Λιπογράμματα λοιπόν!

Το άρθρο αυτό είναι συνέχεια του αλλιώτικου ποιητικού κουίζ.

Το ποίημα που σας έδωσα στο προηγούμενο άρθρο, ζητώντας σας να βρείτε τι το περίεργο έχει, ήταν ένα «λιπόγραμμα», όπως συνήθως το λέμε, λέξη που είναι αντιδάνειο κατά κάποιο τρόπο από το αγγλικό lipogram. Με τον όρο αυτό εννοούμε ένα λογοτεχνικό κείμενο, έμμετρο ή πεζό, στο οποίο ο συγγραφέας συνειδητά αποφεύγει να χρησιμοποιήσει ένα ή περισσότερα γράμματα. Φυσικά, αυτό που σας έβαλα ήταν λιπόγραμμα περιορισμένης εμβέλειας, μια και ο περιορισμός κρατούσε μόνο μια στροφή και μετά άλλαζε: στην πρώτη στροφή έλειπε το γράμμα Α, στη δεύτερη το Ε, και ούτω καθεξής τα υπόλοιπα φωνήεντα. Και επειδή δεν ξέρω κανέναν να φτιάχνει λιπογράμματα (ασφαλώς θα υπάρχουν κάποιοι, αλλά δεν τους ξέρω) αναγκάστηκα να σκαρώσω εγώ ένα.

Είπα πιο πάνω ότι «συνήθως» το λέμε λιπόγραμμα, διότι θα μπορούσαμε να το πούμε και λιπογράφημα, όπως επίσης και λειπόγραμμα ή λειπογράφημα. Και είπα ότι είναι κατά κάποιο τρόπο αντιδάνειο, διότι η αγγλική ή η γαλλική λέξη έχουν φτιαχτεί με βάση την αρχαία ελληνική λέξη «λειπογράμματος» (έτσι στο TLG, αλλά στο Λίντελ Σκοτ «λιπογράμματος»).

Να μην χάσουμε χρόνο με το αν πρέπει να γράφεται με λι- ή με λει-, και τα δυο παίζουν. Πιο ενδιαφέρον έχει ότι οι αρχαίοι ημών πρόγονοι ήταν οι πρώτοι που σκαρφίστηκαν τέτοια φιλολογικά παιχνίδια και έφτιαξαν λιπογράμματα -και όχι εφτά πενιχρά τετράστιχα. Ο Νέστορας ο Λαρανδεύς (από τα Λάρανδα της Λυκίας) σκάρωσε «λιπογράμματον Ιλιάδα», δηλαδή μια Ιλιάδα όπου όλη η ραψωδία Α είχε γραφτεί χωρίς να χρησιμοποιεί το γράμμα α, η ραψωδία Β χωρίς το β, και ούτω καθεξής ως την Ω. Παρόμοια, ο Τρυφιόδωρος (και Τριφιόδωρο θα τον βρείτε) έγραψε λιπογράμματη Οδύσσεια. Τα κείμενα αυτά δεν έχουν σωθεί, οπότε δεν μπορούμε να κρίνουμε αν είχαν και άλλη αξία πέρα από τη λιπογραμματοσύνη τους. Σε ένα κείμενο του Περέκ διαβάζω ότι ο Πίνδαρος είχε γράψει μια ωδή χωρίς το γράμμα Ε, ενώ και οι Ρωμαίοι έχουν να παρουσιάσουν παρόμοιες επιδόσεις.

Η μόδα των λιπογραμμάτων ξαναεμφανίζεται στη δυτική Ευρώπη τον 19ο αιώνα. Ένας Γάλλος ονόματι Peignot έγραψε το 1842 ένα ποίημα με 25 τετράστιχα από τα οποία έλειπε, εκ περιτροπής, ένα γράμμα του αλφαβήτου (δεν έβαλε τετράστιχο για το W, γιατί αυτό στα γαλλικά σχεδόν λείπει έτσι κι αλλιώς!). Στα ισπανικά ο Enrique Jardien Poncela έγραψε το 1926-27 πέντε σύντομα διηγήματα, που από το καθένα έλειπε κι ένα φωνήεν. Μπορείτε να διαβάσετε ονλάιν το Un marido sin vocación, απ’ όπου λείπει το γράμμα Ε.

