Τα ρο της ηχορύπανσης

Πριν από μερικές μέρες, σε μια ομάδα του Φέισμπουκ όπου συζητάμε για τη γλώσσα, τα Υπογλώσσια, ο φίλος Θ. Αναγνωστόπουλος αναρωτήθηκε αν θα διατηρηθει στη λέξη «αντιρατσιστικός» ο κανόνας (της αρχαίας) που επιβάλλει τον διπλασιασμό του ρο, αν δηλαδή πρέπει να γράψουμε «αντιρρατσιστικός». Το ίδιο ερώτημα μπορεί να τεθεί και για πολλές άλλες σύνθετες λέξεις που το β’ συνθετικό τους αρχίζει από ρο, οπότε θυμήθηκα ένα παλιότερο σημείωμα που είχα γράψει (πριν αρχίσει να λειτουργεί το ιστολόγιο) για τα ρο της ηχορύπανσης -ηχορύπανση ή ηχορρύπανση;

Να πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. Στα αρχαία ελληνικά, όταν σε μια σύνθετη λέξη το β’ συνθετικό αρχιζει από ρο ενώ το α’ συνθετικό λήγει σε βραχύ φωνήεν, αυτό το αρκτικό ρο διπλασιάζεται. Έτσι, γράφουμε: απορρίπτω, αμφίρροπος, διαρρέω, επίρρημα. Το ίδιο ισχύει και στα σύνθετα με το α- στερητικό: άρρητος.

Γιατί γίνεται αυτό, δεν το ξέρω -σε άρθρο του Θ. Μωυσιάδη, απ’ όπου αντλώ υλικό, αναφέρεται ότι «το αρκτικό -ρ- διπλασιάζεται λόγω αφομοιώσεων με σιγημένο φθόγγο και με συχνό αποτέλεσμα την άρση των αλλεπαλλήλων βραχειών συλλαβών» που δεν με κάνει και πολύ σοφότερο.

Να πούμε εδώ ότι συχνά επικρατει η αντίληψη πως διπλασιάζονται όλα τα αρχικά ρο στη σύνθεση, και αυτό διοτι είναι πολύ σπάνιες οι αρχαίες σύνθετες λέξεις όπου το α’ συνθετικό λήγει σε μακρό φωνήεν κι έτσι δεν διπλασιάζουν το ρο: εύρυθμος (αλλά άρρυθμος), εύρωστος (αλλά άρρωστος), αείροος (αλλά επιρροή). Εννοείται ότι όταν το α’ συνθετικό λήγει σε σύμφωνο, το ρο δεν διπλασιάζεται (εκροή) εκτός βέβαια όταν έχουμε διπλασιασμό λόγω σύνθεσης (συν+ράπτω = συρράπτω).

Τις λέξεις που τις κληρονομήσαμε απο τα αρχαία, τις διατηρούμε έτσι. Το ερώτημα είναι, τι κάνουμε με τις νεότερες λέξεις, σε μια γλώσσα όπου το διπλό ρο δεν δηλώνεται στην προφορά και όπου δεν έχουμε μακρά ή βραχέα.

Τρολ και κατσαπλιάδες

Πολλά θέματα έχει η επικαιρότητα, αλλά θα προσπεράσω τον εθνικό θρίαμβο της Εξόδου στις Αγορές επειδή ένα άλλο θέμα της επικαιρότητας έχει και λεξιλογικό και ιντερνετικό ενδιαφέρον -στο κάτω-κάτω, τον θρίαμβο μπορούμε να τον συζητήσουμε και αύριο, και μεθαύριο, έτσι κι αλλιώς θα τον πληρώνουμε αρκετά χρόνια.

Αυτό το «άλλο» θέμα με το λεξιλογικό ενδιαφέρον είναι το αγανακτισμένο άρθρο που έγραψε προχτές στον ιστότοπο του κόμματός του ο αρχηγός του Ποταμιού κ. Σταύρος Θεοδωράκης, ένα άρθρο με τίτλο «Game of Trolls: Ρομαντικοί ναι, αφελείς όχι«, στο οποίο ο Ποταμάρχης ξιφουλκεί εναντίον των ψευδώνυμων «κατσαπλιάδων του διαδικτύου, που επιτίθενται στο κόμμα του στα κοινωνικά μέσα. Όπως λέει ο ίδιος: «Από τη μέρα που ξεκινήσαμε το Ποτάμι, στις 26 Φεβρουαρίου, κομματικά τρολλ δουλεύουν υπερωρίες. Καθημερινά στα κοινωνικά μέσα δικτύωσης εκατοντάδες κατσαπλιάδες του διαδικτύου με ψευδώνυμα βάζουν στο στόχαστρο τους επίσημους λογαριασμούς μας σε Facebook και Twitter και επιτίθενται με ανυπόστατες κατηγορίες, βρισιές, ακόμη και με ευθείες απειλές. «Ασπίδα» του ενός κόμματος, «ανάχωμα» του άλλου κόμματος, ό,τι θέλει λέει ο καθένας ανάλογα από πού βγαίνει το μεροκάματο. Κάποιοι έφτασαν μέχρι να μοντάρουν χοντροκομμένα άλλες ερωτήσεις με άλλες απαντήσεις από συνεντεύξεις δικές μου ή από παρεμβάσεις ανθρώπων που στηρίζουν το Ποτάμι«.

