Λαπαθιώτης – Καραγάτσης, η δεύτερη «συνάντηση»

Σε ένα κείμενο που έχω στον ιστότοπό μου, και που δεν το έχω μεταφέρει στο ιστολόγιο συν τοις άλλοις επειδή είναι πολύ μεγάλο, παραθέτω και συμπληρώνω ένα άρθρο της Άντειας Φραντζή για μια «ιδιότυπη συνάντηση» του Ναπολέοντα Λαπαθιώτη με τον Μ. Καραγάτση το 1939-1940. Το κείμενο αυτό μπορείτε να το διαβάσετε ολόκληρο, εγώ εδώ θα δώσω μια πολύ σύντομη περίληψη της υπόθεσης. Λοιπόν, το 1939, δημοσιεύεται στα «Νεοελληνικά γράμματα» ένα διήγημα του Καραγάτση. Λίγο αργότερα, ο λόγιος Κ. Φριλίγγος, εβραϊστής, επισημαίνει ευγενικά μια ανακρίβεια στο διήγημα. Ο Καραγάτσης, όπως συνήθιζε, απαντάει μάλλον αγενώς, οπότε ακολουθεί ανταπάντηση του Φριλίγγου. Στον καβγά παρεμβαίνουν, υπέρ Φριλίγγου, ο νεαρός φοιτητής Στ. Γιαννακόπουλος, πολύ γνωστότερος αργότερα ως Πέτρος Ανταίος, και ο Ναπ. Λαπαθιώτης. Ο Καραγάτσης ρίχνει τους τόνους και δηλώνει τη μεγάλη επιθυμία του να λύσει την παρεξήγηση με τον Λαπαθιώτη. Η συνέχεια ακολουθεί σε ιδιωτική αλληλογραφία.

Στο αρχείο Καραγάτση υπάρχουν δύο επιστολές Λαπαθιώτη, πολύ ενδιαφέρουσες, από τις οποίες μαθαίνουμε ότι σχεδίαζαν να συναντηθούν αλλά μάλλον δεν συναντήθηκαν. Πάντως, λέει στο άρθρο η Άντεια Φραντζή, στα τέλη του 1943, δυόμιση μήνες πριν αυτοκτονήσει, ο Λαπαθιώτης θα αφήσει σαφέστατους υπαινιγμούς για την τάση «ενός νέου λογογράφου» να ανοίγει καβγάδες για αυτοδιαφήμιση. Ωστόσο, παραλείπει η Ά.Φ. μιαν άλλη «συνάντηση» Λαπαθιώτη-Καραγάτση, με πολύ σαφέστερους υπαινιγμούς, λίγους μήνες νωρίτερα, την άνοιξη του 1943. Αυτήν σκοπεύω να σας παρουσιάσω στο σημείωμα αυτό, που βγήκε μεγάλο, αλλά ίσως αποτελέσει ενδιαφέρον ανάγνωσμα μέσα στην καλοκαιρινή χαλάρωση.

Βρισκόμαστε στο 1943, λοιπόν. Ο Καραγάτσης είναι 35 χρονών και ήδη έχει καθιερωθεί στο φιλολογικό στερέωμα. Ο Λαπαθιώτης είναι είκοσι χρόνια μεγαλύτερος, 55, κατεστραμμένος από την ηρωίνη και την ανέχεια, και μόλις έχει ματαιώσει -γιατί ακριβώς δεν μάθαμε ποτέ- την έκδοση μιας δεύτερης εκλογής των ποιημάτων του. Σε κάποιο τεύχος της Νέας Εστίας λοιπόν, ο διευθυντής της Πέτρος Χάρης, στο χρονογράφημά του, γράφει για τα λογοτεχνικά ψευδώνυμα και, αν και δικαιολογεί τον Σύψωμο που έγινε Πορφύρας, απορεί πως ο εύηχος Ροδόπουλος προτίμησε να γίνει Καραγάτσης. Σε επόμενο τεύχος (συγκεκριμένα, στο τ. 379 της 15ης Μαρτίου 1943), ο Καραγάτσης πολύ πρόθυμα αναλαμβάνει να εξηγήσει πώς και γιατί πήρε ψευδώνυμο. Και ταυτόχρονα εξαπολύει, εντελώς αναίτια και περιττά, μια φαρμακερή επίθεση στον Ναπολέοντα Λαπαθιώτη, διότι βέβαια όλοι οι παροικούντες τη λογοτεχνική Ιερουσαλήμ κατάλαβαν με το πρώτο ποιος ήταν ο «αιρετικός» γιος του Παυσανία. Ιδού η επιστολή Καραγάτση:

