Το ημερολόγιο ενός Καπαπίτη

Ο Μήτσος και η Πανώρια Καρατζά, και οι δυο μεγάλοι γιοι τους, Κομνάς και Ηλίας

Τη λέξη Καπαπίτης την έχουμε ξανασυναντήσει στο ιστολόγιο: καπαπίτες, από τα αρχικά Κ. Π. (= Κέντρο Πληροφοριών) ήταν στον εμφύλιο πόλεμο, οι αντάρτες του Δημοκρατικού Στρατού που δεν συμμετείχαν σε μάχιμα σώματα, αλλά έμεναν κοντά στα χωριά τους και λειτουργούσαν ως σύνδεσμοι για τη συγκέντρωση πληροφοριών, την απόκρυψη όπλων και τροφίμων, τη σύνδεση αποκομμένων τμημάτων.

Ο καλός Καπαπίτης έπρεπε να είναι έμπειρος μαχητής, να ξέρει τέλεια την περιοχή του, να αντέχει στις κακουχίες, να έχει πολυμελή οικογένεια και μεγάλο σόι για να τον βοηθούν όταν χρειαζόταν. Από την άποψη αυτή, ο Μήτσος Καραντζάς, που το ημερολόγιό του θα σας παρουσιάσω σήμερα, ήταν ασφαλώς ιδανικός γι’ αυτό το πόστο. Επιπλέον, ο Καρατζάς είχε σπάνιο λογοτεχνικό ταλέντο: πριν από τον πόλεμο, διοργάνωνε λαϊκές θεατρικές παραστάσεις στο χωριό του, την Άνω Αγόριανη (Επτάλοφος σήμερα), συνήθως με γνωστά έργα αν και είχε κι ο ίδιος γράψει ένα θεατρικό, δραματοποιώντας ένα πραγματικό περιστατικό, στο οποίο είχε πρωταγωνιστήσει.

Ο χαρισματικός αυτός άνθρωπος έδρασε στην περιοχή του Παρνασσού, Αγόριανη, Δελφούς, Αράχοβα. Με τις εκκαθαριστικές επιχειρήσεις του 1948, ο εθνικός στρατός εκκένωσε τα χωριά και κατέστρεψε τα σπίτια ώστε να τα κάνει κατά το δυνατόν μη κατοικήσιμα, οπότε οι καπαπίτες με την ομάδα τους έπρεπε να ζουν στο ύπαιθρο και να κινούνται από λημέρι σε λημέρι. Ωστόσο, ο Καραντζάς έβρισκε πάντα καιρό να καταγράφει στο ημερολόγιό του με αρκετή λεπτομέρεια τα συμβάντα της κάθε μέρας. Και επειδή φαίνεται πως ήταν άνθρωπος ήρεμος και φιλοσοφημένος, καταφέρνει πολλές φορές να κάνει τη ζωή τους να φαίνεται παραπάνω από υποφερτή.

Πολλά χρόνια μετά τον θάνατό του, η κόρη του Καραντζά βρήκε μερικά από αυτά τα τετράδια, αλλά μόνο ένα ήταν ακόμα σε κατάσταση που να διαβάζεται, κι αυτό όχι ολόκληρο. Οι συγγενείς το εξέδωσαν σε βιβλίο με τίτλο «Το ημερολόγιο ενός Καπαπίτη από τον εμφύλιο (όσο σώθηκε)». Τώρα το βιβλίο αυτό επανεκδόθηκε από το Βήμα στη σειρά «Μαρτυρίες».

Να πούμε δυο λόγια για τη σειρά αυτή. Πρόκειται για βιβλία που κυκλοφορούν από τα περίπτερα κάθε εβδομάδα και είναι όλα τους μαρτυρίες ανθρώπων που έζησαν τον εμφύλιο, και από τις δυο πλευρές. Την επιμέλεια της σειράς έχει ο Παντελής Βούλγαρης. Τα περισσότερα βιβλία είναι λιγοσέλιδα (135 σελίδες έχει αυτό που παρουσιάζω), υπάρχουν όμως και μεγαλύτερα· αλλά η τιμή στην οποία πουλιούνται είναι εξαιρετικά χαμηλή, 3,90 ευρώ. Η σειρά έχει φτάσει περίπου στο 15ο βιβλίο, αλλά σε μεγάλα περίπτερα του κέντρου θα βρείτε κάμποσα παλιότερα μαζεμένα, και υπάρχει πάντα και η κεντρική διάθεση από τη Χρήστου Λαδά. (Σε ένα μεγάλο περίπτερο, βέβαια, υπάρχουν ανά πάσα στιγμή δεκάδες καλά και φτηνά βιβλία –άλλο ένα πρόβλημα για τα βιβλιοπωλεία).