Ομολογώ ότι μου προκάλεσε έκπληξη το ξέσπασμα του κ. Θεοδωράκη. Επειδή τριγυρνάω αρκετά (κάποιοι θα έλεγαν πολύ) στις ρούγες και στα σοκάκια του διαδικτύου και των κοινωνικών μέσων, δεν έχω σχηματίσει την ίδια εικόνα. Οι χρήστες που ειρωνεύονται το Ποτάμι ή του κάνουν κριτική δεν είναι ούτε «κομματικά τρολ» ούτε δουλεύουν «με δελτίο παροχής», όπως λέει πιο κάτω στο άρθρο του ο νεόκοπος πολιτικός αρχηγός: είναι χρήστες που υπογράφουν οι περισσότεροι με ονοματεπώνυμο ή με κάποιο σταθερό και αναγνωρίσιμο ψευδώνυμο και, το κυριότερο, δεν εμφανίστηκαν στη μπλογκόσφαιρα στις 26 Φεβρουαρίου, όπως νομίζει ο κ. Θεοδωράκης, αντίθετα πρόκειται για παλιούς σχολιαστές των κοινωνικών μέσων, γνωστούς σε όσους παροικούν τη διαδικτυακή Ιερουσαλήμ.

Έπειτα, ο κ. Θεοδωράκης τσουβαλιάζει πολλά πράγματα, ισοπεδώνοντας τις μεταξύ τους διαφορές: άλλο είναι η πολιτική κριτική, άλλο είναι οι βρισιές, άλλο είναι η κοροϊδία, άλλο είναι τα μονταρισμένα στιγμιότυπα, αν υπάρχουν, και άλλο είναι το τρολάρισμα. Η εκτίμηση ότι το Ποτάμι θα λειτουργήσει σαν ανάχωμα για να συγκρατήσει τη μετακίνηση μιας μερίδας ψηφοφόρων προς τα αριστερά, μια εκτίμηση που την έκανα κι εγώ τις προάλλες, (ενυπόγραφα όμως, οπότε θα θεωρηθώ επώνυμος κατσαπλιάς και όχι ψευδώνυμος), δεν είναι ούτε βρισιά, ούτε χάλκευση, ούτε τρολάρισμα, είναι πολιτική εκτίμηση. Μπορεί να είναι άδικη, μπορεί να αποδειχτεί λαθεμένη, αλλά είναι εκτίμηση. Η κριτική ότι το Ποτάμι δεν έχει θέσεις για μια σειρά θέματα, είναι πολιτική κριτική’ ανάλογες κριτικές, συχνά πολύ πιο βίαιες, διατυπώνονται για όλα τα πολιτικά κόμματα, μια που η πολιτική αντιπαράθεση έχει οξυνθεί, αναπόφευκτα μάλλον, στα χρόνια της κρίσης. Δεν θα μπορούσε το Ποτάμι να προσδοκά ή να απαιτεί διαφορετική μεταχείριση απ’ ό,τι τα άλλα κόμματα. Κόμμα (θέλει να) είναι. Στο κάτω-κάτω, ένα νέο κόμμα που εξάπτει την περιέργεια είναι λογικό, για ένα διάστημα, να προσελκύει πάνω του τους προβολείς. Ε, δεν μπορεί η δημοσιότητα να είναι μόνο θετική -ακόμα και οι σταρ του σινεμά δέχονται και υβριστικές επιστολές καμιά φορά.

Και άλλα νέα κόμματα παρουσιάστηκαν τα τελευταία χρόνια, και μάλιστα κόμματα που έχουν δυσανάλογα μεγάλη παρουσία στο Διαδίκτυο και δέχτηκαν δριμύτατη κριτική και επιθέσεις -ας πούμε η Δημιουργία Ξανά του Θ. Τζήμερου. Ωστόσο, δεν θυμάμαι άλλον αρχηγό κόμματος να χάνει τόσο γρήγορα την ψυχραιμία του, σαράντα μόλις μέρες αφότου ανακοίνωσε με τυμπανοκρουσίες το εγχείρημά του. Τουλάχιστον ο κ. Τζήμερος το αντίστοιχο άρθρο (εκείνο που έλεγε πως είναι μικροτσούτσουνος) το έγραψε ύστερα από την εκλογική αποτυχία του κόμματός του, όχι πριν. Η πολιτική θέλει χοντρό πετσί -αν είναι να παθαίνεις έκρηξη επειδή κυκλοφόρησαν πέντε ανέκδοτα για σένα, δεν κάνεις για πολιτικός.

