Η γιαγιά μου μ’ έλεγε μισκίνα

Όχι η δικιά μου γιαγιά, όχι εμένα. Καταρχάς, εμένα θα μ’ έλεγε μισκίνη, κι έπειτα η μια γιαγιά μου, η αιγενήτισσα, μάλλον δεν την ήξερε τη λέξη, ίσως ούτε κι η άλλη, η μυτιληνιά. Μιαν αναγνώστρια του ιστολογίου μου από τα Σέρρας έστειλε ένα γράμμα γνωριμίας, και με την ευκαιρία παρέθεσε και κάμποσες λέξεις που χρησιμοποιούσαν στην οικογένειά τους, λέξεις που όλες τους είναι καλοδιαλεγμένες γιατί περιγράφουν καταλεπτώς καταστάσεις πολύ συγκεκριμένες. Τις πιο πολλές δεν τις είχα ξανακούσει, αλλά τη μισκίνα την ήξερα, αν και κάπως αλλιώς.

Λοιπόν, η μικρασιάτισσα γιαγιά της φίλης μας, την έλεγε μισκίνα… αλλά δίνω το λόγο στη φίλη μας:

Μισκίνα – Αυτό μου το έλεγε η γιαγιά όταν ξεψάχνιζα το φαγητό, π.χ. προσπαθούσα να βγάλω τα κρεμμύδια στην άκρη, ή τις πιπεριές κλπ

και σε δεύτερο ηλεμήνυμα:

Το μισκίνα γενικά το έλεγε η γιαγιά όταν κάποιος με το φαγητό του ήταν ιδιότροπος, επιλεκτικός, ανόρεχτος, όλα αυτά μαζί 🙂

Εμείς με αυτή την έννοια την ξέρουμε την μισκίνα !

Εμείς εδώ πάλι, όχι. Εννοώ ότι τη λέξη κι εγώ την ήξερα, αλλά όχι με αυτή τη σημασία. Γιατί ο μισκίνης έχει και άλλες σημασίες στα ελληνικά, σε διάφορες ντοπιολαλιές τουλάχιστον, διότι τα μέινστριμ ελληνικά κάνουν πως δεν τον γνωρίζουν –δεν θα τον βρείτε σε κανένα γενικό λεξικό εξόν από του Πάπυρου και το μεσαιωνικό του Κριαρά. Ο Δημητράκος, που ευλαβικά παραθέτει όλα τα αρχαία σαρίδια που περμάζεψε ο Ησύχιος, απίθανους διαλεκτικούς αρχαίους άπαξ λεγόμενους τύπους, δεν τον καταδέχτηκε τον μισκίνη.

Μισκίνης λοιπόν, ή μισκίνος, σύμφωνα με τον Κριαρά και τον Πάπυρο, είναι ο δυστυχισμένος, ο άθλιος, ο κακορίζικος· επίσης ο ευτελής, ο ανίσχυρος, αλλά και ο ξεπεσμένος. Με δυο λόγια, είναι ο κακομοίρης που όμως, στις περισσότερες χρήσεις, έχει κι αυτός κάποια ευθύνη για την κατάστασή του –αν και όχι πάντα· ο Γεωργιλάς, στο Θανατικό της Ρόδου, έχει τον στίχο Πλάστη μου, διατί οργίσθηκες την Ρόδον την μισκίναν;

Κατά τον Κριαρά, πρόκειται για ιταλικό δάνειο, που εξηγεί και τον τύπο μισκίνος, μια και στα ιταλικά είναι meschino. Όμως η λέξη δεν είναι ιταλικής αρχής, ούτε μπήκε στα ελληνικά μόνο από τα ιταλικά.

Όσοι βλέπουν το Νησί (εγώ ακόμα δεν έχω αξιωθεί να παρακολουθήσω κανένα επεισόδιο), το σίριαλ που εκτυλίσσεται στη Σπιναλόγκα, το νησάκι των λεπρών στην Κρήτη, πιθανώς θα έχουν ακούσει ότι στα κρητικά μεσκίνης ήταν ο λεπρός. Μάλιστα, έξω από το Ηράκλειο υπήρχε και περιοχή όπου μαζεύαν τους λεπρούς, που λεγόταν Μεσκινιά (σήμερα Χρυσοπηγή, βέβαια). Ολοφάνερα ο μεσκίνης αυτός είναι ίδια λέξη με τον μεσαιωνικό μισκίνη ή μισκίνο, αλλά πρόκειται για διαφορετικό δάνειο. Ας πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά.

Λοιπόν, στην αρχή έχουμε την αραβική λέξη miskin, φτωχός. Η λέξη αυτή περνάει αφενός στα ισπανικά, ήδη από τον δέκατο αιώνα, mezquino, και από εκεί στα γαλλικά (mesquin) και στα ιταλικά (meschino), απ’ όπου το μεσαιωνικό μισκίνος στα ενετοκρατούμενα μέρη, και αφετέρου στα τουρκικά, miskin, όπου, πέρα από τις σημασίες του άθλιου και του δυστυχισμένου, παίρνει επίσης τις σημασίες του τεμπέλη, του νωθρού, αλλά και του λεπρού. Η τελευταία αυτή σημασία περνάει στα κρητικά μετά την κατάληψη του νησιού από τους Τούρκους –δεν είναι τυχαίο ότι ο Κριαράς, που σταματάει τη συλλογή υλικού του στα 1669 (τη χρονιά που έπεσε ο Χάνδακας) δεν έχει τη σημασία «λεπρός» για τον μισκίνη.

