Οι μουσουλμάνοι του Λίνεμπουργκ

Πέρασα από την Πρωτοπορία τις προάλλες και ψώνισα μερικά βιβλία πολύ φτηνά, από 2 έως 5 ευρώ το κομμάτι, ανάμεσα στα οποία κι ένα που ήθελα να το διαβάσω, τη Βαριάντα του Λίνεμπουργκ του Πάολο Μαουρένσιγκ, από τις εκδόσεις Κέδρος, σε μετάφραση Γιώργου Κασαπίδη. Όπως δείχνει το όνομά του (αν και όχι τόσο το επώνυμό του), ο συγγραφέας είναι Ιταλός, αλλά το σκακιστικό του θρίλερ εκτυλίσσεται σε γερμανόφωνες περιοχές.

Το σκάκι έχει μεγάλο κύρος και γόητρο στη λογοτεχνία· υπάρχουν πολλά μυθιστορήματα με θέμα τους το παιχνίδι με τα 64 τετράγωνα –μερικά μπορείτε να δείτε εδώ. Εγώ πριν από πολλά χρόνια άφησα αυτή την ένδοξη παρέα για να ασχοληθώ με ένα άλλο πνευματικό άθλημα που είναι σταμπαρισμένο με τη ρετσινιά της αριστοκρατίας και του τζόγου, για το οποίο ελάχιστα λογοτεχνικά έργα έχουν γραφτεί, αλλά σαν τον προδότη που γυρνάει στα λημέρια που παράτησε μ’ αρέσει να ασχολούμαι εξωσκακιστικά με το σκάκι κι αυτός ήταν ο λόγος που πήρα να διαβάσω τη Βαριάντα του Λίνεμπουργκ.

 Το διάβασα στο αεροπλάνο, παναπεί διαβάζεται γρήγορα, άλλωστε δεν είναι ούτε 200 σελίδες. Δεν μου άρεσε πάρα πολύ, να πω την αμαρτία μου, αλλά δεν το βαρέθηκα κιόλας. Πιο πολύ θα ασχοληθώ με τη μετάφραση, αν και όχι τόσο τη μετάφραση καθαυτή (δεν λέω καθαυτήν, που να με παρακαλέσετε), αλλά με τις υποσημειώσεις της. Αναγκαστικά, το άρθρο θα βγει σεντόνι, συνεχίζετε προειδοποιημένοι.

Η μετάφραση καλή ήταν, αν και δεν πέτυχε πάντα την απόδοση των γερμανικών λέξεων –ένα «Μπάχνχοφ» ακόμα με πονάει στο μάτι, δεν καταλαβαίνω γιατί τους «Κάπο» τους λέει «Καπό», ενώ βρίσκω εντελώς αψυχολόγητη την επιλογή του μεταφραστή να αφήσει αμετάφραστη τη λέξη Revier, που την αποδίδει Ρεβιέρ λες και είναι κανένα κύριο όνομα, και χωρίς να εξηγεί στον αναγνώστη, έστω σε υποσημείωση, περί τίνος πρόκειται! Να πούμε εδώ ότι το δεύτερο μισό του βιβλίου εκτυλίσσεται στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Μπέργκεν-Μπέλσεν στον παγκόσμιο πόλεμο, και βέβαια το μυστηριώδες «Ρεβιέρ» είναι, όπως φαίνεται από τα συμφραζόμενα, το ιατρείο ή το αναρρωτήριο του στρατοπέδου. Γιατί δεν το είπε έτσι, αγνοώ.

 Όμως, όπως είπα πιο πάνω, θα εστιαστώ στις υποσημειώσεις του μεταφραστή στο βιβλίο, οι οποίες δεν είναι πάνω από δέκα τον αριθμό, αλλά αρκετές από αυτές έχουν, κατά την ταπεινή μου γνώμη, κάποιο ψεγάδι.