Αν κατάλαβα καλά, όλα τα βιβλία της σειράς είναι επανεκδόσεις, αλλά σε πολλές περιπτώσεις τα βιβλία είχαν πρωτοεκδοθεί σε ιδιωτικές, δυσεύρετες σήμερα, εκδόσεις. Πάντως, η πρώτη έκδοση του βιβλίου του Καραντζά, που είχε γίνει από το Βιβλιόραμα, υπάρχει ονλάιν, ίσως ολόκληρη, στο σάιτ του Σπουδαστήριου Νέου Ελληνισμού:

Το κομμάτι του ημερολογίου που έχει σωθεί πιάνει την περίοδο από τέλη Απριλίου έως αρχές Αυγούστου 1948, κάπου 100 μέρες. Είναι περίοδος κακή και καλή για τους αναγκασμένους να ζουν στο ύπαιθρο καπαπίτες. Καλή επειδή ο καιρός είναι καλός· κακή επειδή στην περιοχή γίνονται εκτεταμένες εκκαθαριστικές επιχειρήσεις του στρατού. Όταν ο στρατός είναι μακριά, βασικό μέλημα είναι να βρουν τρόφιμα και να τα κρύψουν σε σίγουρα μέρη. Κυνηγούν γίδια, που έχουν αγριέψει καθώς τα χωριά ερήμωσαν, κόβουν χόρτα και μανιτάρια, βγάζουν πατάτες από χωράφια που τα έχουν σπείρει κρυφά. Πολλές φορές το βράδυ, ύστερα από το φαγητό, διηγούνται παραμύθια ή ιστορίες. Όταν συναντούν ξεκομμένους αντάρτες, ο Καραντζάς τούς βοηθάει να βρουν το δρόμο τους προς τις μονάδες τους και τούς δίνει για συνοδό έναν από τους δυο έφηβους γιους του ή κάποιο άλλο παλικάρι, να τους ξεβγάλει πιο πέρα.

Ο Καραντζάς είχε μαζί του τη γυναίκα του την Πανώρια και τα δυο μεγαλύτερους γιους του, τον Κομνά και τον Ηλία (στη φωτογραφία φαίνονται σε μικρότερη ηλικία). Τα δυο μικρότερα παιδιά, την Ελένη και τον Γιωργάκο, τα πήρε ο στρατός και τα έβαλε σε παιδουπόλεις. Κανα-δυο φορές χαρακτηρίζει τον εαυτό του «γέρο», ενώ άλλοτε οι άλλοι τον αποκαλούν «μπάρμπα». Κι όμως, το 1948 ήταν μόλις 42 χρονών.

Ο Καραντζάς στις περιγραφές του, αλλά και οι αντάρτες στους διαλόγους, χρησιμοποιούν συχνά τον όρο «φασισμός» για να αναφερθούν στους αντιπάλους. Π.χ.

— Ε, Γιαννούλα! Τι μουλάρια χλιμιντράν;
— Ήρθε φασισμός στην Αργοστίλια και κατασκήνωσε εκεί.

ή: «Εκεί είχα αφήσει άλλοτε ένα ταγάρι παξιμάδια… πήγα και έψαξα, δεν τα βρήκα· τα πήρε ο φασισμός φαίνεται».

Επίσης, χρησιμοποιεί πολλές λέξεις ιδιωματικές, που τις εξηγούν σχεδόν όλες οι επιμελητές του βιβλίου (ήδη από την πρώτη έκδοση). Ο Καραντζάς δεν είχε μεγάλη εγκύκλια μόρφωση· είχε πάει μόνο στο παλιό δημοτικό, τέσσερις τάξεις και χρησιμοποιεί δική του ορθογραφία, πολλές φορές φωνητική: φοτγιά, παιδγιά, Νκιόνα (Γκιώνα), ανίθμευσιν (ανίχνευση), πγη (ποιοι), ηπσώματα, φινκάρι (φεγγάρι), κσικινάμη, ψωφίμνια, αυίστιμη (αφήστε με). Προσοχή, δεν είναι το βιβλίο τυπωμένο με την ορθογραφία του Καραντζά, απλώς οι επιμελητές σημειώνουν μερικές χαρακτηριστικές γραφές σαν τις παραπάνω.