Όμως εμείς εδώ λεξιλογούμε, οπότε θέλω να ασχοληθώ με τις δυο λέξεις που ξεχωρίζουν από τον φιλιππικό του κ. Θεοδωράκη: κατσαπλιάδες και τρολ. Περισσότερο με τη δεύτερη από αυτές, γιατί με την πρώτη έχω ήδη ασχοληθεί, σε άρθρο στο οποίο εξετάζω τη λέξη όπως χρησιμοποιόταν στον Εμφύλιο (δείτε και τα σχόλια).

Ο κατσαπλιάς, λοιπόν, κανονικά είναι ο κλέφτης, που κάνει πλιάτσικο, αλλά κυρίως είναι μειωτικός χαρακτηρισμός που χρησιμοποιήθηκε για τους αντάρτες του Δημοκρατικού Στρατού κατά τον Εμφύλιο. (Κατά τον ορισμό του Στρ. Μυριβήλη: «Τι είναι ο κατσαπλιάς; Είναι αυτό το ον το άθλιο και άπατρι, το βρωμερό, το αιμοβόρο, το χωρίς συνείδηση και ανθρωπιά δίπουν, που χτυπά όταν σε βρει άοπλον και το βάζει στα πόδια»). Θ.Στη νεότερη χρήση, βέβαια, η λέξη σπάνια χρησιμοποιείται με την εμφυλιοπολεμική σημασία. Εικάζω ότι ο κ. Θ. τη χρησιμοποίησε σαν ασαφή μειωτικό χαρακτηρισμό, αλλά και πάλι με ενοχλεί το γεγονός ότι διάλεξε να χρησιμοποιήσει έναν διχαστικό χαρακτηρισμό, μια λέξη ιστορικά φορτισμένη, γεμάτη μίσος. (Ούτε είναι καθιερωμένος ή έστω συχνός ο όρος ΄κατσαπλιάδες του Διαδικτύου’. Εκτός από την αναφορά του κ. Θ. βρίσκω μόνο μία, σε ένα δύσοσμο δημοσιογραφικό ιστολόγιο, όπου γίνεται λόγος για ανώνυμους κατσαπλιάδες του Διαδικτύου.).

Ο κατσαπλιάς είναι λέξη που προβληματίζει τους λεξικογράφους, αφού είναι από τις δυσετυμολόγητες της γλώσσας μας (άγνωστης ετυμολογίας τη δίνει το ΛΚΝ). Κατά μία πειστική εκδοχή (που τη διατύπωσε ο γλωσσολόγος Θεόδωρος Μωυσιάδης στο επιστημονικό περιοδικό Γλωσσολογία) στην αρχή της λέξης πρέπει να βρίσκεται η λέξη πλιάτσικο (αλβανικής προέλευσης, plaçkë) και από τον τ. πλιάτσικας (που επιβιώνει ως επώνυμο) να έγινε εκφραστική αντιμετάθεση υπό την επίδραση των πολλών λέξεων και επωνύμων που αρχίζουν από κατσ- στην ελληνική γλώσσα (με έναν ενδιάμεσο τύπο όπως *κατσαπλιάτσικας). Μπορεί στο σχηματισμό να έχει επιδράσει και το τουρκικό kacak (φυγόδικος, δραπέτης), απ’ όπου και το κατσάκης.

Το τρολ, πάλι, είναι λέξη που μέσα σε λίγα χρόνια έγινε πασίγνωστη τουλάχιστον σε όσους κυκλοφορούν στο Διαδίκτυο. Θα περίμενε κανείς να μην υπάρχει αμφιβολία για την προέλευση και τις πρώτες εμφανίσεις μιας τέτοιας λέξης, που γεννήθηκε σε περιβάλλον αποκλειστικά γραπτής και μάλιστα καταγραμμένης επικοινωνίας, όπως ήταν το Διαδίκτυο στην εποχή των πιονιέρων της δεκαετίας του 80, όμως στη Βικιπαίδεια διαβάζω ότι δεν υπάρχει μία κοινώς αποδεκτή θεωρία για την εμφάνιση του όρου στην ιντερνετική σλανγκ.