 Στην πρώτη περίπτωση, κατά πάσα πιθανότητα έχουμε απλώς ένα τυπογραφικό λάθος. Στη σελ. 54, σε μια σκακιστική λέσχη υπάρχει ένας μισοπάλαβος θαμώνας, που επαναλαμβάνει συνεχώς τη φράση «Ντου, ντου, Στρούπφελ Λουμπ». Υποσημείωση, αστερίσκος, κοιτάμε στο κάτω μέρος της σελίδας: Μπαλωμένο τσουράκι. Παρντόν; Τι είναι το τσουράκι; Είδατε τι άτιμα πράγματα που είναι τα λάθη; Εδώ, υποψιάζομαι, εννοούσε «Μπαλωμένο τσουράπι». Ο μεταφραστής το ρισκάρισε διαλέγοντας μια λέξη που έχει γίνει πια σπάνια στη μοντέρνα εποχή μας, και ο δαίμων τον τιμώρησε. Διότι, επειδή πρόκειται για υποσημείωση που εξηγεί μια γερμανική φράση, άρα οι περισσότεροι αναγνώστες δεν έχουν καθόλου συμφραζόμενα, ο αναγνώστης δεν είναι εύκολο να καταλάβει ότι πρόκειται για τυπογραφικό λάθος, όπως θα ήταν αν π.χ. έβλεπε «μπαλωμένη κάμτσα».

 Άλλες δύο υποσημειώσεις τις βρίσκω αναίτια φλύαρες, ίσως και περιττές. Κατά σύμπτωση, βρίσκονται και οι δυο στην ίδια σελίδα, σελ. 171. Ο (εβραίος) αφηγητής σκέφτεται: Είναι αλήθεια ότι η Τοράχ* μάς προειδοποιεί να μη δημιουργούμε είδωλα για τα γήινα πράγματα, αυτοί όμως οι κανόνες δεν είχαν καθοριστεί για όσους όπως εγώ είχαν πέσει ζωντανοί στη Γέεννα**.

Και εξηγεί αμέσως από κάτω ο μεταφραστής:
* (Τοράχ): Βιβλικός προσδιορισμός της διδασκαλίας που προσφέρεται από τους γονείς στα παιδιά, από τους σοφούς στους απαίδευτους, από τους ιερείς στο λαό και από τον Θεό στους ανθρώπους διαμέσου των προφητών· κατεξοχήν ο Νόμος, δηλαδή οι διδαχές και οι εντολές που έδωσε ο Μωυσής στο λαό του Ισραήλ και περιέχονται στην Πεντάτευχο.

 Φλύαρη υποσημείωση, με πολλά περιττά –για να μην πω ότι όλη η υποσημείωση είναι περιττή και ότι ίσως θα αρκούσε να το αποδώσει «η Πεντάτευχος». Και η επόμενη δεν πάει πίσω:

** (Γέεννα): Τοπωνύμιο της κοιλάδας του Εννόμ, στην οποία οι ειδωλολάτρες Ισραηλίτες έριχναν τα παιδιά τους στη φωτιά θυσία στον Μολόχ· εξ ου και τόπος κόλασης, η κόλαση.

Και πάλι, φλύαρο· όσα είναι μέχρι την άνω τελεία δεν έχουν θέση σε υποσημείωση λογοτεχνικού έργου, κατά τη γνώμη μου, πολύ περισσότερο που η λέξη «γέεννα» υπάρχει στα λεξικά· και ένας εμπειρικός κανόνας λέει ότι λέξη που υπάρχει στο λεξικό δεν πρέπει να επεξηγείται σε υποσημείωση.

 Η επόμενη προβληματική υποσημείωση δεν είναι απλώς φλύαρη, είναι, φοβάμαι, και ανακριβής. Αλλά επειδή πρόκειται για λέξη που ίσως να μην την ξέρετε, θα ζητήσω τη γνώμη των φίλων σκακιστών. Πρόκειται για τη λέξη βαριάντα. Στη σελ. 16, ο αφηγητής λέει: «αυτή τη θέση του παιχνιδιού μπορώ να την ανακατασκευάσω και να την παίξω σε κλειστά μάτια με όλες τις βαριάντες της». Ο μεταφραστής βάζει αστερίσκο στη λ. «βαριάντα» και από κάτω εξηγεί:

 Συγκεκριμένοι τρόποι ανάπτυξης στο σκάκι, όπου οι κινήσεις των κομματιών και των πιονιών είναι προσαρμοσμένες σε μια γενικότερη ιδέα. Κάθε βαριάντα έχει ένα συγκεκριμένο σκελετό πιονιών.