Θα δώσω ένα εκτενές απόσπασμα, που το βρήκα συναρπαστικό. Στις 19 Ιουλίου 1948, σημειώνει: Περί ώραν εννέα βλέπομεν τον φασισμό να συντάσσεται, και ξεκίνησαν κατεύθυνση προς Καλάνια. Ο Καραντζάς λέει στην Πανώρια, τη γυναίκα του, να κρυφτεί μέσα σ’ ένα ξερό έλατο κι ο ίδιος πάει λίγο παραπέρα

Κατέβηκα αμέσως, πήγα πιο πέρα και παρακολουθούσα εάν θα μείνουν, εάν θα ξεφορτώσουν ή θα τραβήξουν προς την Παληοπαναγιά. Είδα λοιπόν πως τράβηξαν το δρόμο. Η απόσταση με την Πανώρια, που είχα αφήσει στο έλατο, ήταν περί τα ογδόντα μέτρα. Και όταν εγώ σηκώθηκα να γυρίσω προς εκεί άκουσα ανάμεσά μας φωνή εχθρού να κάνουν συμφωνία. Εγώ ωφελήθην τον έλατο και τράβηξα λίγο κάτω, που έπιανε το πυκνό και ένα βραχάκι. Κείνη τη στιγμή άκουσα και δυο όπλα. Αμέσως είπα πως τα όπλα πέφτουν στη γυναίκα μου. Κάθησα μια ώρα περίπου. Και αφού δεν άκουγα πλέον τίποτα, σιγά-σιγά με το δάκτυλο στη σκανδάλη και αφουγκράζοντας προχώρησα πάλι προς εκεί να πάρω αποτελέσματα για την Πανώρια, τι απέγινε. Όταν βγήκα στην κορφή, δεν είδα τίποτα εχθρόν. Μόνον οι πατησιές που πέρασαν φαίνονται. Πήγα πάνω από τον έλατον. Φώναξα την Πανώρια. Αλλά αυτή δεν φαίνεται πουθενά, δεν ακούγει, δεν απαντά. Πήγα εκεί κοντά, κοίταξα μέσα στον έλατο. Είδα μόνον τα ρούχα. Βγήκα αμέσως πιο κάτω. Έκραξα πέρδικα. Σφύριξα σαν πουλί, όπου ήξερεν τα συνθήματα. Μα τίποτα δεν ακούγεται. Ούτε και φαίνεται. Σκεφθείτε τώρα πόσα έβαζα με το νου μου… Πού ξέρω τώρα; Πώς να φύγει; Ο φασισμός δέκα μέτρα πάνω από το κεφάλι; Τη σκότωσαν; Έφυγεν; Πρέπει να τη βρω εδώ; Ή την έπιασαν εάν είχε βγει στο καραούλι ή την τραυμάτισαν. Έκοψα γύρα για τορό, για αίματα. Δεν ημπορώ να καταλάβω τίποτα. Πήγα στα ζαβά, σε κάτι τρύπες, κοίταξα. Μα τίποτα. Καίτοι δεν ξεύρω πόσο μακριά είναι ο φασισμός από εκεί, η απελπισιά με κάνει να σφυρίζω σαν πουλί τσικλιτάρα πολύ δυνατά. Μα όμως εις μάτην. Τίποτα δεν φαίνεται. Τότε βγήκα στο καραούλι απελπισμένος. Άναψα συνεχή πέντε με έξι τσιγάρα. Και αφού πέρασαν περί τις δυο ώρες, είπα θα ξαναβγώ πάλι κάτω στα ζαβά να κοιτάξω μήπως βρω τίποτα ίχνη. Πέρασα από τη μουλάγα, που είχε τα ρούχα. Τα βρίσκω πάλι τα ίδια, όπως τ’ άφησα. Τότε ακούμπησα σ’ έναν έλατο. Τσάκισεν η καρδιά μου. Βούρκωσαν τα μάτια μου σκεπτόμενος πως την έχασα. Και πως την άφησα απ’ το πλευρό μου έστω και σε αυτή τη λίγη απόσταση. Σκέπτομαι, ούτε παιδί έχω μαζί μου ούτε ξέρω τι γίνονται. Τώρα έχασα και τη γυναίκα μου, μόνος μου θα γυρίζω με σάπια ποδάρια εδώ στα βουνά. Εκεί που έλεγα αυτά και αφηρημένα περπατούσα, άκουσα ένα μικρό κράξιμο, με σβησμένη πολύ χαμηλή φωνή. Κοίταξα γύρα. Μα δεν βλέπω τίποτα. Αχ, απόφωνος είναι, μου έρχεται για παρηγοριά, είπα. Μα σε λίγο πάλι ίδιο ακούγεται.