Αγαπητέ μου Χάρη,

Δε νομίζεις πως μια από τις αιτίες που πολλοί λογοτέχνες περνάν όλη τη ζωή τους μ’ ένα άχρηστο κι ενοχλητικό ψευδώνυμο στη ράχη, μπορεί να είναι και κάποιο «πλέγμα κατωτερότητας;»

Υπάρχουν νέοι που έχουν τεράστια αυτοπεποίθηση στις δυναμικότητές τους. Ορμούν στο στίβο με τ’ άτομά τους, κι ό,τι βρέξει ας κατεβάσει. Υπάρχουν όμως κι άλλοι, ατομικά αδυναμικότεροι, που τους τυραννεί η αμφιβολία του αυτοελέγχου συνδυασμένη με το δέος του κωμικού. Και βυθομετράν το κριτήριο της κοινής γνώμης με τη μάσκα του ψευδώνυμου. Αν αποτύχουν, ούτε γάτα ούτε ζημιά. Αν η επιτυχία είναι σχετική, τότε έχουν τη δυνατότητα να εξακολουθήσουν με το πραγματικό τους όνομα. Αν όμως –πράγμα σπάνιο– η επιτυχία είναι μεγάλη και άμεση, τότε είναι αναγκασμένοι να κουβαλάν ώς το θάνατο –ή την αθανασία– τον ψευδωνυμικό σταυρό των νεανικών αυτοαμφιβολιών τους.

Επειδή ανάφερες και το παράδειγμα του υποφαινομένου στο τελευταίο σου χρονογράφημα, θα ήθελα να σου ξομολογηθώ την κωμικοτραγικήν ιστορία του ψευδωνύμου μου.

Ήμουνα κι εγώ από τους νέους εκείνους που είχαν πολλούς δισταγμούς για το πρωτόλειό τους έργο. Δε με φόβιζε όμως η γνώμη των συνανθρώπων μου. Με το δονκιχωτικό θράσος των δειλών, ήμουνα έτοιμος να δώσω τη μάχη με το πραγματικό και τόσο -κατά τη γνώμη σου- καλαίσθητο όνομά μου. Με τη διαφορά πως το όνομα αυτό δεν ήταν μόνο δικό μου, αλλά και του μακαρίτη του πατέρα μου, ενός ανθρώπου μ’ εξαιρετικήν αξία και μεγάλα πνευματικά και ηθικά χαρίσματα. Αλλά και παθολογικά εγωκεντρικού, που πίστευε ακράδαντα πως κάθε άλλος έξω από το δρόμο που ακολούθησε αυτός στη ζωή του, είχε μέσα του το σπέρμα της κατωτερότητας, της αποτυχίας. Και σαν καλός πατέρας που ήταν, σπατάλησε τις δυνάμεις του και την περιουσία του για να με κάνει ό,τι ήταν κι αυτός. Δηλαδή ένα σοβαρό και πρακτικό επιστήμονα πολιτικό.

Καταλαβαίνεις τη βαθιά του απογοήτευση όταν είδε τις βιολογικές και διαμορφωτικές του προσπάθειες να πάνε χαμένες. Χωρίς να έχουμε μιλήσει ποτέ καθαρά, καταλάβαινε πως η λογοτεχνική προοπτική ήταν το μεγάλο μου πάθος. Και συννέφιαζε…

Έτυχε ο μακαρίτης να έχει φίλο γκαρδιακό ένα συνομήλικό του στρατιωτικό, που ο γιος του, καλός κι ορθόδοξος ποιητής, ακολούθησε κάποιον αιρετικό σε άλλες βιοκοινωνικές του εκδηλώσεις δρόμο. Και γεννήθηκε στη φαντασία του πατέρα μου η πλάνη πως ο κάθε νεοέλληνας λογοτέχνης πρέπει νάχει όλα τα γνωρίσματα που ξεχώριζαν το γιο του γερο-φίλου του από τους άλλους ανθρώπους. Με φώναξε λοιπόν μια μέρα και μου εδήλωσε με τον πιο κατηγορηματικό τρόπο:

— Το όνομα που σου έδωσα είναι ακηλίδωτο και σου απαγορεύω να το κηλιδώσεις! Δε θα ’χουμε στην οικογένειά μας τα ρεζιλίκια του Παυσανία!