 Ειδικά η δεύτερη πρόταση, χωρίς να είναι λάθος, δεν προσφέρει τίποτε και ίσως να παραπλανά. Τον σωστό ορισμό της βαριάντας, τον αφήνω στους φίλους σκακιστές, αν τύχει και επισκεφτούν το ιστολόγιο. Νομίζω πάντως ότι «βαριάντες» είναι οι πιθανές συνέχειες που μπορεί να προκύψουν από μια δεδομένη θέση. Η αρχική θέση μπορεί να εμφανίζεται στο μέσο της παρτίδας, όπως στη φράση της προπροηγούμενης παραγράφου, μπορεί όμως και στο άνοιγμα, οπότε συχνά οι βαριάντες είναι τυποποιημένες και κατονομασμένες ακολουθίες κινήσεων, π.χ. η βαριάντα του δράκου στη Σικελική, η βαριάντα της αλλαγής στη Γαλλική ή την Ισπανική άμυνα κτλ. Πολλές βαριάντες έχουν το όνομα ενός μεγάλου σκακιστή που τις παρουσίασε πρώτος (π.χ. βαριάντα Νάιντορφ στη Σικελική, βαριάντα Τάρας στην Γαλλική κτλ.) ή ενός τόπου, του τουρνουά όπου πρωτοπαίχτηκε (π.χ. βαριάντα Σεβενίνγκεν στη Σικελική).

 Στο βιβλίο, ο ναζιστής αξιωματικός που αργότερα γίνεται, όπως τόσοι άλλοι, πετυχημένος μεγιστάνας της βιομηχανίας (αλλά και διευθυντής σκακιστικού περιοδικού), βαφτίζει «βαριάντα του Λίνεμπουργκ» μια συγκεκριμένη άμυνα του μαύρου που η κεντρική της ιδέα είναι η θυσία ενός ίππου με αντάλλαγμα δυο πιόνια και τακτικό πλεονέκτημα, επειδή το στρατόπεδο συγκεντρώσεως όπου παίχτηκε βρίσκεται κοντά στην πόλη Λίνεμπουργκ (δεν θα τολμούσε να τη βαφτίσει βαριάντα του Μπέργκεν Μπέλσεν).

 Η λέξη βαριάντα δεν υπάρχει στα μεγάλα λεξικά μας, ίσως και δίκαια. Βέβαια, τη βρίσκουμε –ιδίως στον πληθυντικό– και στη μουσική ορολογία, όπου το variante/αγγλ. variation το λέμε άνετα, θαρρώ, «παραλλαγές». Επομένως, η λέξη «βαριάντα» έπρεπε να εξηγηθεί με υποσημείωση, που όμως θα έπρεπε να είναι πιο λακωνική –αν και, αναγνωρίζω ότι για οι μεν σκακιστές έτσι κι αλλιώς δεν περίμεναν την υποσημείωση για να μάθουν, οι δε αμύητοι στο σκάκι είναι αμφίβολο αν θα έμπαιναν στο νόημα έτσι ή αλλιώς.

 Η πέμπτη και τελευταία μεταφραστική υποσημείωση με την οποία θα ασχοληθώ δεν είναι καθόλου φλύαρη, ούτε περιττή, όμως βρίσκω ότι δεν κατατοπίζει τον αναγνώστη, ότι παραλείπει μια βασική πληροφορία. Αλλά πρώτα θα αποκαλύψω λίγο από την πλοκή του βιβλίου. Ο εβραίος σκακιστής, ενώ υφίσταται τα πάνδεινα επειδή συμμετείχε σε απόπειρα απόδρασης, ενώ περιμένει να τον εκτελέσουν, ξαφνικά βρίσκεται στο αναρρωτήριο (Ρεβιέρ, είπαμε) και βλέπει να τον μεταχειρίζονται ανθρωπινά. Το μυστήριο εξηγείται όταν τον οδηγούν σε έναν ανώτερο αξιωματικό του στρατοπέδου, που δεν είναι άλλος από έναν παλιό του αντίπαλο, πολύ δυνατόν σκακιστή αλλά κατώτερόν του. Ο παλιός γνωστός του, βλέπετε, λαχταράει να βρει αντίπαλο της προκοπής στο στρατόπεδο, αλλά όλοι οι άλλοι ναζιστές είναι μαζέτες, ατζαμήδες. Παίζουν, και ο κατάδικος, ενώ μπορεί να νικήσει, φοβάται να δυσαρεστήσει τον δυνάστη του και βρίσκει μια κατώτερη συνέχεια, που χάνει, αν και όχι χωρίς να παλέψει. Χάνει δηλαδή με τρόπο που να μην είναι φανερό ή έστω κραυγαλέο. Αυτό το κάνει τρεις φορές, αλλά κάθε φορά, το βράδυ μετά την παρτίδα, τον ξυπνάνε οι ΕςΕς και τον αναγκάζουν να παρακολουθήσει την εκτέλεση αρχικά ενός, μετά δύο και μετά τεσσάρων καταδίκων. Και μετά του το λέει ολοκάθαρα ο ίδιος ο ναζιστής αντίπαλος: είναι εξοργισμένος από το παθητικό του παιχνίδι, γι’ αυτό με κάθε ήττα του εβραίου εκείνος εκτελεί διπλασιαζόμενο αριθμό καταδίκων (1, 2, 4). Οπότε ο δεσμώτης αρχίζει να παίζει όσο καλύτερα μπορεί.