Το 1939, ο Αμερικανός συγγραφέας Ernest Vincent Wright εξέδωσε το μυθιστόρημα Gadsby (δεν είναι το ίδιο με το γνωστότερο μυθιστόρημα του Φιτζέραλντ, εκεί ήταν Gatsby), με έκταση 50.000 λέξεις, χωρίς να χρησιμοποιήσει καθόλου το γράμμα Ε, που είναι το πιο διαδεδομένο στα αγγλικά, όπως ξέρουμε. Λένε μάλιστα ότι είχε βγάλει από τη γραφομηχανή του το καπάκι του πλήκτρου του Ε. Για να πάρετε μια γεύση, ιδού η αρχή από το Gadsby:

If youth, throughout all history, had had a champion to stand up for it; to show a doubting world that a child can think; and, possibly, do it practically; you wouldn’t constantly run across folks today who claim that “a child don’t know anything.”A child’s brain starts functioning at birth; and has, amongst its many infant convolutions, thousands of dormant atoms, into which God has put a mystic possibility for noticing an adult’s act, and figuring out its purport.

Up to about its primary school days a child thinks, naturally, only of play. But many a form of play contains disciplinary factors. “You can’t do this,” or “that puts you out,” shows a child that it must think, practically or fail. Now, if, throughout childhood, a brain has no opposition, it is plain that it will attain a position of “status quo,” as with our ordinary animals. Man knows not why a cow, dog or lion was not born with a brain on a par with ours; why such animals cannot add, subtract, or obtain from books and schooling, that paramount position which Man holds today.

But a human brain is not in that class. Constantly throbbing and pulsating, it rapidly forms opinions; attaining an ability of its own; a fact which is startlingly shown by an occasional child “prodigy” in music or school work. And as, with our dumb animals, a child’s inability convincingly to impart its thoughts to us, should not class it as ignorant.

Αν έχετε όρεξη, μπορείτε να το διαβάσετε όλο ονλάιν.

Πιο γνωστό είναι ένα άλλο λιπογραμματικό μυθιστόρημα, του Γάλλου Ζορζ Περέκ, που ήταν μεγάλος ζογκλέρ της γλώσσας. Όταν γνώρισε το βιβλίο του Ράιτ θέλησε να κάνει κάτι ανάλογο στα γαλλικά, και το 1969 παρουσίασε το μυθιστόρημα La disparition. Αυτό δεν υπάρχει ονλάιν, γιατί ακόμα κυκλοφορεί στο εμπόριο, αλλά εδώ είναι η αρχή του:

Anton Voyl n’arrivait pas à dormir. Il alluma. Son Jaz marquait minuit vingt. Il poussa un profond soupir, s’assit dans son lit, s’appuyant sur son polochon. Il prit un roman, il l’ouvrit, il lut; mais il n’y saisissait qu’un imbroglio confus, il butait à tout instant sur un mot dont il ignorait la signification.

Il abandonna son roman sur son lit. Il alla à son lavabo; il mouilla un gant qu’il passa sur son front, sur son cou.

Son pouls battait trop fort. Il avait chaud. Il ouvrit son vasistas, scruta la nuit. Il faisait doux. Un bruit indistinct montait du faubourg. Un carillon, plus lourd qu’un glas, plus sourd qu’un tocsin, plus profond qu’un bourdon, non loin, sonna trois coups. Du canal Saint-Martin, un clapotis plaintif signalait un chaland qui passait.

Sur l’abattant du vasistas, un animal au thorax indigo, à l’aiguillon safran, ni un cafard, ni un charançon, mais plutôt un artison, s’avançait, traînant un brin d’alfa. Il s’approcha, voulant l’aplatir d’un coup vif, mais l’animal prit son vol, disparaissant dans la nuit avant qu’il ait pu l’assaillir.