Βέβαια, η λέξη τρολ μας φέρνει στη σκανδιναβική μυθολογία, όπου τα τρολ ήταν μυθολογικά όντα. Στην αρχή ήταν γίγαντες, ύστερα η λέξη έφτασε να δηλώνει όντα μικρόσωμα, ανάλογα με τα ξωτικά ή τους καλικαντζάρους τους δικούς μας, κάποτε χαζά, κάποτε πονηρά, πάντοτε ενοχλητικά. Η λέξη πέρασε και στα αγγλικά όπου συνέπεσε με το ρήμα to troll, γαλλικής μάλλον ετυμολογίας, που έχει ποικίλες σημασίες (από εκεί, ας πούμε, είναι και το τρόλεϊ-trolley), μία από τις οποίες είναι ένα συγκεκριμένο είδος ψαρέματος, ίσως το ψάρεμα με συρτή.

Σύμφωνα με μια πειστική θεωρία, αρχή του ιντερνετικού τρολ είναι εκφράσεις όπως η trolling for newbies / for suckers, ψαρεύω για νιούμπηδες / για κορόιδα, που χρησιμοποιήθηκαν στις ομάδες του Usenet το 1990 για τις πονηρές ερωτήσεις παλιών μελών της ομάδας, για θέματα πολυσυζητημένα, που είχαν σκοπό να κάνουν τους νέους χρήστες να εκδηλώσουν ενδιαφέρον (να «τσιμπήσουν»), αφού οι άλλοι παλιοί ήξεραν ότι το θέμα έχει συζητηθεί μέχρι τελικής πτώσεως στην ομάδα. Αν είναι έτσι, αρχικά το τρολάρισμα ήταν μια μάλλον θετική συνεισφορά, όμως με την αύξηση των συζητήσεων η δραστηριότητα αυτή άρχισε να ενοχλεί άλλους χρήστες, ώσπου τελικά πήρε ολοφάνερα αρνητική απόχρωση.

Πράγματι, σήμερα το τρολ είναι ο χρήστης που συμμετέχει σε μια ιντερνετική κοινότητα «με πονηρά προκλητικές, σκόπιμα ανόητες ή επιτηδευμένα εκτός θέματος θέσεις και απόψεις …  με πρωταρχική πρόθεση να προκαλέσει και να ερεθίσει άλλους χρήστες ή με κάθε τρόπο να επιφέρει διαταραχή σε μια διαδικτυακή συζήτηση» -αντιγράφω τον ορισμό της Βικιπαίδειας. Σκοπός του τρολ είναι λοιπόν να προκαλέσει τα άλλα μέλη της κοινότητας και να αποπροσανατολίσει τη συζήτηση και τελικά να κάνει κακό στην κοινότητα -γι’ αυτό και η αποτελεσματικότερη αντίδραση στα τρολ είναι να μην τους απαντάμε, ή, όπως λέει και η παροιμιώδης ιντερνετική εντολή: Don’t feed the trolls, μην ταΐζετε τα τρολ, όπου βεβαίως τάισμα είναι να πάρεις μέρος σε συζήτηση μαζί του. Αυτό βέβαια ευκολότερα λέγεται παρά γίνεται, αφού οι τοποθετήσεις του τρολ είναι εσκεμμένα προκλητικές -κι έπειτα, το αν κάποιος είναι τρολ ή όχι είναι θέμα υποκειμενικής εκτίμησης.

Πάντως, στα κοινωνικά μέσα υπάρχει και μια πιο θετική χρήση αν όχι της λέξης τρολ, πάντως του τρολαρίσματος: τρολάρισμα εννοείται η έξυπνη απομίμηση του ύφους κάποιου προσώπου ή εντύπου, με σκοπό τη σάτιρα και την παρωδία. Παράδειγμα έξοχης τρολιάς ήταν οι σατιρικοί ψευτολογαριασμοί του Λευτέρη Παπαδόπουλου και εκείνου του ευσεβούς τραγουδιστή. Τρολιά, και μάλιστα ιστορική, ή ίσως ιστρολική, ήταν βέβαια και η σατιρική σελίδα για τον γέροντα Παστίτσιο ή, για να έρθουμε στα δικά μας, η φάρσα του Σοφοκλή Καλλιμάνη (για την οποία είχα γράψει πριν ανοίξω το ιστολόγιο, οπότε σκέφτομαι ότι δεν είναι ίσως περιττό να την παρουσιάσω κι εδώ κάποια στιγμή, ίσως και αύριο-μεθαύριο).