 Στην πρώτη εκτέλεση, το θύμα ήταν ένας νεαρός, που όμως η ηλικία του δεν φαινόταν εύκολα, «εξαντλημένος όπως ήταν, έχοντας φτάσει πια στο στάδιο του ‘μουσουλμάνου’». Και εξηγεί η υποσημείωση: Το στάδιο ενός κρατουμένου προτού καταλήξει στο κρεματόριο. Σωστό; Ναι και όχι. Βασικό χαρακτηριστικό των «μουσουλμάνων» στα ναζιστικά στρατόπεδα θανάτου ήταν η ολοκληρωτική παραίτηση από κάθε ελπίδα επιβίωσης· οι «μουσουλμάνοι» πράγματι περίμεναν μοιρολατρικά τη σειρά τους για το κρεματόριο, αλλά το να επικεντρώσεις εκεί είναι και λίγο παραπλανητικό, διότι είναι σαν να ήταν στο χέρι τους να καθορίσουν πότε θα οδηγηθούν στο κρεματόριο.

Τη λέξη, φυσικά, τη βρίσκουμε μόνο σε αφηγήσεις για τα στρατόπεδα. Για παράδειγμα, στον ιστότοπο του ΚΙΣ βρίσκω το εξής: Τους αδύνατους, τους αποκαλούσαμε «μουσουλμάνους». Οι «μουσουλμάνοι» τούτοι περίμεναν τη σειρά τους να οδηγηθούν στο κρεματόριο για να καούν.

Στο αριστούργημα του Πρίμο Λέβι Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος βρίσκω: Η ζωή τους είναι σύντομη αλλά το πλήθος τους αμέτρητο, αυτοί οι Muselmanner, αυτοί που βούλιαξαν, είναι η ψυχή του στρατοπέδου, αυτοί, η ανώνυμη μάζα, ακατάπαυστα ανανεούμενη και πάντα η ίδια, η μάζα των μή ανθρώπων που βαδίζουν και εξαντλούνται μες στη σιωπή, με σβησμένη μέσα τους τη θεία φλόγα, άδειοι μέσα τους για να υποφέρουν πραγματικά. Διστάζει κανείς να τους ονομάσει ζωντανούς: διστάζει να ονομάσει το θάνατό τους, που δεν φοβούνται καν γιατί είναι πολύ κουρασμένοι ακόμα και να τον αισθανθούν». (Πήρα το παράθεμα από το Πολιτικό Καφενείο, δεν το έχω τσεκάρει).

Έτσι, δεν βρίσκω διαφωτιστική και εύστοχη την υποσημείωση –αν και, πρέπει να παραδεχτώ ότι σήμερα η λέξη γεννάει και άλλους συνειρμούς.

 Αν φτάσατε ως εδώ, έχω δυο παρακλήσεις. Η μια προς τους φίλους σκακιστές (και ας θεωρήσουν το σημερινό άρθρο σαν τιμητική αναφορά στο Σκακιστικό Πρωτάθλημα Πρώτης Εθνικής, που άρχισε χτες και θα κρατήσει όλη την εβδομάδα, αντί να παίζεται ολοχρονίς, έτσι που να μπορεί ο κάθε λεφτάς πρόεδρος να μετακαλεί τον γκρανμέτρ της αρεσκείας του χωρίς να πληρώνει πολύ ακριβά), είναι: να μου δώσουν έναν καλό και συνοπτικό ορισμό της βαριάντας.

Η άλλη, προς όλους: όταν διαβάζετε λογοτεχνικό έργο, σας ενοχλούν οι υποσημειώσεις του μεταφραστή; τις προσπερνάτε ή τις διαβάζετε; προτιμάτε να είναι από κάτω στη σελίδα ή στο τέλος του βιβλίου; Θα μπορούσα τα ίδια ερωτήματα να τα βάλω στη Λεξιλογία, αλλά εκεί διαβάζουν κυρίως άνθρωποι του σιναφιού, ενώ εγώ θα ήθελα τη γνώμη των αναγνωστών που δεν είναι μεταφραστές!