–Μήτσο, είμαι εδώ, μου είπεν, είμαι εδώ!

Κοίταξα γύρα και είδα ένα χέρι να κινείται, μόλις διακρίνετο, βγαλμένο έξω από κάτι τσομωτά κοντολάτια και ένα κέδρο πούταν τούμπα μαζί. Τότε είδα να βγαίνει πολύ χλωμή έξω από αυτά η Πανώρια.

–Βρε! Αυτού κάθεσαι; Εγώ έχω περάσει χίλιες φορές αυτού.

–Όχι, μου είπε. Τώρα ήρθα. Πήγα στα ρούχα, είδα που τα είχες παραμερίσει και κατάλαβα πως είσαι ζωντανός, γιατί έκλαιγα.

–Και εγώ είπα πως σε πιάσανε.

–Για να καταλάβεις και εσύ πως είμαι, έβαλα λίγο τσάγι μέσα στα ρούχα, που το βρήκα πέρα στην κρυψώνα μου.

–Καλά, εγώ σου σφύριξα πολλές φορές, δεν άκουσες; Γιατί άργησες νάρθεις;

–Δεν άκουσα τίποτα, μου είπε. Εγώ, όπως καθόμουν τρυπωμένη, ο φασισμός ήρθεν πάνω απ’ το κεφάλι μου και κάναν συμβούλιο πούθε να περάσουν πέρα στα Καλάνια για να βρουν τα πρόβατα (διότι άκουσαν τα τσοκάνια από τ’ άλογα). Ο ένας υπέδειξε να κάνουν κάτω από εδώ που ήμουν εγώ κρυμμένη και τότε είπα, αν κάνουν εδώ κάτω, θα με πιάσουν, να φύγω, θα με ιδούνε, κρύωσα και δεν ήξερα τι να κάνω. Τότε έριξαν και δυο φωτοβολίδες, κοίταγαν πέρα προς τα Καλάνια, βρήκα ευκαιρία και εγώ να ξετρυπώσω από την άλλη πάντα από το έλατο και έσυρα πέρα, προς το ζαβό. Και είπα, προκειμένου να με πιάσουν ζωντανή, καλύτερα να με ιδούν να ρίξουν να με σκοτώσουν. Εάν πάλι δεν με ιδούν θα πάρω το ζαβό και θα πάγω να κρυφτώ μέσα στα βράχια. Προτίμησα το θάνατο και γλύτωσα. Διότι δεν με είδαν. Μα και εάν μ’ έβλεπαν και έρχονταν κοντά εκεί, είχα την απόφαση να πέσω κάτω απ’ τον βράχο και να σκοτωθώ, πάρα να πέσω ζωντανή στα χέρια τους.

Και άρχισε να δακρύζει, η φωνή τρέμλιασεν και έπαψεν. Έπειτα καθήσαμε. Άναψα ένα τσιγάρο. Ήπιαμε από λίγο νερό, πήραμε από λίγες εληές. Άλλο δεν είχαμε τίποτα. Πήραμε τα πράγματά μας και πήγαμε στους Κήπους. Εκεί πήραμε νερό από την Σύρμω που περάσαμεν, ήπιαμε αρκετό και πήγαμεν και κοιμηθήκαμεν κάτω σε ένα ζαβό.

