δυσφορούσε για τη δημοσιότητα, πράγμα που δέχτηκαν επιχειρηματίας και συγγραφέας και άλλαξαν τον τίτλο της επιθεώρησης.

Και εδώ κλείνουν όσα είχα να πω για τον ριψοκίνδυνο κύριο Καμπέρο.