Ένα ακόμα παράδειγμα από το ίδιο έργο, ένα σονέτο του Μποντλέρ, που ο Περέκ το μεταμορφώνει λιπογραμματικά:

Sois soumis, mon chagrin, puis dans ton coin sois sourd
Tu la voulais, la Nuit ; la voilà ; la voici
Un air tout obscurci a chu sur nos faubourgs,
Ici portant la paix, là bas donnant souci

Tandis qu’un vil magma d’humains, oh, trop banals,
Sous l’aiguillon Plaisir, guillotin sans amour,
Va puisant son poison aux puants carnavals.
Mon chagrin. saisis moi la main. là, pour toujours

Loin d’ici Vois s’offrir sur un balcon d’oubli.
Aux habits pourrissants, nos ans qui sont partis ;
Surgir du fond marin un guignon souriant ;

Apollon moribond s’assoupir sous un arc
Puis, ainsi qu’un drap noir traînant au clair ponant
Ouïs, Amour, ouïs la Nuit qui sourd du parc

Ενώ το πρωτότυπο ήταν:

Sois sage, ô ma Douleur, et tiens-toi plus tranquille
Tu réclamais le Soir . il descend ; le voici :
Une atmosphère obscure enveloppe la ville,
Aux uns portant la paix, aux autres le souci.

Pendant que des mortels la multitude vile.
Sous le fouet du Plaisir. ce bourreau sans merci
Va cueillir des remords dans la fête servile.
Ma Douleur, donne moi la matin ; viens par ici.

Loin d’eux. Vois se pencher les défuntes Années»
Sur les balcons du ciel, en robes surannées ;
Surgir du fond des eaux le Regret souriant ;

Le Soleil moribond s’endormir sous une arche.
Et. comme un long linceul traînant à l’Orient.
Entends, ma chère, entends la douce Nuit qui marche.

Το πιο εκπληκτικό όμως είναι ότι ο Περέκ τρία χρόνια αργότερα, το 1972, έγραψε ένα άλλο μυθιστόρημα, το αντίθετο του προηγούμενου, στο οποίο χρησιμοποιεί μόνο το φωνήεν Ε! Λέγεται Les revenentes, που είναι ελαφρώς ανορθόγραφο (revenantes κανονικά) και σ΄αυτό έχει κάμποσες συστηματικές παραβιάσεις της ορθογραφίας, π.χ. δεν βάζει το u μετά το q, έτσι τον επίσκοπο τον γράφει évèqe αντί évèque, ή το i το αποδίδει αγγλοπρεπώς, ee.

Θα τελειώσω με έναν φόρο τιμής στον Περέκ. Το άρθρο της Βικιπαίδειας που αφορά το μυθιστόρημα La disparition ξαναγραμμένο χιουμοριστικά χωρίς το γράμμα Ε, και το άρθρο που αφορά το μυθιστόρημα Les revenentes ξαναγραμμένο με μοναδικό φωνήεν το Ε.

Κάποιοι ξανάγραψαν τον Άμλετ χωρίς να χρησιμοποιούν το Ε και άλλα έργα του Σέξπιρ με άλλους περιορισμούς. Στα ελληνικά, το συχνότερο γράμμα είναι το Α, οπότε αν κάποιος ήθελε να μιμηθεί τους άθλους του Περέκ θα έπρεπε ξαναγράψει π.χ. την Πρέβεζα ή την Ιθάκη ή κάποιο άλλο πασίγνωστο ποίημα, χωρίς να χρησιμοποιεί το Α. Μήπως σας βάζω ιδέες;

<!–[if gte mso 9]> Normal 0 false false false EL X-NONE X-NONE MicrosoftInternetExplorer4 <![endif]–><!–[if gte mso 9]> <![endif]–> <!–[endif]–>Sois sage, ô ma Douleur, et tiens-toi plus tranquille
Tu réclamais le Soir . il descend ; le voici :
Une atmosphère obscure enveloppe la ville,
Aux uns portant la paix, aux autres le souci.