Έσκυψα το κεφάλι με τον πρεπούμενο υιικό σεβασμό:

— Να μείνετε ήσυχος. Θα πάρω ψευδώνυμο…

Κι έτσι από Ροδόπουλος γίνηκα Καραγάτσης.

Ύστερ’ από λίγο καιρό κυκλοφόρησε ο “Συνταγματάρχης Λιάπκιν”. Ο μακαρίτης αγνοούσε επισήμως το φοβερό μου στραβοπάτημα. Όταν όμως διάβασε τις κριτικές, όταν άκουσε τους επαίνους των ανίδεων για την πεισματωμένη αντίληψή του γνωστών και φίλων, άρχισε να κλονίζεται. Και μια μέρα αγόρασε το “Λιάπκιν” και τον διάβασε κρυφά. Μάλιστα, κρυφά.

Και κατάλαβε. Γιατί, όπως είπαμε, ήταν άνθρωπος με ανώτερην αντίληψη, ο μακαρίτης.
Με φώναξε, λοιπόν, πάλι στο γραφείο του και μου είπε τον παρακάτω μνημειώδη λόγο:

— Κηλιδωμένο όνομα σου έδωσα και πήρες ψευδώνυμο;

Έτσι, το ψευδώνυμό μου χρωστιέται όχι σε δικό μου, αλλά σε πατρικό complexe d’ infériorité για λογαριασμό του οικογενειακού ονόματος. Με τη διαφορά πως όταν γίνηκε φανερό πως δεν υπήρχε φόβος να κηλιδώσω με την πέννα μου το όνομα των Ροδοπουλέων, ήταν πια πολύ αργά. Κι έτσι απόμεινα Καραγάτσης.

Ας όψεται ο γιος του Παυσανία…

Με φιλικούς χαιρετισμούς
Μ. ΚΑΡΑΓΑΤΣΗΣ

Νομίζω ότι η λέξη που ταιριάζει καλύτερα στην αναίτια επίθεση του Καραγάτση είναι «ιταμή». Διότι βέβαια, όλοι οι αναγνώστες κατάλαβαν ότι ο Παυσανίας ήταν ο Λεωνίδας Λαπαθιώτης (1854-1941), στρατηγός, πατέρας του Ναπολέοντα, βουλευτής Τυρνάβου το 1903 σε κοινό συνδυασμό με τον Γεώργιο Ροδόπουλο, πατέρα του Καραγάτση και μετέπειτα υπουργός.

Και στην απίθανη περίπτωση που υπήρχε κάποιος αναγνώστης που διατηρούσε αμφιβολίες για το ποιος ήταν ο γιος του Παυσανία, ο Ν.Λαπαθιώτης έσπευσε με επιστολή του (τ. 381, 15/4/43) να τις διαλύσει, με μια επιστολή που κατά τη γνώμη μου συνδυάζει τη σπαραχτική αξιοπρέπεια με την περίτεχνη γραφή.

Φίλη «Νέα Εστία»

Είναι δυστύχημα, θαρρώ, για τον αγαπητό μας Μ. Καραγάτση, το ότι γεννηθήκαμε σε γενεές διαφορετικές: Αλλιώς, βλέποντας την πολλήν αδυναμία του στο ν’ ακούγεται, και με κάθε τρόπο, τ’ όνομά του, που άλλοτε την ένιωθα ίσως κι εγώ καλύτερα (την εποχή της πρώτης μου, κι ακόμα και της δεύτερης νεότητος, τότε που μ’ άρεζε κι εμένα, ελαφρά, κάποια φιλάρεσκη περιαυτολογία -αν και κάπως συμπαθητικότερα,  νομίζω), θα φρόντιζα να του ’δινα μικρές και μεγάλες αφορμές, να ικανοποιεί το μικρό του αυτό «βίτσιο»! Και θα το ’κανα, γιατί τον συμπαθώ, μ’ όλη την κάποιαν αντιπάθειά μου προς κάποια ορισμένα του φερσίματα, -πράγμα που το γράφω απροκάλυπτα, βέβαιος πως δε θα πειραχτεί, μια κι ανήκει στην κατηγορία των ανθρώπων που αδιαφορούν ολότελα αν τους συμπαθούν ή τους αντιπαθούν, φτάνει, μόνο, να μην τους λησμονούν, που, αυτό, θα ήταν πλήγμα τους, πραγματικά, θανάσιμο!