Έξυπνα ανέκδοτα, αν και όχι τρολιές, κυκλοφόρησαν και για το Ποτάμι του κ. Θεοδωράκη, όπως για παράδειγμα τις μέρες του δημοψηφίσματος στην Κριμαία, ότι τάχα έγιναν δημοσκοπήσεις που έδιναν, έστω, 5% στην παραμονή της περιοχής στην Ουκρανία, 25% στην ένωση με τη Ρωσία και 70% στο Ποτάμι -ειρωνεία για τα μεγάλα δημοσκοπικά ποσοστά του νεοπαγούς κόμματος. Αλλά ελπίζω να μην ενόχλησαν αυτά τον κ. Θεοδωράκη. Θα του δώσω δίκιο στο σημείο όπου διαμαρτύρεται για την παραπλανητική χρήση αποσπασμάτων από συνεντεύξεις -σε μία περίπτωση, η φράση του Ν. Δήμου «θα βρούμε χρηματοδότες από το εξωτερικό» πράγματι παρουσιάστηκε κακόβουλα και παραπλανητικά, αλλά αυτό δεν έγινε από ψευδώνυμους χρήστες, έγινε από επώνυμους ιστότοπους. Άλλωστε, αν ο κ. Θεοδωράκης δεν είχε κατεβεί από άλλον πλανήτη, θα ήξερε ότι στην οξυμένη πολιτική αντιπαράθεση των τελευταίων ετών έχουν σημειωθεί πάμπολλα ‘χτυπήματα κάτω από τη ζώνη’ με χαλκευμένα ντοκουμέντα και ψέματα -να θυμίσω το παραπλανητικό μοντάρισμα των δηλώσεων του βουλευτή Διαμαντόπουλου από τη «γαλάζια μονταζιέρα» ή, για να πάμε πολύ πιο πίσω, τη φωτογραφία του Μητσοτάκη με τους ναζί στη δεκαετία του 1980, ή το «Γαργάλατα» που δήθεν έγραψε ο αποστάτης Νόβας το 1965. Και πάλι όμως, αυτές οι ενέργειες δεν γίνονται από ψευδώνυμους σχολιαστές.

Οπότε, νομίζω ότι ο εκνευρισμός του κ. Θεοδωράκη έχει αιτία του την κριτική που δέχεται στα κοινωνικά μέσα. Επειδή έχει γαλουχηθεί στο αποστειρωμένο περιβάλλον της μονοφωνικής τηλεόρασης, όπου κάθε αντίθετη άποψη απλώς αγνοείται, θα πρέπει πράγματι να του είναι αφόρητη η έκθεση στην ανελέητη κριτική των πολλών, σε σχετικά ισότιμη βάση. Στον δικό του ιστότοπο, το protagon.gr, είχε τη δυνατότητα να λογοκρίνει τις ενοχλητικές τοποθετήσεις σχολιαστών -και το έκανε πολύ συχνά: είμαι παθών πάνω από μία φορά (παρόλο που σχολίαζα επώνυμα). Δυστυχώς γι’ αυτόν, στο ανοιχτό πέλαγος της μπλογκόσφαιρας δεν υπάρχει τέτοια δυνατότητα φίμωσης -μακάρι νάσαι και ο σουλτάνος Ερντογάν.

Δεν είναι όλα καλά και άγια στην κριτική και στις επιθέσεις των κοινωνικών μέσων. Πλάι στο πηγαίο χιούμορ βρίσκουμε τη χυδαιότητα και την κακογουστιά, άλλοτε το μίσος ή τον κοινωνικό αυτοματισμό· λιγότερες είναι οι νηφάλιες τοποθετήσεις και οι οξυδερκείς αναλύσεις από τις υστερικές κραυγές και τις χονδροειδείς υπερβολές -όμως είναι πολύ γελασμένος όποιος πιστεύει πως η κριτική αυτή γίνεται από αμειβόμενους νεαρούς με «δελτίο παροχής». Άλλωστε, τουλάχιστον στο Φέισμπουκ, είναι πολύ εύκολο με ένα κλικ να μάθεις πάρα πολλά για όποιον χρήστη σε επικρίνει, να δεις τι του αρέσει και τι δεν του αρέσει, ποιους έχει φίλους, από πότε συχνάζει στη μπλογκόσφαιρα. Και υπάρχουν πολλοί που έχουν πάθος με την πολιτική, που συζητούν με τις ώρες χωρίς να πληρώνονται γι’ αυτό -τόσο εξωπραγματικό φαίνεται στον κ. Θεοδωράκη κάτι τέτοιο;

Ωστόσο, πρέπει να ομολογήσω ότι τον λυπήθηκα τον κ. Θεοδωράκη, διότι το προχτεσινό άρθρο του αποδείχτηκε γρουσούζικο. Ενώ προσπάθησε να ξορκίσει τα τρολ, έπεσε θύμα μιας αριστουργηματικής τρολιάς, που έχει επιπλέον το πλεονέκτημα πως είναι πέρα για πέρα αληθινή: εννοώ τη δήλωση του Θ. Πάγκαλου ότι είναι πολύ πιθανό να ψηφίσει το Ποτάμι.