Τα ζαβά είναι τα δύσβατα μέρη, τσικλιτάρα είναι είδος τσαλαπετεινού, μουλάγα είναι η κρυψώνα, απόφωνος είναι ο αντίλαλος, η ηχώ, τσοκάνια είναι τα τσίγκινα κουδούνια.

Το χειρόγραφο που σώθηκε τελειώνει τον Αύγουστο του 1948. Το χειμώνα οι αντάρτες της ομάδας του Καραντζά δεν μπορούσαν να ζουν άλλο στο ύπαιθρο, γύρισαν στο έρημο χωριό τους και έμεναν μέσα σε δυο καλύβια, όχι στα σπίτια τους. Εκεί τους βρήκε μια μέρα ο στρατός. Ο Μήτσος Καραντζάς δέχτηκε μια ριπή και πέφτοντας είπε στους άλλους: «Να παραδοθείτε, μη σας σκοτώσουν». Κάμποσοι μπόρεσαν να ξεφύγουν και αργότερα, όταν έφυγε ο στρατός, γύρισαν στο χωριό. Αφηγούνται:

Στο αμπέλι λοιπόν του Παναγιώτη Βακράκη βρίσκουμε το πτώμα του Βασίλη πρώτα, τεντωμένο πάνω στο χιόνι. Πατήματα τριγύρω πολλά. Αίματα, κατακόκκινο το χιόνι. Και το πτώμα δίχως κεφάλι. Πέντε μέτρα παραδίπλα, και το κορμί της Πανώριας, δίχως κεφάλι κι αυτό. Κατηφορίσαμε. Στου Ηλία του Λιάπη το χωράφι είδαμε και το πτώμα του Μήτσου. Ακέφαλο κι αυτό! Τα δυο σκυλιά του μακαρίτη, δίπλα στο τεντωμένο κορμί, πάνω στο κόκκινο χιόνι. Γύρισαν και μας κοίταξαν, μόλις φτάναμε. Κι έκαναν σα να έκλαιγαν. Τρέμανε μισοζώντανα κι αυτά και ρίχνονταν να κυνηγάνε κάτι κοράκια που έρχονταν γύρω, αλέστα να ριχτούνε στο πτώμα. Πέντε μέτρα πιο κάτω, είδαμε το κορμί του Αργύρη. Χωρίς κεφάλι επίσης. Δίπλα ήτανε πεταμένα τα κύκλα του [χιονοπέδιλα]. Γι’ αυτά τα κύκλα είχε αργήσει στο καλύβι. Είχε καθίσει να τα φορέσει, να μη βουλιάζει στο χιόνι. (…)

Ύστερα πήγαν στο άλλο καλύβι, όπου κρύβονταν μέσα δυο τραυματίες. Ο στρατός, βλέποντας «απείραγο το χιόνι», χωρίς πατήματα, δεν υποψιάστηκε τίποτε και δεν μπήκε στο καλύβι τους.

Ο ένας τραυματίας ήταν ο Κομνάς, ο γιος του Μήτσου Καραντζά. Ρώτησε αμέσως ο Κομνάς πού είναι ο πατέρας του. Του είπαμε ότι σκοτώθηκε. Έμεινε κόκαλο το παιδί. – Σκοτώθηκε, μωρέ, ο πατέρας μου; έκαμε.

– Ναι, Κομνά, σκοτώθηκε, του είπαμε.

– Η μάνα μου; είπε αμέσως.

– Σκοτώθηκε κι η μάνα σου, Κομνά.

Και άρχισε να κλαίει το παλικάρι.
Πήραμε και τους τραυματίες και φύγαμε μέσα στο χιόνι για το Ζαμπειό. Έκλαιγε στο δρόμο ο Κομνάς. Ασταμάτητα… Σε λίγο καιρό σκοτώθηκε κι αυτός. Αργότερα, μάθαμε και για τον Ηλία -είχε σκοτωθεί κι αυτός.

Δεν μαθεύτηκε σε ποια πλατεία, σε ποιον φανοστάτη, έγινε η επίδειξη των κομμένων κεφαλιών του Μήτσου και της Πανώριας Καρατζά και των άλλων σκοτωμένων ανταρτών της ομάδας τους. Ίσως βέβαια να μην τους αποκεφάλισαν για διαπόμπευση αλλά για να εξασφαλίσουν την πληρωμή της επικήρυξης ή την προαγωγή.