Αλλά, βλέπεις, με το να μη συμπέσουμε στην ίδια γενεά –αυτός, τώρα, στη δεύτερη νεότητα (έτσι τον φαντάζομαι, τουλάχιστον), κεφάτος για θορύβους και γι’ αγώνες, κι εγώ, από την άλλη τη μεριά, στη δύση μου (ή στην τετάρτη μου νεότητα, αν θέλετε!), κουρασμένος φοβερά απ’ τη ζωή, κι αηδιασμένος εντελώς απ’ τους ανθρώπους, τόσο που να μου δίνει δυσφορία, ακόμα, σας ορκίζομαι, και το να βλέπω τυπωμένο τ’ όνομά μου, -δε μπορούμε να συναντηθούμε, βέβαια, και το λέω με λύπη μου για κείνον!

Όμως, εξαιρετικά, γι’ άλλη μια φορά, θα δοκιμάσω να τον ευχαριστήσω, -κι ελπίζω κάπως να μου το χρωστάει, σε μελλοντικούς λογαριασμούς μας, αν τυχόν υπάρξουν, ποτέ, τέτοιοι…

Στο τελευταίο γράμμα του, για τα ψευδώνυμα, αφηγούμενος το πώς αναγκάστηκε να πάρει το ψευδώνυμό του, αναφέρει πρόσωπα που μου τυχαίνουν γνώριμα, και μάλλον προσφιλή: τον πατέρα του, το φίλο τού πατέρα του (Παυσανία, Πελοπίδα, είτε Λεωνίδα, στρατηγό), και το γιο τού φίλου τού πατέρα του. Κι επειδή αυτός ο γιος τού φίλου τού πατέρα του δε μπορεί ο ίδιος να μιλήσει, θ’ αναλάβω να μιλήσω αντ’ αυτού σα να ήμουν εντελώς στη θέση του. Δεν ξέρω τίνος είδους αντιπάθεια είχε ο πατέρας του Μ. Καραγάτση για το «στραβό δρόμο» που είχε πάρει ο γιος τού καλού του φίλου Λεωνίδα, αλλά, καθώς θυμάμαι, δεν του την έκανε ποτέ γνωστή, σε ιδιαίτερές τους συζητήσεις, και δε μπορώ να λησμονήσω το θερμό και πατρικό του φέρσιμο προς το γιον αυτό, τον «παραστρατημένο», τις φορές που έτυχε να βρίσκομαι παρών!

Κι ακόμα, ξέρω αρκετά καλά πως ο ίδιος ο στρατηγός ο Λεωνίδας ήταν, ως το τέλος της ζωής του, -κι εκείνος, κι η γυναίκα του, άνθρωποι μορφωμένοι και πολιτισμένοι- υπερήφανος για το δρόμο που πήρε το παιδί τους, -μάλιστα κάπως υπερβολικά (αν κι εδώ που τα λέμε, δεν πιστεύω ν’ αρνηθεί ο φίλος Καραγάτσης ότι κι οι δυο τους είχαν και λίγο δίκιο!).
Τώρα, αν στις οικογενειακές τους συζητήσεις, ο πατέρας τού φίλου Καραγάτση έλεγε τ’ αντίθετα (γιος και πατέρας, βέβαια, αλλιώς κουβεντιάζουν μεταξύ τους), – αυτό επίσης, δε βρίσκομαι σε θέση να το ξέρω, και το πιστεύω, όπως το λέει ο φίλος Καραγάτσης… Τόση, βλέπεις, ήταν η πνευματική διαφορά των δυο εκείνων φίλων πατεράδων (και συμ-βουλευτών, ένα διάστημα), ώστε, ενώ ο ένας είχε την αφέλεια να απαγορεύσει στο παιδί του να γίνει λογογράφος για να μη μοιάσει με το γιο του φίλου του, ο άλλος είχε την αντίθετην αφέλεια, όταν ο γιος του ήταν δώδεκα χρονών, να του τυπώσει, σε βιβλιαράκι, από δική του εντελώς πρωτοβουλία, ένα παιδικό του δραματάκι, έμμετρο και ομοιοκατάληκτο, – τον… περίφημο «Νέρωνα τον Τύραννο», και να το μοιράζει στους γνωστούς του…