Τέτοιοι υποστηρικτές, κυρ Σταύρο μου, κάνουν περισσότερη ζημιά κι από δέκα λόχους «ψευδώνυμους κατσαπλιάδες» και «διαδικτυακά τρολ»!

 

Ρεβίθι χωρίς κουκί

Θυμάμαι πριν από κάμποσα χρόνια, τότε που είχα κι εγώ μικρά παιδιά και πρόσεχα και τα άλλα, ένα πιτσιρίκι είχε ρωτήσει τη μητέρα του γιατί στο γνωστό παιδικό τραγούδι το κουκί και το ρεβίθι εμαλώσανε στη βρύση. «Ποιο θα πιει πρώτο νερό», απάντησε η μητέρα, μια απάντηση πρακτική και όχι εντελώς άστοχη. Όσοι γεννήθηκαν σε σπίτια με τρεχούμενο νερό, δεν έχουν μνήμες από την καθημερινή διαδρομή με τη στάμνα στη βρύση, όπου, πέρα από τη συζήτηση και την αλληλοενημέρωση, υπήρχαν και οι αναπόφευκτες προστριβές για τη σειρά, μια και το γέμισμα της στάμνας βαστούσε πολλή ώρα κι έτσι κι αλλιώς δεν είναι σωστό να σου φάει η άλλη τη σειρά (το κουβάλημα του νερού ήταν γυναικεία δουλειά· άλλωστε, οι περισσότερες ήταν).

Εμείς για τις ανάγκες του άρθρου μπορούμε να υποθέσουμε ότι το κουκί και το ρεβίθι διαπληκτίστηκαν για το ποιο από τα δυο θα αποτελέσει το αντικείμενο του σημερινού άρθρου. Αν και σπανιότερο στη καθημερινότητά μας, το κουκί είναι ασύγκριτα πιο ενδιαφέρον από γλωσσική-λαογραφική άποψη· όμως έχουμε ήδη αναφερθεί σε παλιότερα άρθρα μας σε μερικά από τα γλωσσικά του κουκιού, οπότε τελικά ο κλήρος έπεσε στο ρεβίθι.

Το ρεβίθι προέρχεται από το αρχαίο ερέβινθος, που δήλωνε και το φυτό και τον καρπό, και το επίθημα -νθος πάντα μας κάνει να σκεφτόμαστε δάνειο από κάποια μεσογειακή γλώσσα, και από το ερεβίνθιον προέκυψε το ρεβίνθιον και ρεβίθιον και ροβίθιον στα μεσαιωνικά χρόνια. Τον τύπο ροβίθι που ήταν πολύ διαδεδομένος παλιότερα, ο Χατζιδάκις τον είχε εξηγήσει από την παρετυμολογική επίδρ. της λέξης «ρόβι» (άλλο όσπριο αυτό), αλλά ο Θ. Μωυσιάδης (και πιο πριν ο Φιλήντας) από την επίδρ. του χειλικού. Σε κάθε περίπτωση, δεν έχει βάση η παλιότερη ορθογραφία ρεβύθι, που διατηρείται ακόμα. (Στην περίπτωση της *μπύρας, το αδικαιολόγητο ύψιλον εξηγήθηκε με την αναλογία του «ζύθος»· εδώ, δεν ξέρω πώς ξεφύτρωσε).

Από το κύριο όνομα στο ουσιαστικό

Το θέμα με το οποίο ασχολούμαι σήμερα είναι τεράστιο’ βιβλία έχουν γραφτεί γι’ αυτό. Οπότε, το αρθράκι που σας παρουσιάζω, γραμμένο πριν από κάμποσα χρόνια και παρμένο από τον παλιό μου ιστότοπο, κάθε άλλο παρά φιλοδοξεί να το εξαντλήσει’ ξύνει την κρούστα μόνο. Στα σχόλια, μπορείτε βέβαια να προσθέσετε αφειδώς τα δικά σας παραδείγματα. Να πω επίσης ότι έχω προσθέσει ένα υπερτροφικό υστερόγραφο που δεν υπήρχε στο αρχικό άρθρο.