Να προσεχτεί επίσης ότι ο κρητικός τύπος είναι μεσκίνης, με έψιλον. Μεσκίνης λοιπόν ο λεπρός, μεσκινιά ο απομονωμένος συνοικισμός των λεπρών, σαν λεπροκομείο αλλά χωρίς περίθαλψη, και μεσκινιάζω προσβάλλομαι από λέπρα. Αυτά τα βρίσκω στο λεξικό του Πιτυχάκη, που έχει και την ωραία μαντινάδα:

Αν μ’ αγαπήσει κι αρνηθεί να τονε δω μεσκίνη
και να του δίδουν το ψωμί μ’ εννιά οργιές σιτζίμι.

Παρένθεση: Σιτζίμι είναι άλλο τούρκικο δάνειο, είναι το λεπτό, γερό σκοινί. Η λέξη επίσης αγνοείται από τα περισσότερα λεξικά –στη Μυτιλήνη πάντως, όταν βρέχει πολύ, λένε βρέχει σιτζίμι, γιατί πέφτει η βροχή σαν σπάγγοι, σαν σκοινιά από τον ουρανό. Την ίδια εικόνα την έχει και η γαλλική έκφραση il pleut des cordes, βρέχει σκοινιά –άνθρωποι είναι κι οι Γάλλοι. Αλλά ας γυρίσουμε στον μεσκίνη ή μισκίνη.

Είπαμε, στην Κρήτη είναι κυρίως ο λεπρός, αν και ένας φίλος μού είπε ότι υπάρχει και η έννοια «κακομοίρης». Στη βόρεια Ελλάδα, μισκίνης είναι ο φτωχός, ο άθλιος, ο κακομοίρης, δάνειο κι εκεί από τα τούρκικα (σύμφωνα με το λεξικό του Κουκκίδη). Από τις συζητήσεις που έγιναν στη Λεξιλογία αλλά και στο σκλανγκρ, προκύπτει ότι κι άλλες γιαγιάδες φώναζαν μισκίνη ή, στο ουδέτερο, μισκίνικο τ’ αγγονάκι τους, άλλοτε επιτιμητικά (δηλαδή άταχτο, βρωμιάρικο) άλλοτε με χαϊδευτική χροιά (διότι μισκίνης είναι και ο καχεκτικός, ο μικρούλης, ο λεπτός). Ωστόσο, δεν έχω βρει στις βορειοελλαδίτικες πηγές καμιά μνεία ότι είχαν και τη σημασία μεσκίνης/μισκίνης = λεπρός. Παρακαλώ τους βόρειους αναγνώστες να επιβεβαιώσουν ή να διαψεύσουν.

Δηλαδή, ενώ η σημασία «λεπρός» υπάρχει ήδη στα τουρκικά, και από εκεί (εικάζω ότι) μεταφέρθηκε στα κρητικά, δεν μεταφέρθηκε στη Βόρεια Ελλάδα. Είτε δεν υπήρχαν πολλοί λεπροί, είτε τους λέγαν αλλιώς (λουβιάρηδες; )

Στα αραβικά, είπαμε, το miskin σημαίνει φτωχός. Στα σημερινά γαλλικά mesquin είναι κυρίως ο μικροπρεπής, αυτός που δίνει σημασία σε ασήμαντες λεπτομέρειες, ή αυτός που φέρεται με υπερβολική τσιγγουνιά ενώ έχει τα μέσα. Στα ιταλικά meschino είναι ο δυστυχισμένος, ο κακομοίρης –αλλά στον Δάντη ήταν και ο υπηρέτης. Στα τουρκικά και στα κρητικά, ο λεπρός. Παναπεί, όπου φτωχός κι η μοίρα του.

Ας γυρίσουμε όμως στη γιαγιά της αναγνώστριας, που την έλεγε μισκίνα. Λοιπόν, δεν έχω βρει πουθενά αλλού να χρησιμοποιείται η λέξη μισκίνης με την έννοια του ιδιότροπου στο φαγητό, ή και γενικά του ιδιότροπου. Στα γαλλικά, το mesquin έχει πράγματι και την έννοια αυτού που κατατρίβεται με μικροπράματα, αλλά όχι στα ελληνικά, όπου αυτόν τον τύπο τον λέμε, στα βόρεια τουλάχιστον, μισμίζη, άλλο τούρκικο δάνειο που το έχει και το ΛΚΝ. Εσείς έχετε ακούσει τη λ. μισκίνης/μεσκίνης με αυτή τη σημασία, του ιδιότροπου;

Μπορεί βέβαια η γιαγιά να χρησιμοποιούσε το μισκίνα ως γενικό επιτιμητικό όρο, και στη συνέχεια η οικογένεια να το εξειδίκευσε στην ακαταδεξιά και την ιδιοτροπία ως προς το φαγητό. Πάντως αυτό το συνήθειο, να βγάζουν δηλαδή τα λαχανικά στην άκρη, το έχουν τα περισσότερα παιδιά –κι εγώ, θυμάμαι, έβγαζα στην άκρη τη φλούδα από τις γεμιστές ντομάτες, ώσπου έγινε δικτατορία το 1967 και μου είπε αυστηρά η μητέρα μου ότι τώρα δεν είναι καιροί για κόγξες στο φαγητό. Κι η κόρη μου η μικρή το ίδιο κάνει, και της λέω ότι τώρα έχουμε δικτατορία των αγορών, αλλά περιέργως το κόλπο δεν πιάνει.