Αλλά, στα τελευταία, θα μου πείτε, τι βγαίνει απ’ αυτή την ιστορία; Θα σας το πω κι αυτό αμέσως: Βγαίνει πως ο φίλος Καραγάτσης, μην έχοντας πρόχειρη άλλην αφορμή, βρήκε τον τρόπο, γι’ άλλη μια φορά, να ικανοποιήσει αξιόλογα το, ας το πω χαριτωμένο, «βίτσιο» του της φιλάρεσκης περιαυτολογίας, θυσιάζοντας σ’ αυτό, δίχως ίχνος τύψεως, και το γιο τού φίλου τού πατέρα του, -κι ακόμα και τον ίδιο τον πατέρα του, που μας τον παρασταίνει αφελέστατο και με πρωτόγονη, σχεδόν, απλοϊκότητα, ενώ τον ξέραμε, ως τώρα, σοβαρά και πολιτισμένα μορφωμένο… Χαλάλι του! Σήμερα, άλλωστε, τέτοιο είναι και της εποχής το δόγμα: Ο σκοπός ν’ αγιάζει τα μέσα! Κι εγώ, τώρα, για να τον ευχαριστήσω, υπερακοντίζω τους σκοπούς του…

Μόνο, ακόμα, που θα παρατηρήσω πως, αν ο γιος τού φίλου τού πατέρα του είναι ο… ανήθικος υπεύθυνος για το πάρσιμο αυτού του ψευδωνύμου του, -δεν είναι όμως, και καθόλου, υποθέτω, για τη φρικώδη ακαλαισθησία της ευρέσεως αυτού του ψευδωνύμου! Γι’ αυτήν είναι υπεύθυνος ο ίδιος, – ο ίδιος που το βρήκε, και που το ’χει…

Με συγχωρείς, “Νέα” μου “Εστία”, που τόσο σ’ απασχόλησα με μιαν υπόθεση πολύ προσωπική, – αλλά. πρώτος, ο φίλος Καραγάτσης άνοιξε και τούτο το μπελά, όπως κάνει, κατ’ αρχήν, σ’ αυτές τις περιστάσεις!

Εγώ, δεν κάνω, παρά να τον κλείσω.
Εκτός αν έχει όρεξη και γι’ άλλα… Εγώ δεν έχω, – αλλά τι να κάνω! Γιατί να του χαλάσω την καρδιά;…

Φίλος σου πάντα
ΝΑΠΟΛΕΩΝ ΛΑΠΑΘΙΩΤΗΣ

Πράγματι, το 1901 ο Λαπαθιώτης, πριν κλείσει τα 13 χρόνια του, είχε συγγράψει το έμμετρο δράμα «Νέρων ο Τύραννος» και ο πατέρας του έσπευσε να το τυπώσει (αφού πρώτα διόρθωσε έναν αστείο αναχρονισμό) και να το μοιράσει στους οικογενειακούς φίλους.

Τρίτη «συνάντηση» Καραγάτση και Λαπαθιώτη δεν ξέρουμε αν υπήρξε. Πάντως, όταν στις 8 Ιανουαρίου 1944 ο Λαπαθιώτης αυτοκτόνησε και έγινε έρανος μεταξύ των λογοτεχνών για την κηδεία του, μια από τις μεγαλύτερες εισφορές, 175.000 πληθωριστικές δραχμές, ήταν του Καραγάτση. Να αναγνώρισε τάχα ότι κάτι χρωστούσε, σε μελλοντικούς λογαριασμούς μας, αν τυχόν υπάρξουν, ποτέ, τέτοιοι… όπως γράφει ο Λαπαθιώτης στην επιστολή του;

ΥΓ Παρέθεσα στο ακέραιο και τις δύο επιστολές, αλλά εκσυγχρόνισα την ορθογραφία στα σημερινά.