 

Οι λέξεις τoυ λεξιλoγίoυ μας πoυ έχoυν την αφετηρία τoυς σε κύρια oνόματα, oνόματα πρoσώπων ή λαών ή γεωγραφικά oνόματα (πόλεων, πoταμών, κτλ.) είναι πoλύ περισσότερες απ’ όσες θα υπέθετε κανείς. Γιατί λέξεις με πρoέλευση από κάπoιo κύριo όνoμα δεν βρίσκoυμε μόνo στην oρoλoγία των φυσικών επιστημών με τα βατ, τα βoλτ, τα αμπέρ και τα διάφoρα φαινόμενα Ντόπλερ, όπου η ορολογία είναι κατά μέγα μέρoς βασισμένη στα oνόματα επιστημόνων και εφευρετών, oύτε μόνo στoυς πoλυπoίκιλoυς -ισμoύς. Πoλλές ακόμα είναι oι λέξεις πoυ έλκoυν την καταγωγή από κάπoιoν άνθρωπo ή κάπoιoν τόπo, μόνo πoυ αυτό δεν φαίνεται με πρώτη ματιά.

Η oρoλoγία τoυ φαγητoύ και τoυ ντυσίματoς έχει πάρα πoλλά δείγματα να δώσει. Ας δoύμε μερικά από τo λεξιλόγιο των ενδυμάτων: η μoυσελίνα δεν είναι παρά ένα κεντημένo ύφασμα πoυ ερχόταν (τoν καιρό τoυ Μάρκo Πόλo) από την εξωτική Μoσoύλη του σημερινού Ιράκ. Τα παντελόνια ετυμoλoγoύνται από τoν Πανταλεόνε, έναν κωμικό ήρωα της βενετικής Κoμμέντια ντελ ‘Αρτε πoυ τα φoρoύσε, έναν ήρωα, να προσθέσω, με κάποια ελληνικά χαρακτηριστικά και ελληνικής αρχής όνομα, από το Παντελεήμων ή το Πανταλέων. Η ζακέτα πρoέρχεται από τo κύριo όνoμα Ζακ, παρατσoύκλι περιφρoνητικό πoυ δίναν στo Μεσαίωνα στoυς χωριάτες. Οι βερμoύδες είναι λέξη μεταπoλεμική, όταν μετά τις στερήσεις τoυ πoλέμoυ oι εύπoρoι αμερικανoί άρχισαν πάλι να κατακλύζoυν τα νησιά Βερμoύδες για τις διακοπές τους, φoρώντας πoλύχρωμα μακριά σoρτς. Η ιστoρία τoυ μπικίνι πάλι, ξεκίνησε τoν Ioύνιo τoυ 1946 όταν oι αμερικανoί έκαναν την πρώτη δoκιμή ατoμικής βόμβας στα oμώνυμα νησιά τoυ Ειρηνικoύ: δέκα μέρες αργότερα, o Γάλλoς Ρεάρ κατoχύρωσε εμπoρικά τo όνoμα για τo (τότε) εκρηκτικά απoκαλυπτικό γυναικείo μπανιερό, και η λέξη πoλύ σύντoμα έγινε διεθνής. Μια και στις λατινικές γλώσσες τo πρόθεμα bi- σημαίνει ό,τι και σε μας τo δι-, όταν αργότερα τo πάνω κoμμάτι τoυ μπικίνι εξαφανίστηκε μέσα στη γενική τέρψη, τo απoτέλεσμα πoυ πρoέκυψε oνoμάστηκε ‘μoνoκίνι’, παρετυμoλoγικά και λoγικά. Τέλoς η γραβάτα έρχεται από τα Βαλκάνια: τoν 17o αιώνα, oι Κρoάτες μισθoφόρoι συνήθιζαν να φoρoύν γύρω από τo λαιμό ένα φoυλάρι πoυ έκανε μεγάλη εντύπωση…

Για να μείνουμε στα υφάσματα: θα περίμενε κανείς το παντελόνι τζην (jean, jeans) και το ύφασμα ντενίμ (denim) να έχουν ακραιφνώς αμερικάνικη την προέλευση, αλλά και τα δύο έρχονται από την παλαιά Ευρώπη: το τζην από τη Γένοβα (αμερικάνικη προφορά της γαλλικής ονομασίας της πόλης, Gênes) και το denim από τη Νιμ, de Nîmes!

Χαράμι πάει το χαρέμι

Ο τίτλος είναι λιγάκι παραπλανητικός. Το σημείωμα που θα διαβάσετε δεν αφορά τις μειωμένες σεξουαλικές επιδόσεις ενός γερασμένου σουλτάνου ή άλλου εστεμμένου, όπως θα μπορούσε να είναι ο βασιλιάς στο ποίημα του Μποντλέρ (εδώ το ακούτε σε μετάφραση Νίκου Φωκά μελοποιημένο από τους Πυξ Λαξ), που «τάφος το απέραντό του γίνεται κρεβάτι / ενώ οι πουτάνες της αυλής του κλείνουνε το μάτι».

Απλώς, είχα αναφερθεί  προχτές, μ’ αφορμή το ποίημα Είνορο του Κοτζιούλα, στη λέξη «χαραμής», που θα πει ληστής, και θυμήθηκα ότι σε ανύποπτο χρόνο, που λέμε, είχα ξεκινήσει να γράφω ένα άρθρο για τη φοβερή λέξη «χαράμι». Έκατσα λοιπόν και το τελείωσα, κι έβαλα αυτόν τον ελαφρώς προβοκατόρικο τίτλο, μ’ αυτές τις δυο λέξεις, που διαφέρουν μόνο κατά ένα γράμμα, αλλά στη σημασία τους φαίνεται να μην έχουν καμιά σχέση: χαράμι και χαρέμι. Κι όμως, παρόλο που οι σημασίες διαφέρουν, οι λέξεις είναι ξαδερφάκια, έχουν κοινή αρχή.

Ο ριψοκίνδυνος κύριος Καμπέρος

Ένας ωραίος τρόπος για να κερδίσεις την υστεροφημία είναι να γίνει το όνομά σου λέξη· πάρα πολλές λέξεις του λεξιλογίου μας προέρχονται από κύρια ονόματα, ονόματα προσώπων ή λαών ή τοπωνύμια. Το θέμα είναι τεράστιο, αξίζει ιδιαίτερο άρθρο (έχω γράψει) αλλά ακόμα και βιβλίο μπορεί να γραφτεί (έχουν γραφτεί πολλά) για όλες τις λέξεις που προήλθαν από κύρια ονόματα. Θα το συζητήσουμε κάποια φορά, όχι όμως τώρα.

Τώρα θα πούμε για τον ριψοκίνδυνο κύριο Καμπέρο, που κέρδισε πιθανότατα την υστεροφημία χωρίς να το θέλει. Αφορμή παίρνω από ένα πρόσφατο άρθρο του Θ. Μωυσιάδη στο ιστολόγιο Linguarium, με τίτλο Δυσετυμολόγητες λέξεις προερχόμενες από κύρια ονόματα, όπου ο Θ.Μ. εξετάζει κάποιες (πολύ γοητευτικές) περιπτώσεις με δύσκολες ετυμολογίες από κύρια ονόματα. Η πρώτη απ’ αυτές, είναι το επίθετο «τρελοκαμπέρω», η απερίσκεπτη γυναίκα που δεν σκέφτεται λογικά. Όπως λέει ο Μωυσιάδης, η τρέχουσα εξήγηση από το τουρκικό kamber (αχώριστος σύντροφος) δεν ικανοποιεί. Κι έτσι (αντιγράφω): Πυρήνας τής λέξεως είναι ένα λησμονημένο κύριο όνομα, το οποίο θα μας ερχόταν ευθύς στον νου αν ήμαστε κάπως εξοικειωμένοι με την ιστορία τής ελληνικής πολεμικής αεροπορίας. Στις 13 Μαΐου 1912 πραγματοποίησε την πρώτη πτήση στην Ελλάδα ένας υπολοχαγός που μετεκπαιδεύτηκε ως πιλότος στη Γαλλία. Λεγόταν Δημήτριος Καμπέρος. Ανέλαβε πλήθος αποστολών κατοπτεύσεως των τουρκικών στρατευμάτων στον Α΄ Βαλκανικό Πόλεμο και μετασκεύασε το αεροπλάνο του, τύπου Henri Farman, σε υδροπλάνο, επιτυγχάνοντας την ανώτατη για την εποχή επίδοση: 110 χλμ./ώρα. Οι πηγές δείχνουν ότι διεκπεραίωσε ριψοκίνδυνες αποστολές, πραγματοποίησε πολλές παρακινδυνευμένες πτήσεις και ενέργειες παράτολμες για τα μέσα τής εποχής.

Πώς πιστεύετε ότι τον αποκαλούσαν οι συνάδελφοί του; Φυσικά, τρελοκαμπέρο!

Διαβάσματα της Κυριακής

Παλιότερα, το μεσημέρι της Κυριακής, μετά το φαγητό, είχαμε τη συνήθεια να διαβάζουμε τις κυριακάτικες εφημερίδες, που έφερνε ο πατέρας μου τρεις-τέσσερις στο σπίτι. Σήμερα, οι κυριακάτικες έχουν καταντήσει θερία ασήκωτα, θέλει να τις ξελεπιάσεις με το μαχαίρι για να μείνει μια σταλιά ψαχνό. Ξεχώρισα από τις εφημερίδες του σαββατοκύριακου μερικά άρθρα που μ’ άρεσαν και που τα συστήνω –βέβαια, από κακό τάιμινγκ αυτό έγινε αφού είχα γράψει και ανεβάσει ένα δικό μου, λαπαθιωτικό, σεντονάκι. Ίσως να μην προλάβετε να τα διαβάσετε όλα.